YUkstamedullyar nefronning buyrak tanachalari po’stloqning ichkari qismida - miya zonasi
yaqinida joylashadi. YUkstamedul-lyar nefronlarning bo’limlari uzun bo’lib, buyrak
so’rg’ichlariga borib etadi.Po’stloq va yukstamedullyar nefronlarning o’zaro nisbati 5:1 dan
iborat, ya’ni odam buyragida 1 mln ga yaqin nefron bo’lsa, ularning 200 000
ga yaqini
yukstamedullyar nefronlardir.Buyrak tanachasi kapillyarlar koptokchasi va SHum-lyanskiy -
Boumen kapsulasining (parietal va vistceral) varaq-laridan iborat (232-rasm ga q). Kapillyarlar
koptokchasi olib keluvchi (a. afferens) va olib ketuvchi (a. efferens) arteriolalar orasida
joylashgan kapillyarlarning ajoyib to’ridan iborat. Kapillyarlar devori endoteliy hujayrasi va
uning ostida yotuv-chi bazal membranadan tuzilgan. Hujayra tanasida ko’p miqdorda
fenestralar va teshiklar (7 nm) bo’lishi bilan farqlanadi. SHuteshiklar orqali fil’tratciya vaqtida
turli moddalar qondan kapsula bo’shlig’iga o’tadi.Qon kapillyarlarining bazal membranasi uch
qavatliligi (o’rta
- elektron zich, ichki va tashqi - elektron och) va uzluk-sizligi bilan
xarakterlanadi. Bazal membrananing qalinligi o’zgaruvchan bo’lib, yosh ulg’ayishi bilan har xil
patologik holat-larda qalinlashadi. Bazal membrananing tarkibiy qismlari endoteliy va kapsula
vistceral varag’ining hujayralari tcito-plazmasida sintez qilinadi. Bazal membrana diametri 6-7
nm li gemoglobin tanachalarini o’tkazib yuboradi. SHunga ko’ra bazal membranada - diametri
10 nm dan kichik, ammo 6 nm dan katta-roq ko’p sonli kanalchalar bor desa bo’ladi. Bazal
membrana manfiy zaryadga ega.Buyrakning SHumlyanskiy - Boumen kapsulasi vistceral, pa-
rietal varaqlardan va kapsula bo’shlig’idan iborat.Kapsulaning
vistceral varag’i yassi
epiteliy
hujayralari - podotcitlar bilan qoplangan. Podotcitlar bir oz cho’zilgan no-to’g’ri shaklga ega.
Hujayra tanasidan katta uzun o’simtalar tcitotrabekulalar (har bir hujayradan 2-3 tadan) chiqib,
ular (tcitotrabekulalar) kapillyarlariga yaqinlashib, kichik o’simta - tcitopedikulalarga bo’linib
ketadi.Bir podotcitdan yonma-yon o’tuvchi 2-3 ta kapillyarga o’simta-lar yo’naladi.
TCitopedikulalar kapillyarning bazal membrana-siga tegib turuvchi va oxirgi bir oz
yo’g’onlashgan ingichka tcilindr shaklidagi hosiladir. TCitopedikulalar orasidagi bo’sh-liqlar -
tirqishlar bo’lib, ular nisbatan bir xil (30-50 nm) o’lchamlarga ega. Hujayralarning asosiy tarkibiy
qismlari podotcit tanasida va yirik o’simtalari (tcitotrabekulalari) da joylashgan bo’ladi. YAdro
hujayraning uzun o’qi bo’ylab bir oz cho’zilgan. YAdro qobig’ida teshiklar ko’p bo’lib, yuzasi
notekis-dir. YUqorida keltirilgan 3 tuzilma: kapillyarlar to’rining en-doteliy hujayralari,
SHumlyanskiy - Boumen kapsulasi ichki varag’ining podotcit hujayralar va ular orasida
joylashgan uch qavatli bazal membrana fil’tratcion bar’er hosil qiladi (233-234-rasmlar). SHu
bar’er orqali kapsula bo’shlig’iga qon plazmasining tarkibiy qismlari o’tib birlamchi siydikni ho-
sil qiladi. Fil’tratcion bar’er qon shaklli elementlarini va qon plazmasining yirik oqsillarini, immun
tanachalarni, fibrinogen va boshqalarni o’tkazmaydi. Bu bar’er orqali kat-taligi 7 nm kichik
bo’lgan moddalar o’tadi. Ba’zi buyrak kasal-liklarida (masalan, nefrit kasalligida)
qon shaklli
element-lari bemor siydigida uchrashi mumkin.SHumlyanskiy - Boumen kapsulasi vistceral
varag’ining epi-teliy hujayralari har xil buyrak kasalliklarida turli mor-fologik o’zgarishlarga
uchraydi. Bu o’zgarishlar asosan bir xil xarakterga ega. Masalan, o’simtalarning kalta bo’lishi va
o’sim-talarning qo’shilishi o’tkir glomerulyar nefritda, lipoid va amiloid nefrozda,
aminonukleozid, puromitcin keltirib chiqar-gan har xil eksperimental kasalliklarda yuzaga keladi.
Buyrak tanachasining tomirli koptokcha kapillyarlari orasi-da yana bir xil-
mezangial hujayralar
uchraydi. Bu hujayra-ning asosiy qismi hujayra oraliq moddasini hosil qilsa, ba’zilari makrofaglik
xususiyatga ega bo’ladi.SHumlyanskiy - Boumen kapsulasining
parietal varaq hujay-ralari yassi
epiteliydan iborat bo’lib, yadro joylashgan sohada hujayra tanasi qalinlashadi. SHumlyanskiy -
Boumen kapsula-sining nefron proksimal bo’limiga o’tar joyida kapsula hujay-ralari bir oz
balandlashadi.SHumlyanskiy - Boumen kapsulasining parietal varaq hujay-ralari orasidagi
chegaralar qiyshiq yo’nalgandir. Bir hujayra tanasining ikkinchi hujayra
tanasi ustiga yotishi
cherepitcalar-ning joylashishini eslatadi.Qapsulaning tashqi qavati epiteliysi nefronning
proksimal bo’lim epiteliysigacha davom etadi.Nefronning proksimal bo’limi uzun - egri-bugri va
qisqa-to’g’ri naychadan iborat bo’lib, diametri 60 mkm gacha bo’ladi. Proksimal bo’limning
SHumlyanskiy - Boumen kapsula-siga tutashgan qismida hujayra kubsimon, proksimal
bo’limning egri-bugri qismida tcilindrsimon, to’g’ri qismida - pastroq tci-lindrsimon shaklga ega.
Proksimal bo’limning hujayralari
jiyakli hujatcralardir (235-rasm). Elektron mikroskop ostida
jiyak mikrovorsinkalardan iborat. Jiyakli hoshiyada glyukoza-ning qayta so’rilishida ishtirok
etuvchi ishqoriy fosfataza ko’p. Bu bo’limda birlamchi siydikdan qonga oqsil, glyukoza, elektro-
litlar va suv qayta so’riladi - reabsorbtciya bo’ladi. Bu bo’lim
hujayralari tcitoplazmasida
proteolitik fermentlarga boy bo’lgan lizosomalar ko’p bo’ladi. Pinotcitoz yo’li bilan birlam-chi
siydikdan hujayra tcitoplazmasiga o’tgan oqsil moddalar lizosomal fermentlar ta’sirida
aminokislotalargacha parchala-nadi. Aminokislotalar so’ngra qonga so’riladi. Proksimal bo’lim
hujayralarining bazal plazmatik membranasi tekis bo’lmay, burmalar hosil qiladi. Bu burmalar
orasida ko’p miq-dorda mitoxondriyalar yotadi. Bazal plazmatik membranalarning burmalari
mitoxondriyalar bilan birga turli moddalarni hu-jayradan qonga va qondan hujayraga o’tishida
muhim rol’ o’y-naydi.Proksimal bo’limda ko’p moddalarning qonga qayta so’rilishi natijasida
birlamchi siydik tarkibi keskin o’zgaradi. Birlam-chi siydikda qand va oqsil umuman yo’qoladi.
Buyrak kasallik-larida nefron proksimal bo’limining jarohatlanishi natija-sida oxirgi siydikda oqsil
va qand uchrashi mumkin.Nefron (Genli) qovuzlog’i. Nefron qovuzlog’i in-gichka bo’limdan va
yo’g’on qismlardan iborat. Po’stloq nefron-larda ingichka bo’lim faqat pastga tushuvchi qismdir.
YUkstame-dullyar nefronlarda esa ingichka bo’lim qisman yuqoriga ham ko’tariladi. Ingichka
bo’lim diametri 13-15 mkm bo’lib, devori yassi epiteliy hujayralaridan iborat. Hujayra
tcitoplazmasi och, organellalari esa kam. Hujayralarning apikal qismi 1-2kalta mikrovorsinkalar
tutadi. Bu naycha hujayralari orqali suv qayta so’riladi. Nefron qovuzlog’ining yo’g’on qismi
(yuqori-ga ko’tariluvchi qismi) diametri 30 mkm bo’lgan naychadan iborat bo’lib, ^ujayralari
distal bo’lim hujayralarini eslatadi.Nefronning distal bo’limi. Nefronning^ distal bo’limi ikki:
to’g’ri qism va egri-bugri segmentlarga bo’linadi. To’g’ri qism hujayralari kubsimon bo’lib apikal
yuzasida kalta, mikrovorsinkalarga o’xshash o’simtalar uchraydi. Hujayraning
lateral yuzasida
bir-biri bilan tutashuvchi ko’p sonli o’simta-lar mavjud. Bazal membranalar burmalar hosil qilib,-
burma-lar orasida kristalari ko’p bo’lgan mitoxondriyalar yotadi.Distal kanalning to’g’ri qismida
natriyning fakul’tativ reabsortciyasi bo’ladi va bu jarayon birlamchi siydik osmotik bo-simning
pasayishiga olib keladi. Natriyning fakul’tativ reab-sorbtciyasi aktiv jarayon bo’lib, osmotik va
elektroximik gradi-entga qarshi amalga oshiriladi.Distal kanalning egri-bugri qismi hujayralari
past tcilindrsimondir. Ular membranasi va organellalarining^tuzi-lishi to’g’ri bo’lim
hujayralarining tuzilishiga o’xshash bo’ladi.
Nefronning distal nay hujayralarida mitoxondrnyalarning ko’p bo’lishi va ularda ATF-aza
aktivligining yuqoriligi hamda mitoxondriyalarning hujayra bazal va lateral membranalaribilan
bog’liqligi buyrakning kontcentratciyalashtirish kabi mu-rakkab faoliyatini amalga oshiruvchi
omillardan hisoblanadi.yig’uv naylari. Yig’uv naylarini bir necha segment-larga bo’lish mumkin.
Nayning 4 ta qismi mavjud bo’lib, shu-lardan bittasi buyrak po’stloq moddasida,
qolgan uch
qismi ma-g’iz qismida joylashadi. Bir segmentdan ikkinchi segmentga o’tishda-aytarli ahamiyatli
o’zgarishlar bo’lmaydi, shuning uchun bu bo’lim shartli tabiatga ega. Yig’uv naylarida aniq ikki
xil-bosh (oqish) va oraliq {qoramtir) hujayralar " farqlanadi (236-rasm).
Bosh hujayralar
kubsimon'"bulib; "tcitoplazmasida bir tekis tarqalgan kam sonli mitoxondriyalar, tcisternalar,
vakuolalar va vezikulalardan iborat plastinkasimon kompleks, endoplaz-matik to’rning mayda
profillari, erkin ribosomalar va poli-somalar uchraydi.
YON
yuza membranasida ko’p sonli kalta
o’sim-talar bo’ladi.
:
Dostları ilə paylaş: