25. Hekayət
Bir əcəm şahı haqqında eşitmişəm ki, öz yaxın adamlarına belə
deyirmiş:
– Filankəsin maaşını ikiqat artırın, çünki o işə yanandır, əmrə
baxandır; başqaları isə eyş–işrətə alüdə olub xidmət göstərməkdə
kanallıq edirlər. Ariflərdən biri bunu eşitdi, dərindən bir ah çəkdi.
Dedilər: «Nə oldu?»
Dedi: – Bəndələrin allah dərgahındakı mənzələsi də belədir.
Şer
İki səhər gedərsə şah yanına bir nəfər,
Üçüncü gün yenə də şahdan mərhəmət görər.
Ümid vardır dərgandan qayıtmazlar naümid,
Allahına ixlasla ibadət eyləyənlər.
Şer
Böyüklük fərmanı qəbulda olar,
Fərmanı tərk edən çox tez qovular.
Hər bir kəs düzlüyə eyləsə adət,
Tapar xidmətində böyük səadət.
26. Hekayət
Nağıl edirlər ki, zalım bir hakim zorla yoxsulların odununu ucuz
qiymətə alıb, güclə varlılara baha qiymətə satarmış. Ariflərdən biri
onun haqqında belə demişdir:
Beyt
60
İlansanmı, kimi görsən tez çalırsan onu sən,
Ya bayquşsan harda olsan dağıdırsan təməldən?!
Şer
Əgər gücün çatırsa da bizlərə,
Çata bilməz qadir, böyük allaha.
Yer əhlinə sən belə zor göstərmə.
Ta köylərə yüksəlməsin bəd dua.
Hakim bunu eşitdikdə qəzəblənib haman adamı cəzalandırdı. Bir
gecə mətbəxdən qığılcım keçib odun anbarına düşdü. Hakimin bütün
var–dövləti yandı. Onun rahat otağı kül yatağına döndü. Təsadüfən
həmin şəxs oradan keçirdi. Gördü ki, hakim yaxın adamlarına deyir:
−
Bilmirəm bu od mənim sarayıma haradan düşdü? Arif adam
dedi:
–Yoxsulların ürəyindən yüksələn ahın odundan.
Şer
Yaralı ürəkdən sən qorx hər zaman,
Ki, yara nəhayət olacaq əyan.
Toxunma ürəyə, ona əl vurma,
Unutma, bir ahla dağılar cahan..
Deyirlər ki, Keyxosrovun
35
tacında yazılmışdı:
Şer
Uzun illər, ömrlər, gəlib gecər dünyadan,
Tökülər üstümüzə torpağı çox ellərin.
Babalardan bizlərə qalan bağlar, binalar,
Gecəcəkdir əlinə gələcək nəsillərin.
61
27. Hekayət
Bir adam güləşməkdə şöhrət tapmışdı. O, üç yüz altmış fənd
bilir, gündə bir fəndlə güləşirdi. Şagirdlərindən birinə hüsn–rəğbət
bəslədiyinə görə ona üç yüz əlli doqquz fənd eyrətdi. Ancaq bir fəndi
cürbəcür bəhanələrlə geri salır, öyrətmirdi. Xülasə, oğlan gücdə,
ustalıqda elə məşhur oldu ki, onun qabağında heç kim dayana
bilmədi. Hətta iş o yerə çatdı ki, o, bir gün hökmdar hüzurunda
lovğalanaraq dedi:
– Ustam ona görə məndən üstündür ki, həm böyük, həm də
mürəbbimdir. Yoxsa mən gücdə ondan əskik deyiləm, ustalıqda da
ona bərabərəm.
Bu söz hökmdarın xoşuna gəlmədi. Əmr etdi, usta ilə şakird gü-
ləşsinlər. Hündür bir yer düzəltdilər, dövlət başçıları, saray xadimləri
və ölkə pəhlavanları toplandılar. Oğlan qızmış bir fil kimi elə bir
heybətlə meydana çıxdı ki, qabağında qurğuşun dağ olsaydı yerindən
qoparardı. Usta başa düşdü ki, şagirdi gücdə ondan üstündür. Ona
görə gizli saxladığı fəndlə şagirdi ilə güləşməyə başladı. Oğlan ona
girişə bilməyib hirsləndi. Usta onu başı üstə qaldırıb yerə vurdu.
Camaat içərisində hay–küy qopdu. Hökmdar ustaya xələt, bəxşiş
verməyi əmr elədi. Sonra oğlana acıqlanıb danladı ki, öz ustadına
vəfasız çıxdın və etdiyin iddianı da başa çatdıra bilmədin.
Oğlan dedi:
–Ey hökmdar, o, pəhləvanlıqda mənə üstün gələ bilməzdi, bəlkə
həyatı boyu məndən gizlətdiyi fənddən istifadə edib qələbə çaldı.
Hökmdar dedi:
–Demək, həmin fəndi belə bir gün üçün gizlədibmiş, zirək
adamlar demişlər: «Dostu o qədər gücləndirmə ki, düşmənçilik
fikrinə düşdükdə bir şey edə bilsin!». Eşitməmisənmi öz şagirdindən
cəfa görmüş bir mürəbbi nə deyibdir?
Şer
Ya vəfa olmamış özü dünyada,
Ya onu heç kəsə etmir zəmanə.
Kimə öyrətdimsə ox atmağı mən,
Axırda qəlbimi etdi nişanə.
62
28. Hekayət
Tərki–dünya bir dərviş səhrada tənha bir guşədə oturmuşdu. Bir
padşahın yolu onun yanından düşdü. Qənaət mülkündə əyləşən dərviş
əsla ona etina etmədi. Böyüklər adətincö hökmdar bu etinasızlıqdan
hiddətlənib dedi:
–Bu cındır keyinən tayfa eynən heyvan kimi şeydir, nə ünsiyyət
bilir, nə insaniyyət.
Vəzir dərvişə yaxınlaşıb soruşdu:
–Ey qoca, dünya hökmdarı sənin yanından keçir, nə üçün baş
əyib nəzakət qaydalarını yerinə yetirmirsən?
Dərviş dedi:
–Hökmdara de ki, xidməti o adamdan umsun ki, onun şahdan bir
gözətləməsi olsun. Onu da bilməlisən ki, hökmdar rəiyyəti qorumaq
üçündür, nəinki rəiyyət əl bağlayıb, onun qabağında qurumaq üçün.
Şer
Padşah yoxsulun pasibanıdır,
Nə qədər olsa da güclü hökmran.
Qoyunlar çobanın malı deyildir,
Qoyuna baxmaqçın qoyulur çoban.
Şer
Birisi olmuşdur bu gün namdar
Başqası döyüşdə edir ahü zar.
Sən bir an səbr eylə ta ki, bu torpaq,
Udaraq onları etsin tar–mar.
O zaman fərqlər qalxar aradan,
Bilinməz kim quldur, kimdir hökmdar,
Kim açsa ölünün qəbrini bilməz,
Bu yatan fəqirdir, ya da bir kübar.
Hökmdar dərvişin doğru sözünü bəyənib dedi:
–Məndən bir şey tələb et!
Dedi:
–Ey hökmdar, səndən tələbim budur ki, bundan artıq mənə
63
əziyyət verməyəsən!
Hökmdar dedi:
–Mənə bir nəsihət ver! Dedi:
Şer
Qədrini bil əldə var ikən nemət.
Ki, əl–əl dolanır bu mal, bu dövlət
29. Hekayət
Bir vəzir Zünnuni Misrinin
36
yanına gedərək dedi: – Mənə bir
xeyir–dua verin, gecə–gündüz şah xidmətində qulluq edirəm, buna
baxmayaraq əziyyət verməyəcəyindən arxayın deyiləm.
Zünnun ağlayıb dedi: – Sən sultandan qorxduğun qədər mən
allahdan qorxsaydım, onun ən sadiq adamları mövqeyinə qalxmış
olardım.
Şer
Rahatlıq, əziyyət, ümid və qorxu,
Olmasa yoxsulun nə dərdi vardı?!
Allahdan çəkinib qorxsaydı vəzir,
Şahdan çox hörmətə layiq olardı.
30. Hekayət
Bir padşah günahsız bir adamın öldürülməsini əmr etdi, günahsız
dedi:
– Ey hökmdar, mənə qəzəblənib özünə ziyan vurma, çünki cəza
bir anda qurtarar, qanım isə əbədi olaraq sənin boynunda qalar.
Şer
Acılıq, şirinlik və yaxşı, yaman,
Səhrada külək tək keçdi durmadan.
Sitəmkar sandı ki, zülm etdi bizə,
Biz dözdük, günaha batdı o nadan,
64
Hökmdar onun nəsihətini bəyənib, ölümündən vaz keçdi.
65
31. Hekayət
Bir dəfə Nuşirəvanla vəzirləri mühüm bir məsələni müzakirə
edirdilər və hərəsi öz fikrini deyirdi. Şah da bir fikir dedi. Bozorc-
mehr də şahın fikrinə qoşuldu. Gizlində Bozorcmehrə dedilər:
–Şahın fikrində nə məziyyət gördün ki, onu bu qədər ağıllı
adamların sözündən üstün tutdun?
Dedi:
– İşin axırı məlum deyil, heç kəs də bilmir ki, kimin fikri doğru
çıxacaq, kiminki yalan. Ona görə şahın rəyinə qoşuldum ki, düz
çıxmasa tərəfini saxladığım üçün qəzəbindən azad olam.
Şer
Kim şahın sözündə çıxartsa yalan,
Yazar öz qətlinə əlilə fərman.
Gündüzə gecədir desə şah əgər,
Kərəkdir desinlər budur ay, ülkər.
32. Hekayət
Bir fırıldaqçı saçlarını dərviş kimi hörərək həccdən gələnlərə
qoşulub bir şəhərə daxil oldu. O, hacılarla birlikdə saraya gedib
yazdığı bir qəsidəni hökmdara təqdim etdi. Hökmdar başqa şairlər
kimi onu da qəbul etdi, hörmət göstərib, çoxlu bəxşiş verdi.
Təsadüfən hökmdarın həmən il dəniz səfərindən qayıtmış yaxın
adamlarından biri hiyləgər dərvişi görüb dedi:
–Mən bu adamı qurban bayramı günü Bəsrədə
37
görmüşəm.
Məlum oldu ki, o hacı deyildir.
Başqa birisi dedi:
–Onun atası Mələtiyyə
38
şəhəri xristianlarındandır, bəs bu cənab
necə seyid ola bilər?"
Oxuduğu şeri də Ənvərinin
39
divanında tapdılar. Hökmdar onu
bu qədər yalan danışdığına görə döyüb qovmağı əmr etdi. O isə yal-
varıb dedi:
–Böyük hökmdar, icazə ver bir söz də deyim, doğru olmasa, nə
cəza versəniz layiqəm.
Hökmdar dedi:
66
–Nə söz deyəcəksən? Dedi:
Şer
Sənə qatıq versə bir qərib əgər,
İki qab su olar, bir çömçə ayran.
Düzünü istəsən, ərz edim sizə,
Dünya görmüşlər də çox deyər yalan.
Hökmdarı gülmək tutub dedi:
–Ömründə bundan doğru söz deməmisən. Sonra əmr etdi hər nə
istəyirsə ona verib xoşluqla yola salsınlar.
33. Hekayət
Nağıl edirlər ki, öz tabelərinə rəhm edən və yoldaşlarına xe-
yirxahlıq göstərən bir vəzir var idi. Təsadüfən bir gün hökmdarın
qəzəbinə məruz qaldı. Dostları onu qurtarmağa çalışdılar, cəza
məmurları mülayimliklə rəftar etdilər, mənsəb sahibləri isə hər yerdə
onun yaxşı xasiyyətlərindən danışdılar. Nəhayət hökmdar onun
təqsirindən keçdi. Arif bir şəxs bu hadisədən xəbərdar olub dedi:
Şer
Dostların qəlbini qazanmaq üçün,
Ata bostanını satsan yaxşıdır.
Xeyirxah insanın işi uğrunda,
Var–yoxun sonuna çatsan yaxşıdır.
Hətta pislərə də yaxşılıq elə,
İtə də bir sümük atsan yaxşıdır.
34. Hekayət
Harunərrəşidin oğlanlarından biri hirslənmiş halda atasının
yanına gəlib dedi ki, filan sərhənkin oğlu anamı söydü. Harun dövlət
başçılarından soruşdu:
–Belə adamın cəzası nədir?
Biri öldürməyi, dikəri dilini kəsməyi, üçüncüsü isə qovmağı
67
məsləhət gördü. Harun isə oğduna müraciət edib dedi:
–Oğlum, mərdlik odur ki, bağışlayasan. Bağışlaya bilməsən, sən
də onun anasını söy, lakin elə etmə ki, intiqam həddini aşsın, çünki
belə olduqda biz müttəhim olarıq, o, müddəi.
Şer
O adam, mərd deyil aqil yanında,
Ki, qızmış fillərə oxuya meydan.
Bəli, mərd odur ki, düzlüyü sevə,
Acıqlı zamanda deməyə hədyan.
Şer
Bir nadan, alimə eyib tutanda,
O dözüb dedi: ey nöqsan göstərən!
Çalışıb məndə çox nöqsan axtarma,
Mən qədər bilməzsən nöqsanımı sən.
35. Hekayət
Bir necə böyük şəxslərlə gəmidə oturmuşduq ki, birdən arxadan
gələn bir ğayığın çevrildiyini gördük. İçindəki iki qardaş burulğana
düşdü. Böyüklərdən biri gəmiçiyə dedi:
–Onların hər ikisini xilas et, hərəsi üçün sənə əlli dinar verərəm.
Gəmiçi dərhal suya atılıb qardaşlardan birini xilas etdi. O biri isə
boğuldu.
Mən dedim:
O biri qardaşın əcəli çatmışdı, buna görə də gəmiçi onu tuta
bilməyib, bunu xilas etdi. Gəmiçi güldü və dedi:
–Orası elədir, ancaq birincini qurtarmağa mən özüm artıq səy
göstərdim, çünki bir dəfə biyabanda piyada qaldığım vaxt o məni
dəvəyə mindirib xilas etmişdi, o biri qardaşdan isə uşaqlıqda qamçı
yemişəm.
Dedim:
–Allah düzgün buyurubdur: «Yaxşılıq etsən də özünə qayıdar,
pislik etsən də».
68
Şer
Bacardıqca heç bir qəlbə toxunma,
Ki, bu yolda, unutma, var çox tikan,
Yoxsulların hayına qal, sənin də,
Başqasına işin düşər bir zaman.
36. Hekayət
İki qardaş var idi, biri şah sarayında xidmət edər, o, birisi isə öz
zəhmətilə çörək yeyərdi. Bir gün varlı qardaş yoxsul qardaşa
–Nə üçün şaha qulluq etmirsən ki, canını əziyyətdən qurtarasan?
Qardaşı dedi:
–Bəs sən nə üçün işləmirsən ki, qulluq fəlakətindən xilas olasan?
Ağıllı adamlar demişlər ki, kəmərə qızıl qılınc bağlayıb qul kimi
durmaqdansa, öz yavan çörəyini yeyib evdə oturmaq yaxşıdır.
Beyt
İsti, qaynar əhəngi sən əllərinlə yoğursan,
Xoşdur əli döşə qoyub şah önündə durmaqdan
Şer
Qiymətli ömrümüz buna sərf oldu,
Ki, yayda nə yeyim, qışda nə geyim?
Ey qarın, bir parça çörəyə döz ki,
Qulluqda ikiqat olmasın belim!
37. Hekayət
Bir adam ədalətli Ənuşirəvanın yanına gedib, xoş bir xəbər
apardı:
–Deyirlər ki, allah sənin filan düşmənini aradan götürdü:
Ənuşirəvan cavab verdi: – Məni öz yerimdə saxlayacaqmı?
Şer
69
Düşmən ölümünə olmaram dilşad.
Bizə də əbədi deyildir həyat.
70
38. Hekayət
Bir gün Kəsranın
40
hüzurunda bir necə alim yığışıb məsləhət-
ləşdilər. Onların başçısı Bozorcmehr də orada idi. Lakin susur, bir
kəlmə də danışmırdı. Sükutunun səbəbini soruşduqda o belə cavab
verdi:
–Həkim yalnız xəstəyə dərman verər. Görürəm siz sağlam
məsləhət verirsiniz, odur ki, mənim danışmağıma ehtiyac yoxdur.
Sözü təkrar etmək ağıllı adamlara yaraşmaz.
Şer
Əgər iş səs–küysüz düzəlirsə, mən,
Qaçaram dil açıb bir söz deməkdən.
Korun qarşısında görsəm quyu var,
Bu zaman dinməsəm, çox günah olar.
39. Hekayət
Harunərrəşid
41
Misir ölkəsini aldıqdan sonra demişdi:
–Misirdə allahlıq iddiasında olan bu tüğyançıların acığına bu
ölkəni qullarımdan ən alçağına tapşıracağam. Onun həddən artıq
yaramaz bir zəncisi var imiş. Harun Misrin hökmdarlığını həmin
zənciyə tapşırdı. Deyirlər ki, zənci o qədər ağılsız imiş ki, bir gün
Misir əkinçiləri onun yanına şikayətə gəlib, Nilin ətrafında əkdikləri
pambığın vaxtsız yağmurdan tələf olduğunu söylədikdə, o demişdi:
–Yun əkəydiniz..
Şer
Biliklə artsaydı insanın varı,
Acından ölərdi aləmdə nadan.
Qanmaza o qədər dövlət çatır ki,
Qalır bu əmələ yüz alim heyran.
Şer
Biliklə tapılmaz bəxtü səadət,
71
Göylərin əmrilə verilir qismət.
Dünyada hesabsız, bədbəxt, yazıq var,
Alçaqlar hörmətli, aqil isə xar.
Kimyagər evdə ölür acından,
Tapır xərabədə xəzinə nadan.
40. Hekayət
Şahlardan birinə bir çinli kənizi gətirdilər; məst halda ona
yaxınlıq etmək istədi. Qız mane olub müqavimət göstərməyə başladı.
Şah qəzəblənib onu qara bir qula bağışladı. Qulun üst dodağı burun
pərələrini aşır, alt dodağı döşünə düşürdü. Elə bədheykəl idi ki, Səxr
cinni
42
onu görsəydi uzaqdan qaçardı, qoltuğunun altında da çox
üfunətli bir iy vardı.
Beyt
Əbədi tapmışdı dünyada ikmal
Onda eybəcərlik, Yusifdə camal.
Şer
Belə çirkin yaranıbmı, görəsən, bir insan,
Onu təsvirə ola dildə, qələmdə imkan.
Qucağı, üzdən iraq, bir qatı murdardır ki,
Onu mordad
43
günəşi pak edə bilməz bir an.
Deyirlər ki, bu zaman qara qulun şəhvəti çoşmuş, gözü qızmış,
nəfsini saxlaya bilməyib qızın bəkarətini almışdı. Sabahısı gün şah
qızı axtardı, tapa bilmədi. Əhvalatı danışdılar, qan bışına vurdu, əmr
etdi qul ilə qızı bir–birinə bağlayıb qalanın kəlləsindən dərənin dibinə
atsınlar.
Xeyirxah vəzirlərdən biri baş əyib təzim etdi və dedi:
–Şahın ömrü uzun, dövləti əbədi olsun, burada yazıq qulun gü-
nahı yoxdur, onun da başqa qullar kimi şahdan mərhəmət gözləməyə
haqqı vardır.
Dedi: – Bir gecə səbr etsəydi dünya dağılmazdı ki, mən ona kə-
nizin qiymətindən daha çox dövlət verərdim.
72
Dedi: – Ey yer üzünün allahı, düz buyurdunuz, lakin:
73
Şer
Ciyəri təşnə olan çəşməyə çatdıqda məyər,
Çəkinərmi dəli fildən, buna de kim inanar:
Boş otaq, süfrə dolu, mədəsi boş bir dinsiz.
Ramazandan
44
çəkinib süfrədə heç ac oturar?!
Bu lətifə şahın xoşuna gəldi. Dedi: – Yaxşı, qulu sənə bağış-
ladım, bəs kənizi neyləyim?
Dedi: – Kənizi də qula bağışla ki, onun artığı özündən başqa heç
kəsə layiq deyil.
Şer
Pis yerə gedəndən sənə dost olmaz,
Dostunu yaxşı seç və yaxşı tanı.
Təşnənin ürəyi götürməz içsin
Üfunət ağızdan artıq qalanı.
41. Hekayət
Rumlu İskəndərdən
45
soruşdular:
–Qərbdən Şərqə qədər uzanan bu ölkələri necə tutdun? Halbuki
keçmiş hökmdarların ömrü, xəzinəsi, mal–dövləti səndən artıq olmuş,
lakin sənin qədər fəthlər edə bilməmişlər.
İskəndər dedi:
–Səbəbi budur ki, hər ölkəni aldıqda camaatını incitmədim, şah-
larına hörmət edib, adlarını ehtiramla çəkdim.
Beyt
Onu böyük saymaz aqil olanlar,
Ki, böyük kəsləri pisliklə anar.
Şer
Keçici hər bir şey, heç olur şəksiz,
Təxt ilə bəxt və əmrlə kirdar.
Pisləmə köçənin yaxşı adını,
74
Ta sənin öz adın qalsın paydar.
75
II FƏSİL
DƏRVİŞLƏRİN ƏXLAQI HAQQINDA
1. Hekayət
Yüksək mənsəbli bir şəxs zahiddən soruşdu:
–Adamlar filan abidin dalınca pis danışırlar, sən onun haqqında
nə deyə bilərsən?
Dedi:
–Zahirində eyib görmürəm, batininə isə bələd deyiləm.
Şer
Hörmət et, hər zaman, yaxşı adam bil,
Hər kimi çox sadə geyinmiş görsən.
Batini dərk etmək bir müşkül işdir.
Darğa tək hər evə daxil olma sən.
2. Hekayət
Gördüm bir dərviş üzünü Kəbənin
46
astanasına sürtür və hey belə
deyir: «Ey kərim allah, rəhim allah, sən özün bilirsən ki, zalim və
cahillərdən nə xətalar baş verə bilər».
Qitə
Xidmətində müqəssirəm əfv et.
Çünki yoxdur ümid taətdən,
Tövbə eylər günah üçün asi,
Arif üzr istəyər ibadətdən.
Abidlər dualarının icrətini, tacirlər mallarının qiymətini istərlər.
Mən isə nə dua etmişəm, nə mal götirmişəm, baş götürüb dərganına
dilənməyə gəlmişəm. Vəziyyətimə görə yox, ləyaqətimə görə
mənimlə rəftar et.
76
Şer
Kəbənin önündə bir yolçu gördüm.
Ağlaya–ağlaya deyirdi haman:
«Demirəm qəbul et itaətimi,
Lütf edib keç mənim günahlar ımdan»
Beyt
Öldürsən ya bağ ışlasan mən dönmərəm astanandan,
Üzü yola bir qulunam, əmrin nədir, nədir fərman?
3. Hekayət
(Bir dəfə) gördülər ki, Əbdülqadir Gilani
47
(Allah ona rəhmət
eləsin) üzünü Kəbə mehrab ın ın x ırda daşlar ına sürtüb belə deyir:
«İlahi, məni bağ ışla, əzab–əziyyət verəcəksənsə, qiyamət günü kor
elə ki, bağ ışlananlar ı görüb utanmay ım».
Şer
Hər səhər küləyi əsən zamanda,
Torpağa üz sürtüb yalvar ıram mən.
«Ey səni heç zaman unutmad ığ ım,
Heç məni yad ına sal ırsanm ı sən?..»
4. Hekayət
Bir gün zahidin evinə oğru gəldi. Nə qədər axtard ısa bir şey tada
bilməyib gədərləndi. Bunu görən zahid, alt ındak ı palaz ı çəkib
oğrunun yolu üstə atd ı ki, əliboş qay ıtmas ın.
Şer
Eşitdim ki, allah adam ı bir an,
Düşmən qəlbini də s ıxmaz heç zaman.
Belə bir məqamə çata bilməzsən,
Sən ki dostlar ınla hey vuruşursan.
77
Tərbiyət. Sədaqət əhlinin səmimiyyəti üzdə də, dalda da eyni
olar, naəhl adamlar isə üzdə sənə qurban olar, dalda isə eyib tutar.
Beyt
Zahirdə bir yaz ıq qoyuna oxşar.
Arxada sanki bir quduz canavar
Beyt
Hər kim sənə özgənin eybini dedi, bişək
Sənin də hər eybini başqas ına deyəcək.
Dostları ilə paylaş: |