Folklor, mifologiya, etnoqrafiya
26
+ aşağı + yuxarı. «Altı»nın sistemində istiqamət bildirən anlamlar
olduğu kimi qəbul edilsə də, tənzimləyici funksiyasını «mərkəz»
əvəzinə «yuxarı» və «aşağı» hissələr öz üzərinə götürür. Beş və altı
rəqəmlərinin sakrallığını əyaniləşdirən sxemlərə nəzər salaq:
İnsan təbiətdə baş verən hadisələrin arxasında magik qüvvənin
dayandığını zənn etməklə yanaşı, bir sıra rəqəmlərin də fövqəltə-
biiliyinə inanmış və onları iki qismə ayırmışdır: uğurlu və uğursuz
rəqəmlər. Mifoloji təsəvvürlərdə hər ikisi qeyri-adi işlərin törədici-
sidir. Dünya mifik sistemlərində, xüsusilə xristianlıqda üç dəfə altı
rəqəminin təkrarı (666) iblisin gəlişini, üç dəfə səkkizin yanaşı iş-
lənməsi (888) İsus Xristosun yenidən doğuşunu bildirir. Eləcə də
iyirmilik say sisteminə daxil olan 13 nəhs rəqəm hesab edilir. Ay
təqvimində bir neçə rəqəm - 10, 13, 16, 25 bədbəxtlik, 29 isə uğur-
suzluq gətirən gündür, qalan hallarda 13 rəqəminin nəhsliyi deyil,
iki müqəddəsliyi – 1-i (tanrı) və 3-ü (dünyalar) özündə əks etdirən
şöhrət rəmzi olmasından bəhs açılır.
Göy cisimləri ilə bağlı mifoloji təsəvvürlərdə (astral mifologiya-
da) sakral rəqəmlər planetlər və rənglər göy cisimləri ilə əlaqələn-
“5” SAYININ SAKRALLIĞI “7” SAYININ SAKRALLIĞI
1 - Dünyanın
mərkəzi
2 - Şimal
3 - Şərq
4 - Cənub
5 - Qərb
6 - Yuxarı
7 - Aşağı
2 - Şimal
3 - Şərq
4 - Cənub
5 - Qərb
1 - Dünyanın
mərkəzi
DƏDƏ QORQUD ARAŞDIRMALARI
27
dirilir: bir Günəşin rəmzidir - yaradıcıdır, kişidir, işığın, odun təm-
silçisidir; iki Aydır - qaranlıq, soyuqluqdur, dağıdıcıdır, qadındır;
üç Yupiterdir - ucalıq, böyüklük deməkdir; dörd Urandır - ağılın,
müdrikliyin yayıcısıdır; beş Merkuridir - dövlət simvoludur, sərvət
gətirəndir; altı Veneradır - məhəbbətin və gözəlliyin qoruyucusudur;
yeddi və səkkiz ayrılıqda hər hansı bir planetlə bağlanmır; doqquz
Marsdır – müharibələrin hamisidir.
Müqəddəs rəqəmləri Azərbaycanda ilk araşdıran Y.V.Çəmənzə-
minlidir. O, 3, 7, 9, 40 rəqəmlərinin mənşəyi məsələsinə toxunmuş
və «Məlikməmməd» nağılından bəhs açanda onların sakrallığına
xüsusi diqqət yetirmişdir. Padşahın üç oğlunun dünyaya gəlməsi,
quyuda üç mağarada üç divin yanlarında üç qız saxlaması, Məlik-
məmmədin divlərlə 40 gün, 40 gecə güləşməsi, Zümrüd quşunun 40
şaqqa ət, 40 tuluq su götürməsi, 40 gün, 40 gecə toy olması epizodla-
rını mifoloji düşüncənin məhsulları saymışdır. Y.V.Çəmənzəminliyə
görə, yeddi sayı o səbəbə müqəddəsdir ki, onda insanın yaşaması
üçün zəruri olan və Zərdüşt fəlsəfəsində materialist əsaslarla məna-
landırılan, yerə məxsus dörd (torpaq, su, hava, od) və göyə məxsus
üç (günəş, ay, ulduz) ən əsas şey birləşmişdir (4+3=7). Rəqəmlərin
sakrallaşmasını mifoloji görüşlərlə bağlayan ədib bəzən ziddiyyətli,
mübahisəli qənaətlər irəli sürsə də, ümumilikdə problemə düzgün
yanaşmışdır. «Türküstanda və türk-tatarların təsiri olaraq rus nağıl-
larında rast gəldiyimiz 9 rəqəmini bizdə görmürük» hökmü onun
folklor materialları ilə hərtərəfli tanış olmaq imkanı tapmaması ilə
və xalqımızın ilkin dünyagörüşünün təkcə atəşpərəstliyə köklənmə-
si ideyasını əsaslandırmağa çalışması ilə bağlamaq olar. Türklüyün
Azərbaycanda ancaq dil faktoru tək yaşadığını, özbək və qazaxlarda
isə həm də kökdən gələn adət-ənənə şəklində qaldığını göstərən qə-
naətləri zərdüştlüyün türk inancına zidd tərəfləri ilə əlaqədar idi, o,
məhz bu mənada yazırdı ki, «zərdüşti fəlsəfi və etiqadlardan doğan
nağıllarımız yalnız dil etibarilə türkləşmişlər. İrqi rəqəmini nağıllar-
Folklor, mifologiya, etnoqrafiya
28
DƏDƏ QORQUD ARAŞDIRMALARI
da işlədən Orta Asiya yalnız dilcə deyil, məzmunca da nağıllara təsir
etmişdir...» [4, 50]. «Azərbaycan nağıllarının əhvali-ruhiyyəsi» adlı
məqaləsində isə türklüyü həm də ruh, adət-ənənə baxımından lap
qədimlərdən özümüzdə daşıdığımız qənaəti irəli sürülür və bildiri-
lir ki, «Hər bir irqin özünə məxsus rəqəmi var: türkün 9» [28, 46].
Alim burada özünün əvvəlki hökmünün əksinə çıxaraq təsdiqləyir
ki, Azərbaycan türkləri də 9 rəqəmini müqəddəs hesab etmiş və folk-
lorunda geniş işlətmişdir.
Ümummiyyətlə, kəmiyyət anlayışlarının meydana gəlməsi ilə
bağlı təsəvvürlərə görə, bir kiloqram pambıqla, bir kiloqram dəmi-
rin çəkisinin eyniliyi körpə uşağın ağlına çətin yerləşir. O səbəbə
ki, pambıqla dəmirin həcminin onun gözündə tamam əks formada
görünməsi iki varlığın çəkisinin bərabərliyini anlamağa maneçilik
törədir. Bəşər övladının şüurunun oyandığı ilkin çağlarda da belə ol-
muşdur. Məsələ təkcə onda deyildi ki, başlanğıcda ulu əcdad əqli
inkişafı ilə uşaqdan fərqlənmirdi, həm də sadəcə olaraq bütün topla-
dığı təcrübə, düşüncəsinin istiqaməti, dünyanı dərketmə qabiliyyəti
də analoji cəhətdən uşağınkılarla eyni idi. Deməli, insan saymağı
öyrənəndə üzərində hesablama apardığı konkret əşyanı nəzərdə tutsa
da, rəqəmlərin dəyişməsinə deyil, sayılan varlıqların həcminin artma-
sına diqqət yetirmişdir. Ona elə gəlmişdi ki, rəqəmlər çoxalıb-azal-
dıqca varlıqlar da başqa keyfiyyətə, yaxud hala keçir. Digər tərəfdən,
əşyaların sayının və çəkisinin eyniyyəti zamanı zahiri görünüşündə
ciddi fərqlər nəzərə çarpırdı. Məsələn, yüz ədəd doğranmış odunla
yüz oxun yer tutumunda böyük fərq vardı. Şüuru hələ tam inkişaf et-
məmiş körpə uşağa desən ki, bu əşyaların sayı bərabərdir, inanmaz.
Yaxud beş atla, beş toyuğun yerləşməsi üçün hazırlanan tövlə və
hin bir-birindən tamamilə seçilir. Burada «sakinlərin» sayı eyni olsa
da, tutumu, növü, xarakteri, çəkisi, funksiyaları tamamilə başqadır.
Deyilənləri daha aydın başa düşmək üçün təbiət hadisələrinin sayı-
nın eyniliyində onların formasındakı fərqlərin mövcudluğuna nəzər
29
Folklor, mifologiya, etnoqrafiya
salmaq kifayətdir. Azərbaycan xalqının mifoloji təsvirlərində tez-tez
işlənən bir cümləyə diqqət yetirməklə aydınlıq gətirək: «Üç gün, üç
gecə yol getdilər». Burada «üç» bir-birinə əks məfhumların (gün və
gecənin) miqdarının eyniliyi bildirilir, lakin fikirdə say tam oxşar şə-
kildə nəzərə çatdırılsa da (3=3), zaman bölgüsünün tam bərabərliyi
ilə rastlaşmırıq. Əslində 24 saatlıq bütöv gün fikirdə qoyulduğu şə-
kildə üç dəfə eyni formada təkrarlanmır: günlərin tərkibindəki «bir-
lər» «ikilər»lə zəncirvarı halda qarşı-qarşıya durmaqla (gün-gecə //
gün-gecə //gün-gecə) cütləşir. Başqa sözlə, gün tam şəkildə deyil,
bərabər hissələrə – gecəyə və gündüzə bölünərək sıralanır:
BİR GÜN - BİR GECƏ + BİR GÜN - BİR GECƏ + BİR GÜN -
BİR GECƏ = ÜÇ GÜN - ÜÇ GECƏ.
Kəmiyyəti zamana deyil, konkret əşyaya və insana aid edəndə
isə fikir dəqiq ifadə olunur. Məsələn, «Çadırda üç qız və üç oğlan
oturmuşdu», yaxud «Özü ilə üç oxla üç xəncər götürdü» cümlələrinə
diqqət yetirək. Birincidə canlı varlığın cins üzrə bərabər bölünmə-
sindən, ikincidə isə silahların sayının eyniliyindən bəhs açılır. De-
yilənləri sxemdə daha aydın görmək mümkündür.
Bu cümlədəki iki «üç»ün mütləq bərabərliyi, eyniliyi nəzəri əsas-
la özünü doğrultsa da, praktik cəhətdən mümkünləşə bilmir. Başqa
sözlə, üç gün dalbadal gündüz, ardınca da üç gün gecə baş verə bil-
məz. Çünki gecədən sonra mütləq gündüz gəlir və gecə qaranlıqsız
1
G
ÜN
1
G
ec
ə
1
G
ÜN
1
G
ec
ə
1
G
ÜN
1
G
ec
ə
I
II
III
ÜÇ GÜN
Ü
Ç GECƏ
30
DƏDƏ QORQUD ARAŞDIRMALARI
(şimal qütbdəki bəyaz, cənubdakı ayazlı gecələri nəzərə almasaq),
gündüz isə işıqsız mövcud olmur.
Əski epik-mifoloji təsəvvürlər çağında Azərbaycanda da ayrı-ay-
rı saylara müxtəlif xüsusiyyətlər aid edilirdi. Bir qrupu xoşbəxtlik
gətirən, həm də olduqca xeyirxah işlərə yardım göstərən qüvvə kimi
təqdim olunur, digər qrupu isə, əksinə, guya şərin xidmətində du-
rurdu, bədbəxtliyin mənbəyi, qəddarlığın, fəlakətin, pis əməllərin
törədicisi sayılırdı. Beləcə saylar təkcə təbiətə xas əlamətləri deyil,
həm də insanlara aid keyfiyyətlərin daşıyıcısına çevrilir və nəticədə
canlandırılırdı. Göyə baxan ulu əcdad ilk olaraq qaranlıqda parılda-
yan ulduzları görmüş və başa düşmüşdür - onlar o qədər çoxdur ki,
sayını, ölçüsünü müəyyənləşdirmək çətindir. Və nəhəng göy üzünü
hansısa şərti fiqurlara (bürclərə) bölməklə daha anlaşıqlı və iri rəqəm
əldə etməyə çalışmışdır.
Düşüncədə böyük çoxluğun olduqca kiçiklikdə yerləşdirilməsi,
eləcə də əksinə – hansısa çox kiçik hissəciyin nəhəngdən də nəhəngə
çevrilməsi ideyası qam-şamanların və atəşpərəstlik kahinlərinin irəli
sürdükləri sistemlərdə özünə yer almışdır. Qədim qamlar və muğ-
lar məhz rəqəmlərin yardımı ilə, onların mahiyyətindəki saymaq
xüsusiyyətinə görə dünyanı dərk etmədə böyük sıçrayışlar etmişlər.
Onlar bütün maddi və mənəvi varlıqların kəmiyyətini əks etdirməyi
bacarmaqla Yaradıcının özünə yaxınlaşdıqlarını düşünmüşlər. Azər-
baycan xalqının etnogenində iştirak edən qədim tayfalardan biri əha-
linin sayını bilməyə cəhd göstərməklə mifik dünya modelinin yazı
yaddaşına düşməsinə səbəb olmuşdur.
Sakral sayların yozumunun tarixi elmin bünövrə daşları qoyu-
lan çağlardan başlanır. Bizim e.ə. I yüzillikdə yaşamış pifaqorçu Ni-
komax belə qənaətə gilirdi ki, təbiətin tam halda, yaxud ayrı-ayrı
hissələr şəklində ardıcıllıqla yaratdığı nə varsa, hamısı Yaradıcının
bütün varlıqlarla bağlı düşüncəsinə müqabil saylar əsasında müəy-
yənləşib qaydaya salınmışdır, başqa sözlə, Allah-yaradıcı dünyanı
31
əvvəlcədən düşünüb hazırladığı sxem əsasında sayların təsiri ilə ger-
çəkləşdirmişdir, elə sayların ki, hələ maddiləşməyib, mücərrəddir,
eyni zamanda məna və mahiyyətə malikdir. Hər şey – əşyalar, za-
man, hərəkətlər, göy üzü, ulduzlar və bütün növdən olan yeni yara-
nışlar saylara uyğunlaşdırılmışdır. Teoqoniyanın qanunları əsasında
hər bir yaranışın yanında bir-birini tamamlayan rəqəmi göstərmək
mümkündür:
bir - heç bir parametri olmayan nöqtədir;
iki – hər hansı iki nöqtəni birləşdirən kəsikdir;
üç –düz səthi əks etdirən rəqəmdir, üçbucaqdır;
dörd – bütün həcmi təcəssüm etdirən maddi varlıqdır, «tetraed-
r»dir (riyazi termindir, bütün üzvləri üçbucaqlardan ibarət olan dör-
düzlü cismə deyilir);
beş, altı, yeddi, səkkiz – bir-birinə əks anlamlarda işlənir, o sə-
bəbə ki, onlarda bir sıra nöqtə gerçək dünyadan kənarda yerləşir;
doqquz – əlçatmaz böyüklükdür, guya Yaradıcının özüdür ki,
yaranmışların içərisindən çıxmışdır.
«Dünyada nə mövcuddursa, hamısı rəqəmdir!» şüarını irəli sürən
pifaqorçulara görə, sayların ümumi sırasında bəziləri mənası və işlək
dairəsi ilə daha əsasdır, bütün varlıqların özülündə durur. Üçölçülü
(yəni həndəsi cisim) bütün varlıqlar riyazi zirvəyə çatır – nəticədə
«dörd»ü (daxilindəki üç ölçü + varlığın özü) meydana gətirir. Təbiət-
dən keçən işıq və keyfiyyətlər – «beş»in, canlılıq – «altı»nın, bilik və
səadət – «yeddi»nin, məhəbbət və dostluq - «səkkiz»in, müdriklik və
bacarıq - «doqquz»un yardımıyla əldə edilir. Mükəmməlləşmənin,
tamlaşmanın son həddi isə «on» sayılırdı. Ona görə də pifaqorçular
«on - bütün varlıqların ən gerçəyi və müqəddəsidir» - deyirdilər. A.
Makovelski İon Xiosskiyə (b.e.ə. V əsr) istinadən yazırdı ki, «Hər
şey – üçdən ibarətdir və üçdən böyük və yaxud kiçik mövcudat yox-
dur. Çünki hər bir varlığın yetişməsində, bütövləşməsində üçlüyün
- ağıl, güc və səadətin rolu var» [29, 112].
Folklor, mifologiya, etnoqrafiya
32
DƏDƏ QORQUD ARAŞDIRMALARI
Ümumiyyətlə, rəqəmlərin qeyri-adi gücə malikliyi, magikliyi
haqqında müxtəlif səpgili və dərəcəli bu cür baxışlar dünya xalqları-
nın əksəriyyətində özünə yer tapmışdır. Müəyyən mərhələdə rəqəm-
lərin sakrallığına fəlsəfi don geydirib dünyadakı pis-yaxşı bütün
əlamətlərlə qoşa işlədirdilər. Zoroastrizmdə və qam təsəvvürlərində
hər rəqəmin öz xarakteri olduğu göstərilirdi: bir - «Avesta»da «ruh
və canlılıq» mənasında işlənir. Yazın gəlişi ilə əlaqələndirilir. Təbiə-
tin oyanması, qanın qaynaması, torpağın canlanması birlə əlaqələn-
dirilir.
İki - ən böyük ədaləti,
üç –bütövlüyü,
dörd – ucalığı, yüksəkliyi,
beş – ölümsüzlüyü, əbədiliyi,
altı – hakimiyyəti,
yeddi – evliliyi,
səkkiz – saflığı, duruluğu,
doqquz – odu,
on – uğurlu əməli (yaradıcılıq fəaliyyətini),
on bir – xeyirli düşüncələri,
on iki – müqəddəsliyi, on üç – axirəti, dünyanın sonunu bildirir-
di.
Bundan başqa, rəqəmlərin magik gücünü müxtəlif keyfiyyətlərlə
əlaqələndirirlər: bir – iradə, iki – bilik, üç - nikah (kollektiv), dörd
– fəaliyyət, beş – inanc, altı – şəhvət və nəfs, yeddi – qələbə, sək-
kiz – haqq və ədalət, doqquz – müdriklik, on – xoşbəxtliyin ötüb
keçməsi, on bir – cəsarət, on iki – günah və qurban, on üç – dahi-
lik və istedad, on dörd – özünütərbiyyə, on beş – hərəkətin gücü
(magiya), on altı – fəlakət, on yeddi – doğruluq və ümid, on səkkiz
– böhtan, on doqquz – sevinc və xoşbəxtlik, iyirmi - oyanış və dir-
çəliş, iyirmi bir – uğur, iyirmi iki – uğursuzluq və xəyaldır [27, 36].
Sayların fəlsəfənin «predmeti» kimi yanaşanda hər biri ayrılıqda
33
ya müsbət, ya da mənfi anlamda götürülür.
Bu, insanın özünün daxilində iki əks qütblü keyfiyyətləri daşıma-
sı ilə əlaqələndirilir. Müqəddəs rəqəmlərin geniş yayılmış yozumla-
rını Azərbaycan xalqının mifoloji görüşləri əsasında ümumiləşdirən-
də maraqlı mənzərəylə rastlaşırıq.
Bir. Təkallahlı din sistemlərinə aid mifik dünya modellərində bir
qayda olaraq vahid təkcə əsas, birinci element deyil, ümumiyyətlə,
tamlıq, kamillik anlamında götürülür. Kainatın özünü də bütöv halda
qəbul edib birlə işarələyirdilər. Hər şey birdən ayrılır və bütün fəa-
liyyəti boyu onun təsir dairəsindən çıxa bilmir. Bu səbəbdən də çox
RƏQƏMLƏR
SAKRAL
FUNKSİYASI
ASTRAL
MÖVQEYİ
ATƏŞPƏRƏST-
LƏRDƏ
PİFAQORÇU-
LARDA
FƏLSƏFİ
MƏZMUNU
1
2
3
4
5
6
BİR
Allah-Yaradıcı
Günəş - yaradan,
kişi, işıq, od
Ruh və canlılıq
Yaradıcı güc / Ağıl
İradə
İKİ
İkili dünya
(Yuxarı-Aşağı,
Yerüstü-Yeraltı)
Ay - qaranlıq,
soyuqluq, dağıdan,
qadın
Ən böyük ədalət
Kişi və qadın
başlanğıcı – doğuş
/ güc
Bilik
ÜÇ
A) Dünyanın
üçqatı (göy,
yerüstü, yeraltı);
B) zamanın üç
aspekti (keçmiş,
indi, gələcək)
Yupiter - ucalıq,
böyüklük
Bütövlük
Yaradıcının üçlüyü –
özü və iki həyat verici
başlanğıc / Səadət
Nikah (ailə,
kollektiv)
DÖRD
A) Ünsürlər
(su, od, torpaq,
hava) və
B) istiqamət
(şərq, qərb,
şimal, cənub)
Uran - ağlın,
müdrikliyin yayıcısı
Ucalıq,
yüksəklik
Bütövləşmə, tamlaşma
Fəaliyyət
BEŞ
Yer üzünün
dörd istiqaməti
+ dünyanın
mərkəzi
Merkuri -
hakimiyyət, sərvət
Ölümsüzlük,
əbədilik
Təbiətdən keçən işıq
və keyfiyyətlər
İnanc
ALTI
A) Yerlə göyün
vəhdəti, yaxud
iki üçlüyün
birliyi (Gün, Ay,
Ulduz – Göy,
Dağ, Dəniz).
B) İnsanlığın
yarandığı gün
Venera -
məhəbbətin
və gözəlliyin
qoruyucusu
Hakimiyyət
Ruh, canlılıq
Şəhvət və nəfs
Folklor, mifologiya, etnoqrafiya
34
DƏDƏ QORQUD ARAŞDIRMALARI
hallarda bir rəqəmi ehtiyatla dilə gətirilirdi. Birdən (Allahdan) bəhs
açmağa bir növ yasaq qoyulmuşdu. Qədim yazılı mənbələrdə ondan
sakral vasitə kimi nadir hallarda da olsa, istifadə edilirdi.
Məsələn, Nizami, ümumiyyətlə, dövründə fəaliyyət göstərən
inancları rəqəmlərlə işarələyib şərh edirdi:
Üçlükdən vaz keç, çünki bu boş təsəvvürdür,
İkilikdən də keç ki, bu, ikipərəstlikdir [ikiallahlılıq].
Kişi kimi birlik sapından yapış,
İkiliyi at, üçlüyü isə birə çevir.
Sən o üçün üçlüyündən canını qurtarmayınca,
Vəhdət topunu [kosunu] göylərə ucalda bilməzsən.
[14, 49].
Bu mətnin heç yerində bəhs açılan inanc sistemlərinin – islam,
xristianlıq və atəşpərəstliyin adı çəkilmir, əvvəldən axıradək həmin
dinlərə məxsus xüsusiyyətlər müvafiq rəqəmlərə şamil edilir. R.Əli-
yev şairin poemasına yazdığı şərhdə bildirir ki, «Vahid, yəni yeganə
Allahdır. Üçlük – xristianlıqdır, onun inamını üç allah təşkil edir: ata
tanrı, oğul tanrı İsus Xristos (İsa) və ana (Məryəm). İkilik (dualizm)
– atəşpərəstliyin əsasını təşkil edir. Onlar dini təbliğ edir ki, allah
ikidir: işıq, nur tanrısı – Ahur-Məzd (Hörmüzd) və qaranlıq, fəsad
tanrısı Anhro-Manyu (Əhriman)» [8, 304].
Adi danışıqda və folklor ənənəsində «bir» rəqəmi Yaradıcının
əlaməti sayılır və iki şəkildə təzahür edirdi: a) «Bir» çox hallarda
Allah kəlməsi ilə yanaşı işlənirdi. Səcdə və ehtiram göstəriləndə
«Bir olan tanrı...» qənaəti dildən düşmür. Eləcə də imkanlılardan pay
umulanda «Bir olan Allah eşqinə! Yardım əlini uzat!» - deyilir. Kim-
sə başqasına güc tətbiq edəndə yenə «Bir olan Allah eşqinə...» - yal-
varışı köməyə çatırdı. b) «Bir» rəqəmi müstəqil işlənir və ayrılıqda
sakrallıq xüsusiyyətini özündə əks etdirir: «Bir bölünməzdir» məsəli
və «Birin gücü çoxun birliyindədir» atalar sözünün ilkin mifoloji
35
məna tutumu Allahın təkliyinə əsaslanır.
Düşüncədə belə bir qənaət formalaşmışdır ki, «Allah var, ancaq
gözə görünməzdir». Bu, hal-hazırda islam inancının dünyabaxışını
əks etdirsə də, kökü çox dərin qatlara gedib çıxır. Diqqət yetirsək
görərik ki, arxaik söyləmələrin və nağılların ilk cümləsində özünə
yer alan «biri var imiş, biri yox imiş» təsviri ilk baxışda söz oyununu
xatırlatsa da, bütün olmuşların əzəlini nişan verir və əslində iki mü-
lahizəni çatdırmaq məqsədi daşıyır: birincisi, «bir var!» və ikincisi,
«bir yoxdur». Təbiidir ki, ibtidai görüşlərdə var olmaq – mövcudluq,
daimilik, əbədilik demək idi, yoxluq isə gözəgörünməməzlik kimi
anlaşılırdı (bu gün də elə anlaşılır) və hər ikisi birləşəndə ancaq yara-
dıcılara (qamçılıqda ruhlara, islamda Allaha) xas xüsusiyyət sayılır-
dı. Allahın əsas nişanələrindən biri məhz «yoxdan var olmaq», yəni
heç nə yaranmamışdan qabaq da var olmaq idi. O da təsadüfi deyildir
ki, nağıllarda «bir var, bir yoxdu» («biri varmış, biri yoxmuş») qə-
naətindən sonra «Allahdan başqa heç kəs yox idi» təsdiqi gəlir.
İki ilə xeyirlə şər, işıqla qaranlıq yaxşı ilə pis qoşalaşır və dün-
yanın əkslikləri doğulur. Lakin sakral rəqəmlərin mənşəyini öyrənən
tədqiqatçılar çoxsaylı mülahizələri ümumiləşdirib belə qənaətə gəlir-
lər ki, bir sıra faktları təsdiqləyən amillər istisna edilsə, irəli sürülən
mülahizələrdə bəzi sayların yaranma səbəbi tam açıqlanmır. Guya
«iki», «dörd», «altı», «səkkiz» və s. rəqəmlərin müqəddəsləşdiril-
məsinin kökü qaranlıq, izahsız qalır. Onlar «Bəs bu sayların daşıdığı
simvolik mənanın mənbəyini necə tapmalıyıq?» - sualını verməklə
fikirləri dolaşığa salırlar. Unudurlar ki, bir sıra mədəni ənənələrdə,
o cümlədən Azərbaycan folklorunda həmin rəqəmlər, xüsusilə «iki»
«üç» və «yeddi»dən az rol oynamır.
Duallaşan (qoşalaşan) - «iki», «dörd», «altı», «səkkiz» rəqəmlə-
ri öz daxilində «əkizliyi» və əksliyi daşımaqla əslində qeyri-adiliyin
mənbəyinə çevrilir. Təbiətdəki əks qarşılaşmalar - «gecə-gündüz»,
«işıq-qaranlıq», «isti-soyuq», «od-su», «ölüm-həyat» və s. «iki»li
Folklor, mifologiya, etnoqrafiya
36
DƏDƏ QORQUD ARAŞDIRMALARI
hadisələr, varlıqlar ulu əcdadın ən çox rastlaşdığı əksliklərdir, mifo-
loji-astral anlamda isə əkizlərdir. Dünyanın özünün cütləşdirilməsi
(gerçək və kənar aləm) əkizliyin ən böyük mifik obrazlarını meyda-
na gətirmişdir.
Xalqımızın əkinçiliklə bağlı əsgi inanclarında cütləşdirilmənin
uğuru xüsusilə vurğulanır: «Bir küləş iki sünbül gətirərsə möcüzə-
dir» [3, 243]. – deyirlər. Fallarda da cüt uğura səbəb olan vasitədir:
«Düyü ilə fala baxırlar. Bir qədər düyü götürüb sayırlar. Düyü cüt
sayı ilə qurtarsa, xeyirdir, tək sayı ilə qurtarsa şərdir» [3, 244]. Ulu
babalarımızın ovçuluqda və qoyunçuluqda uzun müddət istifadə et-
dikləri cütləmə adəti də «iki»nin sakrallaşması haqqındakı təsəvvür-
lərin qalıqlarıdır. Ə.Axundovun bildirdiyinə görə, çoban bir mahnı
ilə sürü-sürü qoyunları cütləyib yoxlayır. İtib yoxa çıxan olursa, dər-
hal bilir. Ala kərə qoyunu görür, tayını gözləyir, ala kərənin tayını
görəndə qara kürə qoyunun tayını gözləyir. Çoban hansı qoyun cütü-
nü görmək istəyirsə, tütəkdə onlara aid havanı səsləndirir. Öz «mah-
nısını» eşidən kimi qoyun cütü gəlib arxaca keçir. Adını çəkmədiyi
qoyunlar dayanıb çobanı gözləyir. Bu minvalla qoyunların hamısını
cüt-cüt yoxlayıb qurtarır [3, 247].
Duallaşan – (ikiləşən və qoşalaşan) varlıqların dünyanı birlikdə
yaradıb idarə etməsi haqqındakı təsəvvürlər qədim atəşpərəstlərin
inanclarının əsasında dururdu. Lakin təbiətdəki ikiliyi - əkizliyi və
əksliyi ulularımız daha əski çağlarda duymuş və yazqabağı məra-
simlərinin içərisinə hopduraraq bu günədək yaşatmışlar.
Dostları ilə paylaş: |