Folklor, Mifologiya, Etnoqrafiya
lardan gəlib analıq vəzifələrini yerinə yetirməklə meydandan çəkilir-
lər. Bu, bəlkə də Dünya mifoloji sistemlərində yeganə haldır. Sonra-
kı proseslərdə qadın tərəf tamamilə nəzərdən qaçırılır, yəni Oğuzun
oğlanlarının kimlərlə evləndiyi barədə məlumat dumanlı qalır, ərlər
bütün hallarda öndə gedirlər.
Faktlar göstərir ki, Azərbaycanda rəqəmlərin sakrallığı həmişə
diqqət mər-kəzində olmuşdur. N.Gəncəvi XII yüzillikdə «Rəqəmlər
rəmzinin taxtasında Nücuma aid bütün yazıları oxuduğunu» [13, 15]
yazırdı. O, rəqəmlərin simvollaşması – sakrallığı barədə nücum el-
mindəki bilikləri dərindən mənimsəmiş və yaddaşlardan götürdüyü
mifik görüşlər əsasında formalaşan müqəddəs saylar (1, 2, 3, 4, 5, 7,
9) əsasında poetik fiqurlar yaratmışdır. «Bir» sayına canlı varlıq kimi
müraciət edərək (şəxsləndirərək) onu mifopoetik mənada Allahla
eyniləşdirmişdir: «Sayın əvvəlində (bütün) birincilərin birincisisən,
İşlərin sonunda bütün axırıncıların axırıncısısan» [15, 17]. Şair Ya-
radıcının ikili xüsusiyyətini «birinci-axırıncı» arxetipik simvollarını
qarşılaşdırmaqla üzə çıxarırdı. Çünki Tanrı mərhəmətli olmaqla bə-
rabər həm də qəzəbli və cəzalandıran idi. O, cənnətlə yanaşı cəhən-
nəmi də yaratmışdı. Nizamiyə görə, tanrı sayların birincisi və ən
böyüyüdür. Hər şeyin bünövrəsi Vahidlə qoyulmuş, bütün varlıqlar
Vahiddən törəmiş və bütün yerdə qalan varlıqlar – rəqəmlər Vahidin
ətrafında daim dolanmaqla dünyanın bütövlüyünü təmin etmişdir.
Çox hallarda Nizaminin nəzərində «iki» «Avesta»dakı dualizmi mə-
nalandırdı. Şair dünyadakı əksliklərin bir-biri ilə əlaqələndirilməsin-
dən danışanda da «iki» rəqəminə üz tuturdu: «Ancaq nə edim ki,
hava iki rənglidir, Fikir geniş, sinəm isə dardır» [15, 36].
Ümumiyyətlə, Nizaminin əsərlərində sakral rəqəmlərin işlək da-
irəsi çox genişdir. Müasirlərinin və özündən sonra gələn sənətkarla-
rın heç birinin yaradıcılığında onun qədər saylara müraciət edən, on-
ların sakrallığına söykənib fikrini daha obrazlı, anlaşıqlı ifadə edən
olmamışdır. Bu səbəbdən də şairin poemalarının poetik strukturunda
rəqəmlərin rolu və əhəmiyyəti ayrıca araşdırılmalıdır. «Xəmsə»dəki
60
DƏDƏ QORQUD ARAŞDIRMALARI
rəsmi hissələrdə dini mövzulardan yazması, mədhnamələrdə hökm-
darları tərifləməsi, özü və ailəsi barədə məlumat verməsi qayəsinə,
məramına görə bir-birindən tamamilə fərqli mövzular olsa da, hər
birində məqam düşən kimi fikirlərini sakral rəqəmlərlə ifadə et-
mişdir, eləcə də ayrı-ayrı məsnəvilərindəki epik təsvirlərdə onlar-
dan poetik vasitə kimi gen-bol faydalanmışdır. Nizami Azərbaycan
xalqının mifologiyasına, inanclarına bələdliyini nümayiş etdirməklə
yanaşı miflərin qədimliyinə, zənginliyinə və əhatəliliyinə heyrətini
gizlətməmişdir. O, deyirdi ki, «Yeddi xəzinənin [yeddi göyün] qa-
pısını [sən] açdın. Dörd gövhərə qədəm basdın...» Bəzən bir bey-
tində bir neçə sakral rəqəmi bir-biri ilə əlaqələndirməklə bütöv mif
strukturunu yazı yaddaşına köçürürdü. Məsələn: «O, yeddi məclisin,
doqquz beşliyin Yusifi, Həm zamanın valisi, həm də vəliəhdidir».
Xristian və islam dünyasında Yusif haqqında çoxsaylı mifoloji əhva-
latlar yaranmışdır və Azərbaycanda onun möcüzələri barədə bu gün
də xalq arasında əfsanələr dolaşmaqdadır. Yusif haqqında mifdə yed-
di, doqquz və beş rəqəmləri elə sakrallaşmışdır ki, Şərqin və Qərbin
bütün mütəfəkkirləri öz yaradıcılıqlarında ona üz tutmaq məcburiy-
yətində qalmışlar.
Məşhur «Məndə sığar iki cahan, mən bu cahana sığmazam»
[16, 115] misrasını sakrallığın, mifopoetikliyin ən yüksək nümunə-
si hesab etmək olar. Təkcə Nəsimi (1369-1417) yaradıcılığı imkan
verir ki, Azərbaycan mifologiyasının mükəmməl strukturlara malik-
liyindən söz açaq. Diqqət edin: misrada işlənən ilk birdə (allahın
zərrəsi olan insanda) iki (gerçək dünya və mənəvi dünya) yerləşir,
lakin onun özü üçüncü birdə cisminə yer tapmır. Görəsən, nə səbə-
bə? Çünki birinci bir tək deyil, onda iki dünya yerləşməklə üçləş-
mişdir. Mifik görüşlərdə bir-üç bağlılığı qarşıdurmanın, ziddiyyətin
zirvəsi sayılır. Əslində mifik anlamda üçdən başqa digər rəqəmlər
(dünyanın elementləri) birin (bütövün, vahidin) içərisində əridilir.
Eləcə də inanclarımıza görə, iki vahidi, yəni iki yaradıcını – iki dini
idiologiyanı bir nöqtədə birləşdirmək mümkünsüzdür. Deməli, şair
61
Folklor, Mifologiya, Etnoqrafiya
insanı allahlaşdırmağa təşəbbüs göstərir. Bu, türkün çox dərin qat-
lardakı Atalar kultundan gəlirdi və islama zidd mövqedə duran baxış
idi. Digər tərəfdən, Nəsimi müsəlman görüşləri ilə tam razılaşırdı.
Bəlkə bu səbəbdən çox ehtiyatlı tərpənirdi: kamil insanı tanrının özü
ilə deyil, bir-iki mühüm xüsusiyyəti ilə (düşünmək və yaratmaq qa-
biliyyəti ilə) eyniləşdirirdi.
Nəsimiyə qarşı din xadimlərinin etirazının mayasında o dururdu
ki, şair Allahla üst-üstə düşən cəhətlərini verməklə İnsanın öz daxi-
lində real və mifik dünyalardan ibarət daha möhtəşəm bir aləm yarat-
dığını vurğulayırdı. Məhz bu mənada Nəsimi kamil, yetkin insanı da
vahid sayır və onda ikini, daha doğrusu, iki biri yerləşdirmək istəyir.
İki vahidi (iki yaradıcı anlamında) isə bir-birinə qovuşdurmağa heç
bir qüvvənin qüdrəti çatmırdı. Təsadüfi deyil ki, Şərq münəccimləri
və astroloqlar on biri (11) ən ziddiyyətli, uğursuz rəqəm sayırlar.
Çünki on birdə də - Nəsiminin irəli sürdüyü kimi, iki bir yanaşı iş-
lənir. Beləliklə, müəyyən çağlarda ulu əcdadın mifik təfəkkürü elə
mərhələyə çatmışdır ki, o, adi danışığında, söyləmələrində rəqəm-
lərlə çatdırmaq istədiyi bütün hadisələri mifik dünya modelinin mey-
dana gəlməsi prosesinə uyğunlaşdırmışdır. Diqqət edin, əhvalatlar
vahidlə başlayır: «Biri varımış, biri yoxumuş, allahdan başqa heç
kəs yox imiş» [1, 149]. Sonra bir naməlum ölkə ilə ikiləşir, o ölkə-
nin padşahı (yaxud şahzadəsi, taciri, ovçusu, əkinçisi və s.) meydana
gətirilməklə isə üçləşir: «Göyün altında, yerin üstündə bir şah oğlu
var idi» [2, 73] və primitiv də olsa, mifik dünya modeli (allah-yer-in-
san) qurulur. Əksər nağıllarda başlanğıcda qoyulan 3 rəqəmi süjet
boyu bütün hadisələri müşayiət edir: Padşahın bağındakı «alma ağa-
cı birinci gün çiçək açarmış, ikinci gündə çiçəyini tökərmiş, üçüncü
gündə bar verərmiş» [12, 51]. Nəhayıt, üç oğul meydana atılır. Mey-
vələrin qorunmasına üç dəfə təşəbbüs edilir. Şahın oğlanları quyuya
düşmək istəyirlər. Lakin böyük və ortancıl qardaşlar acizlik göstərir-
lər. Kiçik qardaş isə quyuya enib üç dev və üç qızla rastlaşır. Hər de-
vin ayağını üç dəfə xəncərlə dəlir. Üç gün, üç gecə onlarla vuruşur,
62
DƏDƏ QORQUD ARAŞDIRMALARI
qələbə çalır və s. Rəqəmlərin mifoloji əsasları ilkin dünyagörüşünün
məhsuludursa, hesab və hesablama strukturları nisbətən sistem halda
bir qədər sonrakı çağlarda - arxaik mədəniyyətlərin formalaşması
başa çatanda meydana atılmış, bundan sonra saylar həm də gerçək,
həqiqi mənada dərk olunmuşdur.
Ədəbiyyat
Azərbaycan dilində
1. Azərbaycan mifoloji mətnləri. Tərtib edəni, ön söz və şərhlərin müəllifi
A.Acalov. – B., Elm, 1988, 196 s.
2. Azərbaycan xalq əfsanələri. Toplayanı və tərtib edəni S.Paşayev. – B., Ya-
zıçı, 1985, 286 s.
3. Azərbaycan folkloru antologiyası, İki kitabda. İkinci kitab. Toplayanı və
tərtib edəni Ə.Axundov. – B., Elm, 1968, 260 s.
4. Çəmənzəminli Y.V. Xalq ədəbiyyatında bəşəri təmayüllər. Əsərləri. Üçüncü
cild. – B., Elm, 1977, s. 57-62.
5. Çəmənzəminli Y.V. Əsərləri. Üç cilddə. Üçüncü cild. – B., Elm, 1977, 328
s.
6. Çəmənzəminli Y.V. Nağıllarımızı necə toplamalı. Əsərləri. Üçüncü cild. –
B., Elm, 1977, s. 48-50.
7. Əfsanələr. Qeydlər və şərhlər M.Seyidovundur. - B., Gənclik, 1986, 174 s.
8. Əliyev R. «Yeddi gözəl» əsərində qeydlər. N.Gəncəvinin «Yeddi gözəl»
kitabı. – B., Elm, 1983, s. 294-356.
9. Xalisbəyli T. Nizami Gəncəvi və Azərbaycan qaynaqları. – B., Azərnəşr,
1991, 296 s.
10. Kitabi-Dədə Qorqud. F.Zeynalov və S.Əlizadənin nəşri - B., Elm, 1988,
265 s.
11. Kitabi-Dədə Qorqud. Drezden əlyazmasının dürüstləşdirilmiş elmi mətni.
Ş.Cəmşidovun «Kitabi-Dədə Qorqud: tarixi, coğrafi, tekstoloji tədqiqat» kitabın-
da. – B., Elm, 1999, 678 s.
12.Nağıllar. Tərtib edəni N.Seyidov. Azərbaycan ədəbiyyatı inciləri. On iki
kitabda. Birinci kitab. – B., Yazıçı, 1985, 506 s.
13. Nizami Gəncəvi. Sirlər xəzinəsi. Filoloji tərcümə prof. R.Əliyevindir. –B.,
1981, 248 s.
14. Nizami Gəncəvi Yeddi gözəl. Filoloji tərcümə, izahlar və qeydlər prof.
63
Folklor, Mifologiya, Etnoqrafiya
Rüstəm Əliyevindir. – B., 1983, 361 s
15. Nizami Gəncəvi. İsgəndərnamə. İqbalnamə. Filoloji tərcümə filologiya
elmləri doktoru Vaqif Aslanovundur. - B., Elm, 1983, 650 s.
16. Nəsimi İmadəddin. Mən bu cahana sığmazam. Seçilmiş əsərləri. Tərtib
edəni Ə.Səfərlidir. – B., Gənclik, 1991, 384 s.
17. Oğuznamələr. Tərtib edənlər: Kamil Vəli Nərimanoğlu və Fəxri Uğurlu. –
B. Universiteti Nəşriyyatı, 1993, 92 s.
18. Seyidov M. Qam-şaman və onun qaynaqlarına ümumi baxış. – B., Gənc-
lik, 1994, 232 s.
19. Sümər Faruq. Oğuzlar. Tarixləri. Boy təşkilatı, dastanları. – B., Yazıçı,
1992, 432 s.
20. Tarix-i qezelbaşan («Qızılbaşlar tarixi). Fars dil. tər. M.Ə.Məhəmmədli-
nindir. – B., «Azərbaycan» nəşriyyatı, 1993, 48 s.
Rus dilində
21. Бартольд В.В. Турецкий эпос и Кавказ. В кн. Книга моего Деда
Коркута» - М., 1962, с. 5-11
22. Бахтин М.М. Формы времени и хронотопы. В кн.: «Эпос и роман». –
СП б.: Издательство «Азбука», 2000, 304 с.
23. 143.Бахтин М.М. Вопросы литературы и эстетики. – М., Наука, 1975,
246 с.
24. Гумилев Л.Н. История народа гунну. В 2 книгах. Книга 1. – ОО
«Издательство АСТ», 2002, 404 с.
25. Жирмунский. В.М. Избранные труды. Тюркский героический эпос. –
Л., Издательство «Наука». Ленинградское отделение, 1974, 726 стр.
26. Кравцов Н.И. Сербскохорватский эпос, М.: Высшая школа, 1985, 273
с.
27. Магия чисел / Ав.-сост. С.Г.Витошнев. – Мн.: ООО «Кузьма», 1999,
512 с.
28. Лихачов Д.С. Поэтика древнерусской литературы. 3-е изд., доп. М.,
1979, 346 с.
29. Маковельский А.О. Авеста. - Б., Азернешр, 1960, 221 с.
30. Фролов Б.А. Число в графике палеолита. - Новосибирск, 1974, с. 192.
31. Хубяков Ю.С. Шаманизм и мировые религии у кыр-гызов в эпоху
средневековья. В кн. «Традиционные верования и быт народов Сибири. XIX
– начало XX в. – Новосибирск: Наука, 1987, 204 с.
64
DƏDƏ QORQUD ARAŞDIRMALARI
РЕЗЮМЕ
Рамазан Kафарлы
ЕДИНСТВО-ХРОНОТОПЫ В МИФОЛОГИЧЕСКОМ
КОНТИНУУМЕ (ПРОСТРАНСТВЕННО-ВРЕМЕННАЯ СИСТЕМЕ)
В статье впервые анализируются хронотопы (единство времени
и пространства) на основании текстов огузских эпосов «Деде Горгуд» и
«Огузский каган». Раскрывается мифологический континуум – особенности
пространственно-временной системы, количественная структура мифо-
логической модели Мира в тюркско-огузском эпосе.
Ключевые слова: мифологический континуум, хронотоп, временные
топосы, тюркско-огузский эпос, сакральные цифры.
SUMMARY*
Ramazan Kafarli
THE UNİTY İNSİDE MYTHOLOGİCAL CONTİNUUM
(THE SYSTEM OF PLACE AND TİME)
In this article khronotops (the unity of time and place) are on the basis of stead
fast of «Oghuz» eposes - the book of «Dede Korkud» and the Kaghan of Oghuz. It
is explained the importance of system of time, place. The quantity structure of the
models of mythological world in turk-oghuz epos. It is generalized the interpre-
tations of holy figures which has been spread widely on the basis of mythological
continuum people’s mythological meetings and it is shown their roles and functi-
ons in the building of Oghuz –Turk mythical world model.
Key words: Mythological continuum, Khronotop, Time toposes, the epos of
turk-oghuz, holy figures.
*Topludakı xülasələrin ilgilis dilinə tərcüməsinə və redaktəsinə “Dədə Qorqud”
ETL-nın kiçik elmi işçisi Zemfira Abbasova məsuldur.
65
Folklor, Mifologiya, Etnoqrafiya
Pərixanım Soltanqızı
filologiya elmləri üzrə fəlsəfə doktoru
“DƏDƏ QORQUD KİTABI”NDAKI AT KULTUNUN
YAZILI ƏDƏBİYYATA TRANSFERİ
“At kultu” birdən-birə meydana gəlməyib. Onun kökü tarixə
söykənir. Məkanından asılı olmayaraq at insanların həyatında mü-
hüm rol oynayıb, sınaqlardan keçib. Ta qədimlərdən tarixi şəxsiyyət-
lər, sərkərdələr döyüş meydanlarına at belində getmiş, nizə, qalxan,
qılınc, süngü, oxla düşmənə at belində zərbə endirmişlər. Zəfərləri at
belində qazanmışlar.
Xalqların savaş salnaməsinə nəzər salsaq görərik ki, atçılıq in-
kişaf etdikcə hər bir xalqın döyüş meydanında piyada qoşunlarla
yanaşı atlı qoşunları da olmuş, sonra piyadaları getdikcə atlılar əvəz
etmişdir. At sahibi ilə birləşmiş düşmənə hücum etmiş, məğlub ol-
muş, qalib gəlmiş, ölüb və öldürmüşdür. Döyüş meydanlarında atı
öldürülmüş döyüşçü qanadı qırılmış şahinə bənzəyib. Atın döyüş və
qələbə simvoluna çevrilməsi də elə bununla bağlanıb.
Azərbaycan xalqının həyatında, tarixində və mədəniyyətində at
mühüm rol oynayıb. Azərbaycan atçılığın inkişaf etdiyi ən qədim
ölkələrdən biridir. Bu məkanda atçılığın yaranması və inkişafı son
tunc və ilkin dəmir dövrünə təsadüf edir. Bu dövrdə atçılıq heyvan-
darlığın əsas sahələrindən biri olmuş məişətdə ondan tək minik kimi
deyil, yük və qoşqu vasitəsi kimi də istifadə olunmuşdur. At totemi
və ata sitayiş kimi ünsürlər bu dövrdə meydana gəlmişdir.
Atın sahibi öləndə atının onunla birgə basdırılması, atın qurban
kəsilməsi, ölünün at dərisinə bükülərək dəfn olunması və s. bu kimi
hallar adətə çevrilmişdir. Müsəlman aləmində bu adət ata olan ina-
ma köklənmişdir. Müsəlman mühitindən fərqli olaraq xristian inan-
66
DƏDƏ QORQUD ARAŞDIRMALARI
cında ata münasibət bütün hallarda mənfidir. Xristian inancında ata
müqəddəs varlıq kimi yox fəlakət, müharibə, aclıq, ölüm rəmzi kimi
baxılmışdı.
“Tayfa başçılarına və üzvlərinə məxsus zəngin qəbir abidələrin-
də Qarabağ (Borsunlu, Bəyimsarov, Sarıçoban, Xocalı, Dovşanlı,
Ballıqaya, Gəncə, Naxçıvan, Şahtaxtı, Mingəçevir, Xaçbulaq, Talış
kurqanlarında böyük təmtəraqla müşayət olunan at dəfninə tez-tez
təsadüf olunurdu ( 7, səh. 49). Sonralar atların şəxsləndirilməsi, atla
bağlı meydana gəlmiş atalar sözləri ata olan inancdan yaranmışdı:
At yürüyər, igid öyünər.
At minənindir, qılınc qurşananın.
At altımda büdrəməsin.
At igidin yaraşığıdır.
Ərsiz arvad, yüyənsiz at.
İgid at belində tanınar.
Atsız igid yürüyə bilməz.
At muraddır.
Atsız igidin ümidi olmaz.
At bəslənir, qız istənir.
Ata arpa, igidə plov.
At minərsən Allahı,
Atdan enərsən atı unutma.
At addımına görə deyil,
Adamına görə yürür.
Ata yəhər gərək, yəhərə də ər gərək.
Atın suçunu onun yəhərində anlamalı.
İgid igidə at bağışlar.
Türkün ayağı üzəngidə gərək.
Qatıra baban kim demişlər,
Dayım atdır demiş.
Qıratın yanında duran ya huyundan,
67
Folklor, Mifologiya, Etnoqrafiya
ya suyundan.
Bu gündə at Azərbaycanda inam yeridir. At dırnaqlarının cibə
qoyulması və cibdə gəzdirilməsi, at nalının qapıya vurulması ru-
zi-bərəkət rəmzidir. Yuxu yozmalarda at xeyir işin, murada çatmaq,
işdə yüksəlmək, madiyyatın yüksəlişi və s. kimi simvolların daşıyı-
cısıdır. “Şərq xalqlarının inancında at daha çox od və işıqla əlaqələn-
dirilir. Müsəlman intibahına aid poeziyada vurğulanır ki, şəfəq atları
çaparaq qaranlığı əridir, dan yeri ağarır, hava işıqlanır və dünya bir
gün aydınlığa qərq olur. Bu kimi əski dəlillər təsdiqləyir ki, at bəşər
oğlu ilə doğmalaşıb, kişilərə arvadı və oğlu qədər özünü istədə bil-
mişdir” (3, səh. 5).
Sonralar hər bir xalqın ata olan inamı, onun sirli, sehrli olması
xalq yaradıcılığında qəhrəmanlarla bağlı əfsanələrdə, dastanlarda,
rəvayətlərdə və s. ədəbi lirik-epik növlərdə bədiiləşdi. Türk mifo-
logiyasına görə bugünkü at göydən enmiş, insan yeyən heyvanla su
ayğırının bir göldə döl tutmasından yaranıb.
Atla ova çıxmaq, ov ovlamaq da türk mifologiyasına söykənir.
Qobustanda daşın üzərində atı minən şəxsin maral ovlamasının təs-
viri, qədim zamanlarda atdan ov ovlamaq üçün də istifadə olun-
duğunu təsdiqləyir. Bədii ədəbiyyatda atla ov etmə lövhələrinə rast
gəlməyimiz bu faktdan irəli gəlir ki, bu da atla bağlı tariximizə (xü-
susilə heyvandarlıqdakı), adətlərimizə söykənir. “Nagahandan Oğu-
zun üzərinə bir sürdi keyik gəldi. Bamsı beyrək birini qova getdi.
Qova-qova bir yerə gəldi”(1, səh. 54).
Əfsanələrimizdə, nağıllarımızda və dastanlarımızda at sahibi-
nin, qəhrəmanın xarakterinə, adına uyğun şəxsləndirilmiş. Məşhur
sərkərdə Atillanın atı ilə bağlı əfsanələrdə onun atının adı “Şim-
şək”lə şəxsləndirilmişdir. Bu ad Atillanın xarakterinə uyğun veril-
mişdir. Onunla bağlı əfsanələrdə Şimşəyin nəhəng, güclü olduğu,
ayağının dəydiyi yerdə ot bitmədiyi söylənilir. Bu Atillanın atının
sürətinə işarədir və bu funksiyalarına görə prof. Ramazan Qafarlı-
68
DƏDƏ QORQUD ARAŞDIRMALARI
nınn qeyd etdiyi kimi sürətli, qaçağan olduğundan “Şimşək” adlan-
dırılmışdır.” Belə səsləndirilən qəhrəmanın xarakterinə uyğun, adına
layiq, onu tamamlayan at adlarına Azərbaycan nağıllarında, dastan-
larında bir sözlə bədii ədəbiyyatın lirik-epik janrlarında da rast gəli-
rik. Məs. Boz at, Boz ayğır, Qazlıq at, Keçibaşlı Keçər ayğır, Toqlı
başlı Turu ayğır, Ağ-boz at, Təpəlaşqa ayğır, Gök bədəvi at (“Dədə
Qorqud”), Qırat, Dürat (“Koroğlu”), Boz at (“Qaçaq Nəbi”), Şəb-
diz (“Xosrov və Şirin”), Qəmər, Şahbaz (“İki od arasında”), Qəmər
“Dəli Kür” və s. xeyli belə nümunələr göstərmək olar. Bu heyvanla-
rın şəxsləndirilməsi ilə bağlı olaraq indiyədək əyalətlərdə bəzi hey-
vanlar (inək, camış, keçi, qoyun) bu adlarla çağrılır. Məs. Keçibaşlı,
Təpəl, Qaşqay, Ala göz, Qonur göz və s.
Qoç Koroğlunun, Qaçaq Nəbini ələ keçirmək, qürurunu sındır-
maq, qanadını qırmaq məqsədilə hiylə yolu ilə Qırat, Bozat qaçırılır.
Bu zaman onlar necə həyəcan, narahatçılıq, sarsıntı keçirirlərsə, atı-
nın quyruğu kəsilən Cahandar ağa da eyni anları daha doğrusu ondan
da artıq yaşayır. Bəlkə də Qəmər qaçırılsaydı bir o qədər ona belə
təsir etməzdi.
“Sonralar“ bərk qasması, aralıq yerləri tullanaraq aşması atı
bir rəmz kimi göylərə qaldırmış, birbaşa Günəşlə əlaqələndirilmiş
və Günəş arabasına qoşulan heyvan olaraq təqdim edilmişdir. Atın
rəmzləşdirilməsində uzun müddət ikili xüsusiyyəti diqqət mərkəzin-
də saxlanılmış, bir tərəfdən işıq saçan ağ at Xızırın, həzrət Əlinin xi-
laskarlıq, qəyyumçuluq funksiyasında əsas vasitəçi rolunu daşımış,
digər tərəfdən isə qara rəngə bürünüb zülmətdə qanad açaraq fan-
tastik sürətliliyin, sakral gücün (uzaq məsafəni bir göz qırpımında
qət etməklə) daşıyıcısına çevrilmişdir” (3, səh. 5). Qəhrəmanlıq və
məhəbbət dastanlarında ağ-boz atlı Xızır bu funksiyanın daşıyıcı-
sıdır. O, bir göz qırpımında dara düşənlərin köməyinə gəlir. Onları
düşdükləri zülmət qaranlıqlardan xilas edir. Məhəbbət dastanlarında
onun missiyası aşiqləri bir göz qırpımında mənzil başına çatdırmaq-
dır. Kitabda Xızır peyğəmbər Dirsə xan oğlu Buğac xan boyunda
69
Folklor, Mifologiya, Etnoqrafiya
Buğacın köməyinə gəlir. Onun yarasını üç dəfə sığallayıb “Bu yara-
dan sana ölüm yoxdır. Tağ çiçəgi anan südü sana məlhəmdir”— (1,
səh. 39) deyib yox olur. Onu da qeyd edək ki, yuxarıda adları çəkilən
atların hər biri öz sahibləri ilə birgə qədim türk xalqının tarixinin
və etnoqrafiyasının daşıyıcısıdır. Oğuz igidlərinin həyatı at belində
keçib. Düşmən üzərinə at belində gedib, at belində qılınc oynadıb,
ov ovlıayıb.
“Dədə Qorqud kitabı” Azərbaycan xalqının tarixi, mədəniyyəti,
milli xəzinəsi, mənəviyyatıdır. Tariximizdən gələn ata inanc, onun
sirli, sehrli olması kitabda da öz əksini tapıb. Prof. Ə.Tanrıverdinin
qeyd etdiyi kimi “eposda bunu təsdiqləyən detallar çoxdur. Məsələn
at sözü intensivliyi ilə seçilir, at sözünün iştirakı ilə yaranmış, bir
sıra atalar sözləri və məsəllərə, deyimlərə təsadüf olunur, atlara ve-
rilən adların (zoonimlərin) əksəriyyəti qəhrəmanların adlarına uy-
ğunlaşdırılmış şəkildədir. Həm də bu tip zoonimlər qəhrəmanların
antroponomik modellərində ləqəb kimi çıxış edir, at ən dəyərli hə-
diyyələrdən biri kimi təqdim olunur. At oğuz igidi üçün zərbə qüvvə-
si, həm də sədaqətli yoldaş, qardaşdır. Oğuz igidi yaralandıqda atının
quyruğu kəsilir, öldükdə isə atı öldürülür və s”. (3, səh. 17)
At qəhrəmana vəfalı sədaqətli dostdur. Qəhrəmanın sirdaşıdır,
məsləkdaşıdır. Pünhan və pünhan qalmayan sirlərinin şahididir. Ağır
və çıxılmaz vəziyyətdə qalanda onu qoruyandır. Sahibindən diqqət,
məhəbbət istər. Əks halda əhilləşməz. At insan kimi dil anlayandır.
Sahibini başa düşəndir. Sahibi tərəfindən əzizlənəndə, oxşananda
başını sahibinə sürtər. Ona göstərilən məhəbbətin mehribanlığın
qarşılığını verər. Sahibini onu gözləyən fəlakətdən, bəlalardan xə-
bərdar edər. Bu halda ayaqlarını yerə döyər, kişnəyər, vurnuxar, var-
gəl edər, qulaqlarını şəkləyər. Qəhrəman yatmış vəziyyətdə olarsa,
başını onun qoltuğuna sürtər, əgər oyanmazsa təkrar bu hərəkətləri
etməkdə davam edər. At sahibini səsindən belə tanıyır. Onunla öyü-
nür. Sahibi öləndə belinə heç kimi mindirmir. O, məkandan uzaq-
laşır. Oğuz xanlarının adətinə görə Beyrək toyundan öncə ox atır.
70
DƏDƏ QORQUD ARAŞDIRMALARI
Oxun sancıldığı məkanda toy otağını qurdurub 39 yoldaşı ilə ye-
yib-içib yatır. Bundan xəbər tutan düşmən onu əsir götürür. Bir il
əsarətdə qalan Beyrək qaçanda yolda düşmənin ilxısına rast gəlir.
“Bir at bularsam, tutayım binəyim!” deyib ilxını nəzərdən keçirəndə
öz Dəniz qulunu, Boz ayğırı otlayan görür. “Boz ayğır dəxi Beyrəgi
görüb tayandı iki ayağının üzərinə turdu, kişnədi. At başını yuqarı
tutdu, bir qulağını qaldırdı, Beyrəgə qarşı gəldi. Beyrək at köksin
qucaqladı. İki gözün öpdi. Sıçradı bindi” (1, səh. 60). Bu epizoda
oxşar motivlərə “Koroğlu”, “Qaçaq Nəbi” dastanlarında, “Dəli Kür”
romanında da rast gəlinir. “Qırat Koroğlunun səsini eşitcək, az qaldı
ki, tövləni başına götürsün. Elə oynadı, elə oynadı ki, gəl görəsən...
At Koroğlunu görəcək elə kişnədi, elə kişnədi ki, dam-daş lərzəyə
gəldi”. Koroğlu qucaqlayıb atın üzündən-gözündən öpüb duz kimi
yalamağa başladı. Qırat da burnunu onun qoynuna, qoltuğuna soxub
elə iyləyirdi ki, elə bil inək balasını iyləyir” (8, səh. 151). “At Nəbi-
nin hənirini alan kimi bərkdən kişnədi. Nəbi onu qucaqlayıb gözlə-
rindən öpdü”. (9, səh.199)
“At həmişə Cahandar ağanın ayaq tappıltısını eşidəndə bərkdən
kişnəyərdi, irəşməni dartıb ora-bura qaçar, sonra da dal ayağı üstün-
də şahə qalxıb dayanardı. Ancaq bu dəfə tərpənmədi. Cahandar ağa
mıxçanı yerdən çıxartdı. İrəşməni yığdı və atın yanına gəldi. Onun
belini sığalladı. Nədənsə, lap fağırlayıb. Süst düşən atın boynunu
quçaqlayıb üzündən öpdü” (9, səh. 305)
“Atsız igidin ümidi olmaz”. Oğuz igidlərinin başına elə nə gə-
lirsə mindiyi atın belindən düşüb bərk yuxuya gedəndə gəlir. Onlar
döyüş zamanı nə qədər möhkəm əzəmətlidilərsə yuxuları da bir o
qədər möhkəm olur. Atlarının kişnəməsi, ayaqlarını yerə bərk döy-
mələri də onları oyada bilmir. Bunu bilən yağı düşmən igidləri yat-
mış vəziyyətdə, bir də hiylə işlətməklə ələ keçirə bilirlər. Düşmən
Qazan xanı, Bamsı Beyrəyi yatmış vəziyyətdə ələ keçirmişdi. Aruz
Beyrəyə sifariş göndərib Qazana qarşı onunla birgə olmağa çağırıb,
hiylə işlədir, onu razı salmayanda öldürtdürür. Qaçaq Nəbi də atının
|