DƏDƏ QORQUD ARAŞDIRMALARI
qovuşmaqdır. Gül kolu həyatın davamı deməkdir, doğrudur, əfsanə-
də məhəbbətin qələbəsi kimi göstərilir. Qaratikan isə xeyirlə şərin
mübarizəsinin əbədiliyi deməkdir.
Mifoloji görüşlərdə qırx düymənin açılıb-bağlanması ilə həya-
tın bu dünyada sonu göstərilir. Zamanın 40 kiçik mərhələsinin (40
günün) və məkanın 40 balaca hissəsinin (40 otağın) başa çatması
ilə sirli aləmin yolu tapılır, eləcə də bir sıra problemlər həll olunur.
Koroğlu 40 gün qaranlıq tövlədə saxlamalı idi ki, Qıratın qanadları
çıxıb onu qaranlıq dünyaya apara bilsin. Lakin 39-cu gecə dözməyib
tövlənin damından deşik açır, içəri ay işığı düşür, Qıratın qanadları
əriyir. Mifik mədəni qəhrəman Koroğlu əski çağlardakı funksiyası-
nı - o biri dünyaya ilk yola düşən Yimin fədakarlığı ilə səsləşən
missiyasını yerinə yetirməyə imkan tapmır. Bu səbəbdən də bütün
var-qüvvəsi ilə gerçək dünyanın qəddarlıqlarına qarşı mübarizə apa-
rır. Oxxay qırxıncı otağın qapısından içəri keçməklə yeraltı dünyaya
düşür. Göy aləmində dünya gözəllərinin məclisinə düşən Səlim şah
isə 40 gün müddətinə baş pəriyə əl uzatmamalı, başqaları ilə eyş-iş-
rət keçirməli idi. O da 39-cu gün səbirsizlik etdiyindən həyatın bütün
şirinliklərini əldən verir. Beləcə Kərəmin xalatının 40 düyməsi dün-
yalar arasındakı keçidlərin açarını simvollaşdırırdı.
İlkin əcdad saymağı yenicə öyrənəndə çox olan əşyaların dəqiq
sayını hələ müəyyənləşdirməyə qadir deyildi. Təbii fəlakətləri qey-
ri-adi qüvvə kimi dərk edirdi. Bolluğa, çoxluğa da fövqəltəbii hal
kimi baxır və təsəvvüründə hədsiz böyüklüyü, fövqəltəbiiliyi «qırx»
rəqəmi ilə ifadə edirdi. Əslində mifoloji strukturlardakı 40 dəqiq sayı
deyil, saya gəlməz çoxluğu ifadə edir: «Qırx günlük möhlət», «Qırx
mənzillik ev», «Qırx ağaclıq məsafə» və s. deyəndə dəqiq ölçüdən,
saydan söhbət getmir, yolun həddindən artıq uzaqlığından, möhlətin
müddətinin qeyri-müəyyənliyindən bəhs açılır.
Qırx igid, qırx nökər, qırx incəbelli qız, qırx quldur, qırx qapı,
qırx otaq, qırx div, qırxbaşlı əjdaha mifopoetik obrazları poetik mət-
nlərdə ağırlıq, böyüklük, nəhənglik, yüksəklik, qorxu, fəlakət, qu-
49
Folklor, Mifologiya, Etnoqrafiya
raqlıq, sevinc və ölüm anlamlarından birinin yerini tutur.
Yazqabağı keçirilən mərasimlərdən aydın olur ki, «çillə» qırx
deməkdir. Y.V.Çəmənzəminli məsələyə bir qədər də aydınlıq gə-
tirərək yazır ki, «Ən çox samilərdə təsadüf olunan qırx rəqəmi bi-
laxirə arilərə və türklərə keçmiş olmalıdır. Hər halda Azərbaycan
əfsanələrində istər doğrudan-doğruya, istərsə «çillə» şəklində iş-
lənməkdədir» [6, 87]. Lakin «ölən adama qırx gün yas tutulması»,
«ruhun mərhumun məzarını qırxıncı gün tərk etməsi», «qırxında saz
öyrənənin, korunda çalması» (atalar sözü) kimi təsəvvürlər göstə-
rir ki, xalq arasında «qırx» rəqəminin sakrallaşmasının tarixi çox
qədimdir və samilərdən keçmə deyil. Bu rəqəm digər müqəddəs
rəqəmlərlə müqayisədə ikili xarakterdədir – həm ölümlə, həm də
həyatla əlaqələnir. Belə ki, qırx – ölümün astanasını göstərməklə ya-
naşı ailənin təməlinin qoyulmasını da şərtləndirir. Epik ənənədə toy
şənliklərinin müddəti 40 gün, 40 gecə müəyyənləşir. Deməli, insan
doğulanda, evlənəndə və dünyasını dəyişəndə qırx rəqəmi ilə üz-üzə
dayanır: körpəlikdə qırxdan çıxması ilə həyata vəsiqə alır, camaat
üzünə çıxarılır. Cavanlıqda qırx gün, qırx gecə toyü olur. Və öləndə
ruhu qırx günə bədənini tərk edir.
Müqəddəs rəqəmlərin epik ənənədə kompleks şəklində iştirakına
da rast gəlirik. Məsələn: «Quş Məlikməmmədin bikef olduğunu gö-
rüb dedi: « - Ey Məlikməmməd, qırx ağaclıqda bir padşahın ölkəsi
var. Bir əjdaha gəlib suyun qabağını kəsib. Nə qədər ərzuman pəh-
ləvanlar var, onu öldürə bilməyib. Yeddi ildi ki, doqquzbaşlı əjdaha
suyun qabağını kəsib. Hər gün bir qız aparıb onun ağzına atırlar.
Əjdaha qızı yeyəndə bir az su axır, camaat da su götürür. İndi gö-
rürəm sən qüvvətli pəhləvansan, olsa-olsa, o əjdahanı da sən öldürə
bilərsən. Get o əjdahanı öldür. Padşahdan qırx şaqqa ət, qırx tuluq
su al» [12, 17].
Kiçik bir mükalimədə «bir», «yeddi», «doqquz» və «qırx»
müxtəlif mifik obrazların keyfiyyət-kəmiyyət göstəricisinə çevrilir.
Eləcə də «Məlikməmməd» nağılının əvvəli 1, 2 və 3 rəqəmlərinin
50
DƏDƏ QORQUD ARAŞDIRMALARI
sakral anlamları ilə başlayır, hadisələr 3, 7, 9-un uğur və uğursuz-
luqları ilə davam etdirilir, 40-ın mütləq xoşbəxtliyi ilə tamamlanır.
Oğuz-türk mifik Dünya Modelinin qurulmasında
sakral rəqəmlərin rolu və funksiyası
Əski çağlarda toplumun üzvləri təbiətin hazır məhsulları ilə ki-
fayətlənməyib özləri primitiv istehsala başlayanda əllərinin zəhməti
ilə yaratdıqlarının sayını günü-gündən artırmış (yayın kəşfi ilə ox
ucluqları, əkin-biçin üçün müxtəlif alətlər, kəsici ləvazimatlar, ibti-
dai toxuculuq qurğuları və s.), bu andan maddi varlıqları qruplaşdır-
mağa, bir-birindən ayırmağa, yaxşını pisdən fərqləndirməyə ehtiyac
duymuşdular. Beləcə inkişaf edən mədəniyyətlərdə rəqəmlər mifo-
loji anlamlarla yanaşı gerçək funksiya da daşımağa başlanılmışdır.
Rəqəmlərin sakrallıqla yozulan tərəfləri isə bədii yaradıcılıqda poe-
tikliyi qüvvətləndirmək vasitəsinə çevrilmiş, epik ənənədə mifoloji
əhvalatlarla, mərasimlərdə oyun-tamaşa, nəğmə və rəqslərlə, inanc
sistemlərində isə fetişləşdirilən cisimlərlə əlaqələndirilib insanların
məişətinə, fəaliyyətinin bütün sahələrinə sirayət etdilmişdir.
Sakral rəqəmlər sistemləşdirilib ayrı-ayrı silsilələrə ayrılmışdır.
Bu qayda ilə müxtəlif yollarla dərk olunan saylar bütövlükdə bir-biri
ilə daxili qanunauyğunluqla bağlanaraq dünyanın mifoloji modelini
meydana gətirmişdir. V.N.Toporovun göstərdiyi kimi, «bütün ob-
yektlər (xüsusilə sakral anlamlılar) müəyyən sistemdə ierarxik va-
sitələrlə bir-biri ilə əlaqələnir» [31, 629-630].
Ümumiyyətlə, mifik dünya modelində hər elementin rəqəmlə öz
işarəsi mövcuddur ki, sonrakı mədəniyyətlərdə onlar fəal metoforik
dil faktoru kimi arxetipik simvol funksiyasını daşımışdır. Ayrı-ayrı-
lıqda sayların birinin digərindən üstünlüyünün səbəbi isə dünyanın
yaranmasında hansı funksiyanı yerinə yetirən ünsürü işarələməsin-
dən asılı olmuşdur.
51
Folklor, Mifologiya, Etnoqrafiya
QƏDİM MİSİR GELİOPOL MƏTNİNDƏ
MİFİK DÜNYA MODELİ
XAOS
ATUM-RA (GÜNƏŞ)
B
B
İ
İ
R
R
İ
İ
K
K
İ
İ
(QADINLAR):
Nut-Göy, Tefnut – su
İ
İ
K
K
İ
İ
(KİŞİLƏR):
Heb-Yer, Şu-hava
NUT-
GÖY
HEB-
YER
TEF-
NUT-
SU
Ş
U-
HAVA
DÖRD
O
SI
R
İS
(T
əb
iə
tin
ya
ra
dı
cı
sı)
İS
İD
A
(M
əh
su
ld
ar
lıq
,s
u
və
kü
lə
k
all
ah
ı)
SE
T
(S
əh
ra
və
ya
d
öl
kə
lə
rin
hi
m
ay
əd
ar
ı)
N
EF
TI
D
(E
vl
ər
in
hi
m
ay
əç
is
i)
KİŞİ
QADIN
KİŞİ
QADIN
1
1
+
+
2
2
+
+
2
2
+
+
4
4
=
=
9
9
Sxem-1
52
DƏDƏ QORQUD ARAŞDIRMALARI
Söylənənləri əsaslandırmaq üçün qədim Misir geliopol varian-
tındakı «Doqquz böyük allah»la şərtlənən mifik dünya modelini
yada salaq:
Vahid (Atum-Ra) bir cütü - ikini (Şu və Tefnutu), onlar da başqa
cütü - ikini (Heb və Nutu), bu cütlər birləşib dördü (Osiris, İsida,
Set və Neftid) yaradırlar - hamısının bütövləşməsidən doqquz alı-
nır. Mifdə dünya rəqəmlərin növbələşməsi, daha doğrusu, bir-biri ilə
bağlanaraq artması nəticəsində formalaşır.
Sakrallaşan rəqəmlərin sxemini qursaq ( Bax: sxem-1), görərik ki,
misirlilərin mifik təsəvvüründə dünya 1, 2, 4 və 9-un magik gücünün
hesabına meydana gəlir:
1 + (2 + 2) + 4 = 9.
Əski oğuz-türk mifologiyasında bu üsulla yaranan başqa say sis-
temində dünyanın daha dolğun, mükəmməl və tam modelinə rast
gəlirik: Vahid başqa biri (Oğuzu) dünyaya gətirir, ondan iki üçlük
(toplusu altı edir) doğulur. Birinci üçlük barədə mətndə deyilir ki,
göydən şüa düşür. Oğuz görür ki, Günəşdən işıqlı, Aydan parlaq işı-
ğın arasında gözəl bir qız oturmuşdur. Başı qızıl qütb ulduzlu bu qız-
dan onun üç oğlu olur: Gün, Ay və Ulduz. Üç qardaşın nəsli sonralar
Bozoxlar – pozuxlar adı ilə tanınır. İkinci üçlüklə bağlı mifdə göstə-
rilir ki, Oğuz göl ortasında bir ağac görür. Ağacın oyuğunda gözəl
bir qız oturmuşdu. Gözləri göydən də göy, saçları dalğa kimi, dişləri
inci tək olan bu qızdan da Oğuzun üç oğlu dünyaya gəlir: Göy, Dağ,
Dəniz. Bu üç qardaşdan törəyən nəsillər isə Üçoxlar adını daşıyır.
Azərbaycan türklərinin soy kökündə həm Bozox, həm də Üçox tay-
faları iştirak edir. Altılardan isə altı dördlük meydana gəlir:
BOZOXLAR (pozuxlar). Oğuzun kosmosdan gələn qadından do-
ğulan 3 oğlunun hərəsinin 4 oğlu dünyaya gəlir. 12 nəvədən törəyən
nəsillər oğuz türklərinin sağ qanadı hesab edilir. Ona görə Bozoxlar
adlanırlar ki, Oğuzun üç oğlu - Gün xan, Ay xan və Ulduz xan atala-
rının tapşırığı ilə dünyanı gəzib qeyri-adi varlıq axtararkən bir qızıl
yay tapırlar. Onu üçü öz arasında bölməli idi. Lakin atalarının və-
53
Folklor, mifologiya, etnoqrafiya
siyyətinə görə qızıl yayı pozulmamış saxlayırlar. Vərəsəliyə əsasən
bu yay üç qardaşın törəmələrinə çatırdı. Üç yerə bölünüb pozulması
yayı gərəksiz bir əşyaya çevirir, magik gücünü - ox atmaq funksiya-
sını əlindən alırdı. O səbəbə də 3 oğlun və 4 nəvənin ardıcılları sim-
volik şəkildə özlərini yayın üç parçası – pozuğu sayırdılar. Və qızıl
yay kimi bütövlüklərini – birlikdə olmalarını nümayiş etdirirdilər.
Bozoxlar öz aralarında dörd olmaqla üç qrupdan ibarət idilər:
Birinci dördlük Gün xanın övladlarıdır: Kayı, Bayat, Alkaravlı
(Alka-evli), Qara Avul (Qara-evli);
İkinci dördlük Ay xanın övladlarıdır: Yazır, Dogər, Dodurğa
(Durdurqa), Yaparlı (Cayurlu);
Üçüncü dördlük Ulduz xanın övladlarıdır: Avşar (Əfşar), Kızık,
Bəgdili, Karkın (Bayat, Əfşar, Bəgdili sonralar əsasən Azərbaycan
türklərinin içərisində ərimişdir);
ÜÇOXLAR - Oğuzun Yer qızından (onu su və ağacla əlaqələn-
dirirlər) doğulan oğlanları Göy xan, Dağ xan və Dəniz xanın dünya
səyahətində tapdıqları üç qızıl oxu bildirir. Oğuzların sol qanadı da
12-dir, eyni ilə 3-ün 4-ə nisbəti ilə artıb çoxalır:
Dördüncü dördlük Göy xanın övladlarıdır: Bayındur, Beçenə
(Peçeneq), Çavuldur, Çəpəni;
Beşinci dördlük Dağ xanın övladlarıdır: Salur, Eymur, Alayurt-
lu, Ürəgür;
Altıncı dördlük Dəniz xanın övladlarıdır: İqdır, Bəgdüz, Yıva,
Kınık. Bu boylardan Bayındur, Beçənə, Çavuldur, Salur, Alayurtlu,
Bəgdüz Azərbaycan türklərini formalaşdıran tayfalardandır.
Qədim oğuzların Bayındur, Salur və Əfşar soyu Azərbaycan ta-
rixinin müxtəlif dönəmlərində ictimai-siyasi hadisələrdə, Bayat isə
türklərin mədəni həyatında böyük rol oynamışdır. Beləcə kainatın
oğuz-türk mifik modelində dünyanın və oğuz cəmiyyətinin forma-
laşmasının başlanğıc mərhələsində 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 9, 12, 24 və 33
sayları iştirak edir; hər biri dünyaqurmada daşıdığı müəyyən rola
görə digərindən seçilib sakrallaşır. Başqa primitiv mifoloji sistem-
54
DƏDƏ QORQUD ARAŞDIRMALARI
lərdən fərqli olaraq Oğuz-türk sakral say sistemində onluq rəqəmlər
də nəzərə çarpır. Say etibarı ilə də sakrallıq funksiyasını öz üzərinə
götürən rəqəmlər digər mifoloji sistemlərlə müqayisədə daha çoxdur,
müxtəlif yozumlu və fərqlidir. Oğuz-türk panteonunda iştirak edən
rəqəmləri və onların funksiyalarını nəzərdən keçirək ( Bax: sxem-2):
Bir (1) – Yaradıcının işarəsidir; mifdə ər/OĞUZu - kişi başlan-
ğıcı bildirir.
İki (2) – Oğuzun arvadları - qadın başlanğıclardır // Oğuz soyu-
nun qollarını və yerlə göyün birliyini - vəhdətini şərtləndirir.
Üç (3) – [1 (Vahid –Tanrı; Oğuz - ər) + 2 (1-ci arvad - göydən
yerə enən işıq şüası + 2-ci arvad – ağac və su) = 3] Oğuzun evliliyini
və maddi dünyanın qurulmasını göstərən sakral rəqəmdir. Göy və yer
qadınlarından doğulan oğlanlar - Kosmos və Yerdır. Ümumiyyətlə,
Oğuz türk mifində 3 sakral üçlük mövcuddur: birinci üçlük: Oğuz
və iki arvadı; ikinci üçlük: kosmosla bağlanan üç oğul (Göy xan, Ay
xan, Ulduz xan); üçüncü üçlük: yer və onun orbiti ilə əlaqələnən üç
oğul (Göy xan, Dağ xan, Dəniz xan).
Dörd (4) – Oğuzun hər oğlundan olan nəvələrin sayı // ilkin ün-
sürlər, dünyanın tərəfləri – istiqamətləri nəzərdə tutulur. Mifdə göstə-
rilir ki, Oğuzun nəvələri yer üzünün şimalında, cənubunda, şərqində
və qərbində məskunlaşırlar.
Beş (5) – Oğuzun bir oğlu və ondan doğulan 4 nəvəsidir.
Altı (6) – Oğuzun oğlanlarının və şəcərənin ikinci nəslinin cəmi-
dir [3/3] – kosmosla Yer kürəsinin vəhdəti deməkdir.
Yeddi (7) – Oğuzun hər qanadının başında duran 3 oğlu və on-
ların hər birinin 4 nəvəsinin (3+4) işarəsidir. İlkin tayfa birliklərinin
tərkibini bildirir.
Doqquz (9) – Oğuz-türk şəcərəsinin ilk nəslinin simvoludur.
Daha doğrusu, Dünyanın tam mifik modelidir. 3 [1+2 (1+1)=3] + 6
[Hər arvaddan doğulan 3 oğlu (3 + 3)] = 9.
On iki (12) – Oğuz tayfalarının qollarının, Bozox və Üçox tayfa
birliklərinin sayıdır. [12+12].
55
Folklor, mifologiya, etnoqrafiya
Sxem-2
VAHİD (Tanrı-Allah)
XAOS
(Oğuzun ata nəsli)
33
BİR
- Oğuz
I QADIN
(KOSMOS)
II QADIN
(SU, AĞAC)
III OĞUL
(KOSMOS)
III OĞUL
(YER)
3
3
G
ÜN
AY
UL
DU
Z
GÖY
DA
Ğ
D
ƏN
İZ
IV
NƏVƏ
:
Ka
yı
,B
ay
at
,A
lk
ar
av
lı,
Qa
ra
A
vul
IV
NƏVƏ
:
Y
azı
r,
D
ogə
r,
D
odur
ğa
,
Y
ap
ar
lı
IV
NƏVƏ
:
A
vşa
r,
K
ız
ık
,B
əgdul
u,
K
ar
kın
IV
NƏVƏ
:
A
la
yu
rtlu
,Ü
rə
gü
r,
Sa
lu
r,
Eym
ur
IV
NƏVƏ
:
Ba
ya
ndur
,B
eçen
ə,
Ça
vul
dur
,Ç
əp
ən
i
IV
NƏVƏ
:
İqdı
r,
B
əgd
üz
,Y
ıv
a,
K
ın
ık
2
2
6
24
3 х 4 = 12
OĞUZ
-TÜRK MİFİK DÜNYA MODELİ
9
12
5
3 х 4 = 12
56
DƏDƏ QORQUD ARAŞDIRMALARI
İyirmi dörd (24) – Oğuzun nəvələrinin, şəcərənin üçüncü nəs-
linə daxil olan soyların cəmidir; tayfaların bölünməzliyini simvol-
laşdırır. Otuz üç (33) – Qalın Oğuz elini (9+24 = 33) mənalandırır.
Mifoloji anlamda Göy Tanrısının öz yaratdıqları ilə vəhdətidir:
9 [1+2 (1+1) + 6 (3 + 3) ] + 24
[Hər oğlundan 4 nəvə (6 x 4)] = 33.
Onu da vurğulamaq lazımdır ki, 24-ün tayfa birliyini simvol-
laşdırması təkcə oğuz panteonu ilə məhdudlaşmırdı. Prototürklərin
əksəriyyətində özünə yer alırdı. L.Qumilev Biçurinə istinadən yazır-
dı ki, «Şan Yu Mətənin ordusu da 24 nəslə bölünürdü» [178, 89].
Herodot isə skiflərin 24 tayfaya məxsusluğunu bildirirdi. Deməli,
göstərdiyimiz sxemlər çox dərin qatlardan gəldiyi üçün Türkün bir
qanadına aid deyil, ümumiyyətlə, ümumtürk düşüncəsinin məhsu-
ludur və bu sistemin davamını da müəyyənləşdirmək mümkündür.
Orta əsr tarixçisi F.Rəşidəddinə görə, Gün xanın hər dörd oğlun-
dan 1, Ay xanın hər dörd oğlundan 2, Ulduz xanın hər dörd oğlundan
3, Göy xanın hər dörd oğlundan 4, Dağ xanın hər dörd oğlundan 5,
Dəniz xanın hər dörd oğlundan 6 övlad dünyaya gəlmişdi [90, 218].
Bu rəqəmlərin cəmi 21-dir (1+2+3+4+5+6=21). Nəzərə alsaq ki,
Oğuzun 6 oğlunun hər birinin 4 övladı vardı, onda Ulu Atanın nəti-
cələrinin sayı aşağıdakı şəkildə sistemləşdirilir: Dəniz xandan (6 x
4) 32, Dağ xandan (5 x 4) 20, Göy xandan (4 x 4) 18, Ulduz xandan
(3 x 4) 12, Ay xandan (2 x 4) 8, Gün xandan isə (1 x 4) 4 nəticəsi var
idi. Ümumilikdə şəcərənin dördüncü nəslinin nümayəndələri (32 +
20 + 18 + 12 + 8 + 4) 94 nəfər idi. Dörd nəslin üst-üstə gəlməsi (6
+ 24 + 94) 124 edir. Və bu rəqəmə bir kişi, iki qadın başlanğıcları da
artırsaq, son nəticə (124+3) 127 alınır.
Əski tarixi qaynaqlarda Ağqoyunlular dövlətinin başçısı Uzun
Həsənin nəsil şəcərəsindən bəhs açarkən yazılır: «Bayındur xan ki,
bu tayfa özünü onun nəsli hesab edir, Gün xan ibn Oğuz xanın oğlu-
dur; Oğuz xan Həsən padşahın əlli birinci babasıdır» [20, 7]. Demə-
li, XV yüzilliyədək Oğuzun 51 nəsli ömür sürmüşdür. Hər nəslə orta
57
Folklor, Mifologiya, Etnoqrafiya
hesabla 50-60 yaş versək, Uzun Həsənlə Oğuz xanı təxminən 3 min
illik məsafə ayırır. Bu da b. e. ə. II minilliyin əvvəllərinə təsadüf
edir. Ona görə də Oğuzun belə uzaqlıqdan Mətə dövrünə gətirilməsi
inandırıcı görünmür.
Göründüyü kimi, qədim misirlilərə aid mifik dünya modelinin
qurulması sakral doqquz rəqəmi ilə başa çatır. Türklərə məxsus
strukturda isə birinci mərhələdə alınan cəm doqquzdur, kainat bütün
elementləri ilə otuz üçlə meydana gəlir. Bir məsələni də açıqlamaq
lazımdır ki, çox hallarda Oğuz yaradıcı kimi götürülür və ziddiyyət
ortaya çıxır. Kişi-qadın başlanğıclar bəzi məqamlarda eyniləşdirilir.
Faktiki olaraq əldə olan variantlarda qadınlar ancaq altı oğulun –
dünyanın və kosmosun formalaşmasında iştirak edirlər. Sonra mey-
dandan çıxarılırlar. Eləcə də iki istiqamətli qadın başlanğıcının kökü
kənar dünyalarla bağlanır. Daha doğrusu, göyün yuxarı qatındakı
Əsas Yaradıcının əhatəsindən gəlir. Bu, Oğuzun tanrıçılığına inamın
üstündən xətt çəkir, ya da çox dərin qatlarda belə təsəvvür türk soy-
larının ancaq bir hissəsində mövcud olmuşdur.
Oğuz mifinin əldə olan əsas iki qaynağının birində («Oğuz ka-
ğan» eposunun uyğur variantında) göstərilir ki, Oğuzun qadınlarla
əvvəlcədən heç bir əlaqəsi və tanışlığı olmamışdır. Özü də hərəsi bir
inancdan – biri animistik (kosmosa aid cisim canlandırılır), digəri
isə totemistik (insan ağacdan doğulur) görüşlərdən miras qalmışdır.
Doğrudur, mifin islam görüşləri ilə qohumlaşdırılan F.Rəşidəddinə
aid digər qaynağında (Oğuz Nuhun oğlu Yafəsin törəməsi kimi təq-
dim olunur) Oğuzun öz əmisi qızı ilə evlənməsinə işarə var. Belə ki,
arzularının gerçəkləşməsində ona kömək edən qadın Allaha pənah
gətirib öz doğmalarından üz döndərir. Həmin xəttin oğuz türkləri-
nin islamı qəbul etməsindən sonra mifoloji hadisələrə artırılması şü-
bhəsizdir. Ümumiyyətlə, indiyədək türk və bəzi rus alimlərinin fikri
bundan ibarət idi ki, oğuzların ən uğurlu və əsas sakral rəqəmi 24-
dür, çünki tayfa birliyi bu rəqəmlə tamamlanır. Əslində isə oğuz və
ümumtürk mifoloji sistemində 24 - mifik dünyanın yaranmasında
58
DƏDƏ QORQUD ARAŞDIRMALARI
mövcud olan iki mərhələdən ancaq birində iştirakçıdır və bütövlük-
də götürəndə əsas rol onun deyil, son nəticənin – 33-ün üzərinə dü-
şür. Başqa sözlə, 24 müqəddəsliyin zirvəsi hesab ediləndə Oğuzun
özü, iki arvadı və altı oğlu kənarda qalır. Dəlilləri ümumiləşdirəndə
aydınlaşır ki, oğuz-türk mifik dünya modelinin ilk mərhələsi Oğu-
zun 6 oğlunun doğulması ilə başa çatır: Oğuz + iki arvadı + onların
altı oğlu – nəticədə 9 alınır.
Əslində bu mərhələdə dünyanın əsas qatları formalaşır. İlkin
olaraq kosmos-fəza: günəş, ay və ulduzlar meydana gəlir. Bu, dün-
yanın birinci qatıdır. Sonra göy təbəqəsi, dənizlər və dağlar yaranır.
Qəribə orasıdır ki, Göy ikinci üçlüyün başında dayanır və Kosmos-
la Yer qatına – Dağ və Dənizə vasitəçilik misiyasını öhdəsinə gö-
türür. İlk baxışda adama elə gəlir ki, bu strukturda dünyanın əsas
elementi – Yer üstü torpaq çatışmır. Ev-yurd, yaşayış məntəqələri,
şəhərlər salmaq üçün əsas məkan – çöllüklər, düzənlər də yoxdur.
Lakin diqqət etdikdə görürük ki, mifik dünya modelinin qurulması-
nın ikinci mərhələsi məhz yerin – məkanın atributlarının meydana
gəlməsinə həsr olunur. Orada daha çox insandan – türk soylarının
yaranmasından, yurd yerlərindən bəhs açılır. Əgər oğuzların 33-lük
sakral say sistemində mifik dünya modelinin kosmosla əlaqələnən
hissəsinin yaranması doqquz (1 +2 + 6 = 9 – Oğuz, iki arvadı və oğ-
lanları: Gün, Ay, Ulduz, Göy, Dağ, Dəniz) rəqəmində tamamlanırsa,
qədim misirlilərin «Doqquz Böyük Allah» mətnində anoloji funksi-
ya «beş»in (Günəş – Atum-Ra, onun övladları qadın Nut – Göy, kişi
Heb –Yer, oğlan Şu – hava, qız Tefnut – su) öhdəsinə buraxılır.
Bir cəhətə də diqqət yetirək: türk-oğuz sakral say sistemində
mifik dünya modelinin formalaşmasında iştirak edənlərin hamısı
ikinci mərhələdə ancaq kişilərdir, lakin misirlilərdə Günəş tanrısı
Atum-Ranın övladlarının ikisi qız (Nut və Tefnut), ikisi isə oğlandır
(Heb və Şu). Nəslin davamı üçün bacı-qardaşla evlənir. Oğuzun özü,
oğlanları və nəvələri daha sivil hərəkət edirlər, onlar qan qohumları
ilə ailə qurmurlar. Lap başlanğıcda iki möcüzəli qadın kənar dünya-
|