Qafqaz Universiteti Materiallar
III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
Yüklə 9,57 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
860 Qafqaz University 17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan zidd olan iki xüsusiyyətini bildirirlər; məs: keyfiyyət, əlamət anlayışı qoçaq-tənbəl, yaxşı-pis, varlı-kasıb, halal-haram və s. kimi müxtəlif cəhətlərdə ola və ifadə edilə bilir.“Antonimlər zidd mənalar, anlayışlar bildirən sözlər deyil, əksinə, eyni mənanın, eyni anlayışın müxtəlif əks cə- hətlərini qarşılaşdırma yolu ilə bildirən sözlərdir”. Antonimlərlə bağlı bir çox mənbələrdə antinimliyin ilk növbədə dildə keyfiyyət bildirən sözləri əhatə etməsi və bu qəbil sözlərdə “əks mənalı” münasibətlərin daha geniş və aydın şəkildə müşahidə edilməsi qeyd edilir. Bundan başqa keyfiyyət mənalı əlamətin dərəcələnən olması, yəni bu əlaməti təmsil edən iki antonim söz arasında üçüncü, nisbətən zəif mənalı sözün mövcudluğu vurğulanır. Azərbaycan dilçiliyində də antonimlik və antonim sözlər məsələsinin qoyuluşu fikir müxtəlifliyi ilə diqqəti cəlb edir. Belə ki, antonimlər “ zidd, qarşı məna və məfhumları ifadə edən sözlər”; “eyni mənanın, eyni anlayışın müxtəlif əks cəhətlətini qarşılaşdırma yolu ilə bildirən sözlər”; “məna və şəkil etibarı ilə fərqlənən söz qrupu”; “sinonimləri əksi olan, əks mənalı sözlər”; “formaca müxtəlif və mənaca bir-birinin əksini təşkil edən sözlər” və s. kimi fərqli ibarələrlə təyin edilir. Gördündüyü kimi antonim sözlər barədə irəli sürülmüş bütün fikirləri birləşdirən əsas amil sözlərin məna elementidir. Demək olar ki, bütün dilçilər antoni- mlərin ya əks məna ifadə edən, ya da ziddiyyət bildirən sözlər olması ilə razılaşır. Beləliklə, antonim sözlərin leksik təbiətindəki təzad, əks olanı bildirmə keyfiyyəti bizi əhatə edən aləm- dən qaynaqlanır. İnsanın təfəkkürü onu ətrafındakı digər canlılardan fərqləndirən əsas amil olmaqla insanlara onu əhatə edən aləmi idrak etmə, başqalarının fikir, düşüncə və hisslərinə münasibət bildirməyə qadir olma, seçim edə bilmə və s. kimi xüsusi qabiliyyətlər bəxş edir. Bu mükəmməl vergi səbəbilə biz özümüzü dərk edən andan həyatımızın sonunadək təzadlı dünyanın müxtəlif təbiətli hadisə və prosesləri arasındakı fərqləri duya, “mənfiyə müsbəti, müsbətə isə mənfini” qarşı qoya, onların birini-digərindən seçə, fərqləndirə bilirik. Deməli, anti-əks münasibətdə, mövqedə olma, bu mənanı bildirmə elə həyatın özündən doğur və bütün bunların ifadə vasitəsi olan sözlər (antonimlər) təbii zərurətin nəticəsidir.
ALINMA TERMİNLƏRİNQRAMMATİKMƏNİMSƏNİLMƏSİ Esmira AĞAMİRZƏYEVA Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti invisible7@list.ru AZƏRBAYCAN
«Alınma terminlər dilimizə mənsub olduğu dilin qrammatik qayda-qanunlarını, morfem və fonetik xüsusiyyətlərini dəgətirirlər. Məlumolduğukimibəzidillərdəmövcudolanqrammatikkateqoriyalara,digərdillərdərastgəl inmir. Beləfərqlərinolmasıdaqrammatikassimilyasiyazamanıçətinliktörədir. Məsələn, alınma- sözlərin rus dilində hansı qrammatik cins kateqoriyasına aid etməklə bağlı bir çox çətinliklər mövcuddur. Rus dili vasitəsilə alınan beynəlmiləl terminlərdə bir sıra şəkilçilər Azərbaycan dilinin fonetik qanunları, qrammatik quruluşu əsasında dəyişdirilir. Belə şəkilçilər də leksik qramma- tik vəsemantikdiferensiallaşmaxüsusiyyətlərinə görəbütövlükdə sözdüzəldicilik xarakterinə malik olur. Həminşəkilçiliinformatikaterminlərininəzərdənkeçirək: -ация şəkilçiliinformatikaterminiAzərbaycandilinəolduğukimiverilir. Məsələn, регене- рация-regenerasiya, репродукция-reproduksiya, телекоммуникация-telekommunikasiyavəs. -ациф şəkilçisi –laşdırma 2 şəkilçisiiləverilir: дискретизация-diskretləşdirmə, иденти- фикация-identifikasiya, интеллектуализация-intellektuallaşdırma, информатизация-infor- matikləşdirmə, квантификация-kvantlaşdırma, нормализация-normallaşdırma. III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
861 Qafqaz University 17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan -ование şəkilçisi –laşdırma 2 şəkilçisiiəlverilir: тестирование-testləşdirmə, пакетирова- ние-paketləşdirmə, прогнозирование-proqnozlaşdırma, программирование-proqramlaşdır- ma, профилирование-profilləşdirməvəs. -ност şəkilçiliinformatikaterminiAzərbaycandilinə –lıq 4 şəkilçisiiləverilir: релевантнос- ти-relevantlıq. QrammatikmənmisəməalınmaterminlərdəAzərbaycandilinəbirbaşadeyil, dilimizin qram- matikquruluşunu, normalarınıqəbuletdikdənsonrakeçir. Məsələn, file catalogue (ingilis)-kata- loq faylov (rus)-faylkataloqu (Azərbaycan). Rusdilindəki terminbirləşməsində tərəflər yerini- dəyişib. Aşağıdakıterminbirləşmələrdədəbuhalözünügöstərir: fileatribute (ingilis)-atributfayla (rus)-faylınatributu (Azərbaycan). Azərbaycandiliqrammatikmənimsəməprosesindəinformatikaterminolojibirləşməsinişəkilç isizqəbuledir. Məsələn, adaptivsistem (adaptivnaəsistema), avtonomrejim (avtonomnıyrecim) vəs. Alınmasözyenidiləkeçdikdənsonradəyişməyəuğrayır, yenidilinfonetiksisteminəuyğunlaşır, onunsözdüzəltməvəsözdəyişməqaydalarınatabeolur, be- ləliklə, sözmənşəyinə, yaxudmənbəyinəxasbirsıraxüsusiyyətləriitirir. Alınmasözlərsözdüzəldicişəkilçilərqazanaraqyenimənalarkəsbetməklədilinqrammatiksis teminədaxilolur, müvafiqqrammatiknormalaratabeolur, paradiqmalaryaradır. BeynəlmiləlterminlərAzərbaycandilindərabitəlimətnlərdəişləndikdədilinqrammatiknorm alarınatabeolur. Beynəlmiləlterminlərinqrammatikmənimsənilməsininəsasxüsusiyyətlərindənbirionlarınsözdəy işdiricişəkilçilərinormalarauyğunşəkildəqəbuletməsidir. Əgərbeynəlmiləlsözqrammatikşəkilçiləriqəbuledirsə, ondadilinqrammatiknormalarınatabeolabilir. İngilisdilindənalınmışalınmasözlərinAzərbaycandilindəisminhalşəkilçiləriiləişlənməsinə aidrabitəliməntlərdənkifayətqədərnümunələrgətirməkolar. Məsələn. Adlıqhal. «Yol gələrkən paltarı toza bulansa da, mustangerçoxqəşəngdi»; Yiyəlikhal. «Hamı mustangerinindinə edə- cəyinigözləyirdi»; Yönlükhal. «Deməklazımdırki, mustangerəqarşılütfkarlıq təkcə Luizanın baxışlarındahissolunmurdu»; Təsirlikhal. «Atmustangeriözününsahibi bilib ona tabe olmuşdu»; Yerlikhal. «Qocaoğlununölümününgünahınımustangerdəgörürdü» ; Çıxışlıqhal. «Luizaatınyüyəninimustangerdənaldı» . Azərbaycandilinətərcüməmateriallarındanseçilmişmisallargöstərirki, halşəkilçilərininalınmasözlərəartırılmasındaheçbirməhdudiyyətyoxdur. İngilisdilindənalınmasözlərinsonundaikisamitinardıcılişlənməsikifayətqədərdir. Məsələn, kolt, sent, şillinq, standart, turist, pudinq, lordvəs. Bu cür sözlərə yerlik vəçıxış- lıq halşəkilçilərininartırılmasızamanısöz-formadainlautmövqedə üçsamitinardıcıl gəlməsi imkanıyaranır: Məsələn, krasvord, krosvordda, krosvorddan; lord, lordda, lorddan; standart, standartda, standartdan. Azərbaycandiliüçüninlautdaüçlüsamitbirləşməsisəciyyəvihaldeyildir. Bununlabelə, dil- dəbu cürbirləşmələrqeydəalınır. Məsələn, kənd, kənddə, kənddən, qurd, qurda, qurddanvəs. Deməli,
sonuikisamitləbitənalınmasözləryerlikvəçıxışlıqhalşəkilçiləriniqəbuledərkəndilinfonemlərsiste minindistributivimkanlardairəsinidəyişdirmir. Hallanmadilinnormalarınauyğunşəkildəgedir. Avropamənbəlialınmasözlərkəmiyyətkateqoriyasışəkilçiləriniqəbuledir, onlarla bir gəra- bi təlimətnlərdəişlənir. Alınmasözlərkəmiyyətşəkilçisiqəbuletdikdənsonrahallanabilir. Buda Azərbaycan dilinin morfolojinormalarınauyğungəlir. AdlarAzərbaycandilindəxəbərlikşəkilçisiqəbuledərək cümlənin xəbəri vəzifəsində çıxış edir. Alınmasözlərdəbufunksiyanıdilinqrammatiknormalarınauyğunşəkildəyerinəyetirir. Mə- III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
862 Qafqaz University 17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan sələn, «Bəli, mənmustangerəm, ancaqvəhşiatlarıtəkbaşınaovlayıram»; «GələnMoris-mustan gerdir». İngilisdilindənleksikalınmalarmənsubiyyətşəkilçiləriqəbuledərəkdildəişlənir. «Professional
(«Şərq» qəzeti, 12.10.2004); «BirinciqrupunmoderatoruPananBredi, ikinciqrupun modera- toru isəZeynalMəmmədliolub» («Şərq» qəzeti, 12.10.2004). Qrammatik mənimsəmədə hər bir dilin milli özəllikləri, sisnemliliyi, daxili strukturu əsas götürülür. Buna görə də alınma sözlər burbaşa deyil milli dillərin qrammatik quruluşu, norma- ları səviyyəsində yeni formada tərtib olunduqdan sonra dillərə keçir. Bununla da qrammatik mə- nimsəmədə alınma sözlərin dillərin morfoloji kateqoriyalarına uyğunlaşması nəzərdə tutulur.
CEYMS MORİYERİN “İSFAHANLI HACIBABANIN MACƏRALARI” ROMANINDA ŞƏRQ LEKSİKASINA DAİR Lalə İSAYEVA Qafqaz Universiteti lala1508@mail.ru AZƏRBAYCAN
XIX əsr ingilis ədəbiyyatı tarixində daha çox Şərq mövzusunda yazdığı əsərləri ilə məşhur olan realist yazıçı Ceyms Yustinyan Moriyer (James Justinian Morier, 1782-1849) Smirnədə (İzmirdə) anadan olmuş, İngiltərədəki Hərro məktəbində təhsil almışdır. O, 1807-ci ildə diplomatik xidmətə başlamış, Ser Harford Consun Persiya (İran) missiyasına təhkim edilmişdir. Persiyada (İranda) olduğu müddətdə o, burada yaşayan çoxsaylı xalqların dili, tarixi, mədəniyyəti və məişəti ilə maraqlanmış, gələcəkdə yazacağı əsərləri üçün zəngin material toplamışdır. Şərq ölkələrində diplomatik xidməti nəticəsində o, “1808-1809-cu illərdə Persiya, Ermənistan və Kiçik Asiyadan Konstantinopola (İstanbula) səyahət” (“A Journey through Persia, Armenia and Asia Minor to Constantinople in the Years 1808-1809”) adlı səfər kitabını isə 1818-ci ildə yazıb tamamlamışdır. Lakin diplomat, səyahət yazıçısı kimi məşhur olan Ceyms Moriyerin Şərq romanları sırasında ona daha böyük yazıçı şöhrəti gətirən 1824-cü ildə ilk dəfə anonim şəkildə nəşr etdirdiyi “İsfahanlı Hacıbabanın macəraları” (“The Adventures of Hajji Baba of Ispahan”) romanı olmuşdur. Romanın davamı, 1828-ci ildə Londonda “Hacıbabanın İngiltərədə macəraları” (“The Adventures of Hajji Baba in England”) adı ilə nəşr olunan romanın ikinci hissəsi böyük uğur qazanmışdır. Lakin ədibin yaradıcılığında qırmızı xətt kimi keçən Şərq mövzulu əsərlərində, xüsusilə “Hacıbaba” romanında Şərq leksikasının uğurlu seçiminə və hadisələrin təsvirində əsasən düzgün müraciət formalarına rast gəlirik. Ədibin Azərbaycan dilinə tərcümə nəşrinə “Ceyms Moriyer və onun “İsfahanlı Hacı babanın macəraları” romanı barədə” ön sözün müəllifləri Zakir Səfəroğlu və Şahin Xəlillinin aşağıdakı qeydləri müəllifin Şərq həyatına, mədəniyyətinə və dilinə yaxından bələd olduğunu söyləməyə əsas verir. Həmin yazıda oxuyuruq: “C.Moriyer “İsfahanlı Hacıbabanın macəra- ları”nda Şərq mənşəli sözləri, ifadələri böyük sənətkarlıqla işlətmişdir (Qeyd: C.Moriyerin işlətdiyi həmin söz və ifadələr tərcümə nəşrində orijinaldakı transliterasiyası (deyimi) ilə kursivlə verilmişdir). Əlbəttə, bu söz və ifadələr fars, ərəb, türk mənşəli olsalar da, dilimizin vətəndaşlıq hüququnu qazanmış sözlər, ifadələr kimi diqqəti cəlb edir”. Yazıçının orijinal mətni və onun Azərbaycan dilinə edilmiş tərcümə mətni arasında apardığımız müqayisələr belə bir mühakiməni söyləməyə zəmin yaradır: Ceyms Moriyerin
III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
863 Qafqaz University 17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan Şərq həyatına həsr etdiyi romanında böyük sənətkarlıqla işlətdiyi milli koloritin daşıyıcıları olan Şərq sözlərinin və ifadələrinin yerli-yerində işlənilməsi romanın məzmun və mündəricə- sinə xüsusi bədii rəng və orijinallıq vermişdir. Fikrimizcə, Ceyms Moriyerin yuxarıda adını qeyd etdiyimiz romanında işlətdiyi çox-saylı Şərq mənşəli sözləri və ifadələri aşağıdakı şəkildə qruplaşdırmaq məqsədə uyğun olardı: 1) Dini mərasimlərdə və məişətdə daha çox işlənən söz və terminlər. Məs.: Alem penah – aləmlərin sığınacağı; Allah! Allah! İl Allah! – Allahdan başqa tanrı yoxdur; Azan – məscidin minarəsindən müəzzinin müsəlmanlara namaz vaxtını bildirmək üçün oxuduğu dini avaz; bismillah – bismillah, Allahın adı ilə; Guriye – cənnət gözəli, huri; İnşallah! – Allah qoysa!; Ramadan – Ramazan ayı, müsəlmanların orucluq bayramı; Ulamah – alim, ilahiyyatçı və s. Beləliklə, romanda daha çox dini mərasimlərdə işlənən ərəb mənşəli sözlərin işlədilməsi və bu sözlərin böyük qisminin Azərbaycan dilində mənalarını saxlaması, bəzilərinin isə ingilis dilində fonetik, leksik-qrammatik cəhətdən dəyişməsi Azərbaycan oxucusu üçün romanın tərcüməsində adekvatlığı və fikrin aydınlığı baxımından xüsusi maraq doğurur. 2) Romanda Şərq xalqlarının həyat tərzi, əmək fəaliyyəti və güzəranı ilə bağlı söz və ifadələr: bir shey yok – bir şey olmayıb; belli – bəli; dust – dost; fakir – yazıq, kasıb; fese – fəs, baş geyimi; gahbr – atəşpərəst; kalaat – xələt; kalian – qəlyan; kabob – kabab; khena – xına; khosh guzeran – xoş güzəran; pilav – plov; rayat – rəiyyət; sofa – taxt; yatağan – əyri türk xəncəri; zourna – zurna, çalğı aləti və s. Beləliklə, Britaniya ədəbiyyatında realist nəsrin oxunaqlı və maraqlı sənət nümunəsini yaradan Ceyms Moriyerin “Hacıbaba” romanında leksik formulaların düzgün seçimi və işlə- dilməsi tarixi gerçəkliyin düzgün əks etdirilməsində mühüm vasitə sayıla bilər. Bu isə,hər şeydən əvvəl, xalqlar arasında qarşılıqlı əlaqə və münasibətlərin möhkəmləndirilməsində müasir ədəbiyyatşünaslıqda dil və ədəbiyyat məsələlərinin vəhdətdə öyrənilməsinin vacib və aktuallı- ğını şərtləndirir.
Zaur MƏHƏRRƏMOV zaur.meherremov@hotmail.com AZƏRBAYCAN
Azərbaycan dili sürətlə inkşaf ediyi bir dövrdə onun ruhunu, ifadəliyni cəmiyyətə təq- dim etmək və dilimizin alt qatlarına enmək olduqca vacibdir. "Dil elə bir şeydir ki, onu öz halında saxlamaq mümkün deyil. Elə ki, qaranlıq otağın qapısı açıldı, qeyri tayfalar ilə gediş - gəliş artdı, adətlər dəyişildi, artıq sözlər ələ gəldi, təzə sözlərin qədəri artacaq. Belə sözlərin zərəri yoxdur, xeyri var, çünki o sözlər tərəqqi etməyə səbəb olur." Bu sözlərin müəllifi milli mətbuatımızın banisi, görkəmli jurnalist və mütəfəkkir Həsən bəy Zərdabidir. Hələ o dövrdə "Əkinçi" qəzetinin yaradıcısı və redaktoru ana dilimizə daxil olan yeni söz və ifadələrə anlayışla yanaşmış, dilə uyğunlaşmış və qəbul edilmiş yeni ifadələri dilin inkişafına və tərəqqiyə səbəb olan faktorlardan biri kimi göstərmişdir. Dilimizin əsas təqdimatçısı publisistika sahəsi olduğu üçün onun dilini ekspressivlik cəhətdən müasir dövrümüzdə araşdırılması təqdirəlayiq bir addım olardı. Gündəlik medianı izləyənlər asanca hiss edər ki, Azərbaycan dilinin zənginliyindən düzgün şəkildə istifadə edilmir və bunun nəticəsidir ki, medianın dili çox quru və soyuqdur. Xəbərdə bu, müəy- yən qədər normal olsa da, digər janrlarda emosiya, hiss, həyəcan olmalıdır. Dil bütün fi- kirləşmə proseslərinə müdaxilə edir və düşünürəm ki, dilimizin zənginliyini göstəricilə- rindən biri də sözlərimizin emosiya, hiss, həyəcan qatında necə işlənməyidir. Jurnalistlər hər hansı bir məlumatı çatdırarkən xəbər başlığının necə seçilməsi haqqında dərin III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
864 Qafqaz University 17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan axtarışlar aparırlar ki, insanların diqqətin çəksin və onların hisslərinə təsir edərək xəbərin oxumasına kömək olsun, ancaq mətndə bu şeyə diqqət yetirilmir. Bunun nəticəsində oxucu mətnin iki sətrin oxuyan kimi bezir və ardın oxumaq istəmir. Bu kimi problemlərdən qurtarmaq üçün birinci vasitə dildə işlənən ən mükəmməl ifadələri tapıb tədqiq edikdən sonra cəmiyyətə təqdim etmək lazımdır ki, kütlə dilimizin ifadəliyindən zövq alaraq həmin məlumatları mənimsəsin. Uşaqlığımızdan bəri qəzetdə oxuduğu haqsız- lıqlara, televiziyada seyr etdiyi ac insanların halına ağlayanların, onların içində olduqları və- ziyyətə kədərləndiklərini ifadə edənlərin duyğulu anları ilə hər birimiz rastlaşmışıq. Bu fikrim bir daha təsdiq edir ki, dilin emosianalığını öyrənmək nə qədər önəmlidir. Dilimizi zənginləş- dirmək, yazı texnikasını mükəmməlləşdirmək üçün bu, çox vacibdir. Hər bir jurnalist və qələm sahibi mətbuata gətirdiyi yeni ifadə və yaradıcılıq tapıntısı ilə onu zənginləşdirir. Yazıda səlislik, lakoniklik, aydınlıq və dəqiqlik mətbuatın dilinin daha da inkişafına səbəb olur. Mövzunun yeniliyi, səmərəliliyi və faydalılığı haqqındakı fikirlərimizi aşağıdakı kimi ümumiləşdirə bilərik: - Emosionallıq sözlərin və cümlənin məna yükünə təsir edərək və onun leksik-semantik sistemində yerini dəyişir. - Ədəbi düşüncə ilə dil qaydaları elə sintez edilməlidir ki, dünyanın aparıcı dilləri sıra- sında öz mövqeyin itirməsin. - Tədqiqatın obyektini publisistika sahəsində Azərbaycan dilinin öyrənilməsi zama- nı dildənkanar vasitələrin ekspressivliyini semantik aspektdə araşdırılması təşkili edir. - Tədqiqatın predmetini isə müasir publisistikada və ya diskursda rast gəlinən söz- lərin, söz birləşmələrinin, həmçinin cümlələrin variantlarının, funksiyalarının və xüsu- siyyətlərinin tədqiqi və öyrənilməsi prosesində əldə olunmuş nəticələrin ümumiləşdiril- məsindən və müasir dil prosesinə tədbiq edilməsindən ibarətdir. Tədqiqat işinin qarşısında duran məqsədlər aşağıdakılardan ibarətdir; -Qiymətləndirici ifadələrə dair edilən təsnifatları nəzərdən keçirmək və bu təsnifatların məqbul müddəalarını nümunələrlə izah etmək. - Eyni fikir müxtəlif situasiyalarda fərqli düşüncəyə yol açması və bunların elmi-nəzəri əsasları. Bu məqsədə çatmaq üçün aşağıdakı vəzifələrhəyata keçiriləcəkdir; - Elmi ədəbiyyatda və müasir qəzetlərdə mövzu ilə olan müddəaları nəzərdən keçirmək. - Tədqiqat işinin nəzəri bazasını və praktik dil materiallarını müəyyənləşdirmək.
elmi müxtəlifliklərini və oxşarlıqlarını üzə çıxarmaqdan başlayır. Həmçinin sözlərə, söz birləş- mələrinə və cümlələrə paraqmatik aspektdən yanaşılır və mətində olan informasiyanın məna- lılığını dil kontekstində tətqiqə cəlb edilir. Tədqiqat işinin praktik əhmiyyəti. Bu tədqiqat işinin praktik əhmiyyəti ondadır ki, dis- sertasiyanın əsas müddəalarından publisistika sahəsində işləyən və ya maraqlanan gənclər istifadə edə bilər. Burada təqdim olunan faktlar müasir Azərbaycan dilçiliyində də maraq do- ğuracağına və bu faktlardan faydalana biləcəklərinə inanıram. Həmin faktların dilimizə baxışı dəyişdirəcək və yeni bir nəfəs gətirəcəkdir.
III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
865 Qafqaz University 17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan BƏHRAM ƏSƏDİNİN VÜCUDNAMƏSİNDƏ VARLIQ FƏLSƏFƏSİNİN İNİKASI Elmira MƏMMƏDOVA-KEKEÇ Xəzər Universiteti mamedovaelmira4@gmail.com AZƏRBAYCAN Vücudnamə klassik və müasir şeirdə, aşıq yaradıcılığında tez-tez istifadə olunan ədəbi formalardan biridir. Yazılı ədəbiyyatda ilk örnəyinə Əhməd Yəsəvi yaradıcılığında rast gəl- diyimiz vücudnamə sonradan bütün türk xalqları şerində istifadə edilən və insan həyatını xülasə edən bir poetik forma olmuşdur. Daha çox nəmzlə, bəzən isə nəsrlə örnəklərinə rast gəldiyimiz vücudnamələrə bütün türk xalqları şerində olduğu kimi, Azərbaycan ədəbiyyatında rast gəlirik. Aşıq Abbas Tufarqanlı, Aşıq Valeh, Xəstə Qasım kimi aşıqlar tərəfindən klassik nümunələri yaradılan vücudnamələr dillər əzbəri olmuş, hətta bəzi dastanlarda da söylənilmişdir. “Şah İsmayıl” və “Maral” dastanlarını buna nümunə verə bilərik. Sovet dövründə Azərbaycanda, eləcə də SSRİ-yə daxil olan digər türk respublikalarnda vücudnamə yazmaq ənənəsi zəifləsə də, Türkiyə və Güney Azərbaycanda yaşayan şair və aşıqlarının yaradıcılığında insan ömrü ilə bağlı bu bədii-fəlsəfi, eyni zamanda dini məzmunlu şeirlər daima davam etdirilmişdir. Bu baxımdan Güney Azərbaycan aşıq mühitində vücudnamələr keçmişdən günümüzə qədər insan həyatı ilə bağlı ədəbi-bədii nümunələr kimi diqqəti cəlb edir. Aşıq Müslüm Əsgəri, Xaltanlı Tağı kimi müəlliflərin vücudnamələrini bu baxımdan örnək olaraq vermək mümkün- dür. Bu mühitdə qələmə alınmış örnəklərdən biri də Bəhram Əsədiyə məxsusdur. Bəhram Əsədinin vücudnaməsi həcmcə böyükdür, 44 bənddən ibarətdir. Şeir qoşma ölçüsündədir. Məzmun baxımından vücudnamələr, adətən üç qrupda təsnif edilir: ümumi insan həyatı ilə bağlı vücudnamələr, qız-qadınlarla bağlı vücudnamələr, tərcümeyi-hal səciyyli vücudnamələr. Bəhram Əsədinin vücudnaməsi məzmun etibarilə birinci qrupa daxil edilə bilinər. İlk beş bənddə şair varlığın təkamülünü və bu prosesdə dörd ünsürün rolunu, varlığın əsasında torpağın durduğunu qeyd edir. Ümumiyyətlə, həm islamdan, həm də daha öncəki dünyagörüşdən irəli gələn bu fikir Bəhram Əsədi tərəfindən də təkrar edilir. “Laməkan
məkan kateqoriyaları qarşılaşdırır və birinci insan övladının ilk yeri olaraq verirlir. Bu vücud- namədə məkan və zaman anlayışına fəlsəfi münasibət özünü göstərir. Vücudnamənin başlan- ğıcında qeyd olunan zaman isə elə bir zamandır ki, hələ kəhkəşanlar belə yaradılmamışdır. Mövlananın: “Torpaqdım, ot oldum, quş oldum, insan oldum”, -fikri bu vücudnamənin də giriş hissəsində verilir və təkamül prosesində cansız aləmdən canlıya doğru keçidin pillələri göstə- rilir. Öncə topraqda element şəklində olan, sonra torpaqdan bitkiyə keçən insan haqqında Bəhram Əsədi deyir: Yolun torpaği idim uzun bir zaman, Məni ayaqlardi hər yaxşi, yaman, Qarişdim əkinə, çixdim göy otdan, Davar məni yedi mən cana gəldim. Davarliq dövəranim ki sona irdi, Qəssab kəsdi məni bazara verdi. Atam məni aldi, anam bişirdi, Yedirtdi atama insana gəldim. |