Quliyeva elnarə ariF qızı “Biznesdə korporativ idarəetmənin təkmilləşdirilməsi məsələləri”

ya başqa şəkildə) kömək almalıdır. Sosial ədalət prinsiplərinə yaxınlıq baxımından 
Rayffazenin yanaşması bir sıra keçid ölkələri üçün vacib və aktualdır. Çünki bu 
yanaşma bir sıra sosial məsələlərin həlli nəticəsində təbəqələşməyə qarşı əks qüvvə 
kimi çıxış edir. 
Q.Şultse-Deliçin xalq bankları səhmdar kommersiya banklarına çevrilərək 
kreditlərin üçdə bir hissəsinə qədərini öz resursları hesabına vermək imkanını 
təmin edən dərəcədə kapital toplamaqla Almaniyada kooperativ hərəkatı ilə 
əlaqəsini itirmişdir. Bu qurumlar xalis maliyyə strukturuna çevrilmiş və hazırda 
kommersiya istiqamətli fəaliyyət göstərir. 
«Rayffazen hərəkatı» XIX əsrin axırlarında ABŞ-da, Avropada və Rusiyada 
geniş yayılmışdır. Həmin kredit kooperativləri həm iqtisadi, həm də etik prinsipləri 

---

38 
nəzərə alırdı. Rusiyada «Rayffazen kooperativləri» qeyri-kommersiya strukturları 
kimi çıxış edən ssuda-əmanət ortaqlıqları şəklində yaranmışdır. Bu kooperativlərin 
səciyyəvi prinsipləri kimi, onların yalnız öz üzvlərinə kredit verməsi, apardıqları 
əməliyyatların əsasən ssuda və əmanətlərlə bağlı olması, verilən ssudanın 
müddətinin əmanətin müddətindən artıqlığı, kredit verilməsi üçün girov 
təminatının tələb olunmaması və s. qeyd edilə bilər. Lakin reallıq bu prinsiplərlə 
uzun müddət işləməyin qeyri-mümkünlüyünü göstərdi. Belə ki, ssuda-əmanət 
kooperativlərinin fəaliyyətinin bu qaydası kreditlərin qaytarılmaması faktlarının 
kütləvi hal almasına və nəticə etibarilə həmin kooperativlərin müflisləşməsinə 
gətirib çıxarmışdır. 
XIX əsrin sonunda Azərbaycanda və Rusiya imperiyasına daxil olan bir çox 
ölkələrdə kredit ortaqlıqlarının payçılığa əsaslanmayan fəaliyyət prinsipi kəndlilər 
üçün daha məqbul idi. Pay kapitalının olmaması vəsait mənbələri axtarmaq 
zərurətinə səbəb olurdu. Son nəticədə belə bir mənbə kənardan verilən borclar 
şəklində tapılırdı. Məsələnin belə həll edilməsi kredit ortaqlıqlarının fəaliyyət 
sahəsini xeyli genişləndirir və onların daha çox kommersiya xarakteri daşımasına 
səbəb olurdu.
Rusiya imperiyasında 1895-ci ildə qəbul edilmiş «Kiçik kreditin təsis edilməsi 
haqqında Əsasnamə» kredit ortaqlıqlarına kəndliləri maddi-texniki resurslarla 
təchiz etmək və onların məhsullarını satmaq, eləcə də girov əməliyyatları aparmaq 
və uzunmüddətli kreditlər vermək imkanı yaradırdı. Kredit ortaqlıqlarının 
fəaliyyətinin diversifikasiyası və onların fəaliyyətinin əsasən bazar xarakteri 
daşıması onların həyat qabiliyyətini artırırdı. Müxtəlif dövrlərdə dövlət maliyyə 
dəstəyinin kredit kooperasiyasının inkişafında çox müsbət rol oynaması barədə 
çoxsaylı faktlar vardır. Belə ki, bir sıra hallarda vəsaitlərin əsas hissəsini ayrı-ayrı 
şəxslərin müvəqqəti sərbəst resursları təşkil edirdi. Kredit birlikləri öz üzvlərinə 
maliyyə yardımı göstərməklə bərabər, ona üzv olan kooperativlərin sifarişlərini 
yerinə yetirərək kənd təsərrüfatı alətləri, maşınlar və mallar tədarük edir, onları 
satırdı. Birliklər kommersiya fəaliyyəti ilə məşğul olur, özləri qiymətli kağızlar 

---

39 
buraxır, fond bazarında keçirilən hərraclarda, o cümlədən dövlət qiymətli kağızları 
ilə bağlı əməliyyatlarda iştirak edir, kooperativləri maliyyələşdirmək üçün ən 
müxtəlif mənbələrdən alınan borc resurslarından istifadə edirdilər. Əhalinin kredit 
resurslarına tələbatı kredit kooperasiyasının inkişafına stimul yaradır, bir 
müddətdən sonra bu kooperasiya möhkəmlənirdi. Rusiya imperiyasında kooperativ 
birliklər və daha iri maliyyə qurumları yaradılmasına başlanması bir çox yerlərdə, 
o cümlədən Azərbaycanda da öz təsirini göstərirdi. 
Kredit kooperasiyasının inkişaf təcrübəsi göstərir ki, həm kommersiya, həm də 
qeyri-kommersiya funksiyalarını yerinə yetirən qarışıq tipli kooperativlərin 
mövcud olması özünü doğruldur. Kredit kooperativlərinin fəaliyyəti üçün 
yaradılmış və sınaqdan çıxarılmış mexanizm mərkəzləşdirilmiş iqtisadiyyat 
dövründə istifadəsiz qaldı. Buna baxmayaraq, həmin mexanizm müasir şəraitdə də 
öz aktuallığını itirməmişdir. Kredit kooperativlərinin dirçəldilməsi üçün əvvəllər 
toplanmış təcrübədən istifadə etməklə mövcud imkanları aşkar etmək lazımdır. O 
cümlədən, nəzərə alınmalıdır ki, kredit kooperativi xüsusi tipli bir təşkilatdır; o, bir 
tərəfdən sosial funksiyaları yerinə yetirən kommersiya təşkilatıdır və digər tərəfdən 
bazar iqtisadiyyatına xas olan sərt rəqabət şəraitindən irəli gəlir; kredit 
kooperasiyasının ən səmərəli inkişafı yalnız çoxsəviyyəli kənd kredit 
kooperativləri sisteminin qurulması və cəmiyyətin maliyyə sisteminin ayrılmaz 
tərkib hissəsinə çevrilməsi şərti ilə mümkündür, kredit kooperasiyası əhalinin 
nisbətən aztəminatlı təbəqələrinə xidmət edir, buna görə də dövlət kredit 
kooperativlərinə münasibətdə mülayim vergi siyasətindən istifadə etməlidir; 
kooperativ öz mövcudluğunu təmin üçün rəqabətqabiliyyətli olmalı, yəni mənfəət 
əldə etməli, bank ilə müqayisədə daha ucuz xidmətlər göstərməli, innovasiya 
texnologiyalarından istifadə etməli, müasir texnikaya malik olmalıdır. 
Kredit kooperasiyasının təşkilati-iqtisadi aspektləri 
Kredit kooperativinin beynəlxalq təcrübədə daha geniş yayılmış təşkilati 
strukturu aşağıdakı elementlərdən ibarətdir: 

---

40 
 
kooperativin üzvləri, kooperativin ümumi yığıncağı; 
 
kooperativin İdarə Heyəti; 
 
İcraçı direktor; 
 
əməkdaşlar ştatı; 
 
Müşahidə və Kredit Komitəsi. 
Əsasən kənd yerlərində yaradılan kredit kooperativlərinin təşkilati strukturu 
formalaşma mərhələsindədir. Formalaşma mərhələsinin sistemli dəstəklənməsində 
məsləhət xidmətinin imkanlarından get-gedə daha çox istifadə olunur. Bu 
baxımdan «Azərbaycanda kredit birliklərinin təşkili və fəaliyyəti barədə məsləhət» 
(2000-ci il) sənədi xüsusi diqqətə layiqdir. Kredit birliyinin ən yüksək qurumu Ali 
Şuradır. Bütün üzvləri birləşdirən Şura 2 il müddətinə İdarə Heyətinin, Kredit və 
Müşahidə komitələrinin üzvlərini seçir. Təşkilatın illik maliyyə vəziyyətinə dair 
hesabatları, bank və üzvlər üçün qeyri-maliyyə siyasətini, mənfəətin 
bölüşdürülməsi və zərərin örtülməsi haqqında qərarları təsdiq edir. Ali Şura ən azı 
üç nəfərdən ibarət olan müşahidə və kredit komitələrini seçir. Müşahidə 
Komitəsinin üzvləri Ali Şurada səs çoxluğu ilə seçilir və gördükləri işin nəticəsinə 
görə əmək haqqı alırlar. Müşahidə komitəsinin üzvləri Kredit Komitəsinin və İdarə 
Heyətinin üzvü ola bilməzlər. Kredit Komitəsinin üzvləri kredit almaq məqsədi ilə 
müraciət edən şəxs haqqında məlumat toplayır. Kredit Komitəsi kredit almaq 
istəyən barəsində hərtərəfli yoxlamalar keçirə bilər. Kredit Birliyinin əsas icra 
orqanı İdarə Heyətidir. İdarə Heyəti birliyin bütün işlərində iştirak edir və 
fəaliyyəti Ali Şura tərəfindən təsdiq edilmiş Nizamnamə və qaydalarla tənzimlənir. 
İdarə Heyətinə direktor, müavin, xəzinədar və mühasib daxildir. Onların əmək 
haqqı fəaliyyətinin nəticələrinə görə, başqa sözlə, birliyin maliyyə əməliyyatları 
sayəsində ödənilir. İdarə Heyəti Ali Şuranın, Müşahidə və Kredit komitələrinin 
qərarlarını həyata keçirir. O cümlədən, Ali Şuranın iclaslarının gündəliyini, 
Müşahidə Komitəsində müzakirə olunacaq məsələlərlə əlaqədar sənədləri 
hazırlayır; müvafiq məsələlər üzrə Ali Şuraya məlumatlar verir; Müşahidə 
Komitəsi üçün aylıq maliyyə hesabatları tərtib edir. Bundan başqa, İdarə Heyəti 
nəzarət və maliyyə orqanları üçün maliyyə hesabatları hazırlayır, Kredit Komitəsi 

---

41 
tərəfindən təsdiq edilmiş ərizələrin icrasını təmin edir. Kredit ittifaqının bütün 
işlərini direktor idarə edir və İdarə Heyətinə verdiyi tapşırıqların icrasına nəzarət 
edir. Zəruri hallarda direktor idarəetmə səlahiyyətlərini öz müavininə həvalə edə 
bilər. Kooperativin üzvləriAzərbaycan Respublikasının 18 yaşa çatmış, 
kooperativin nizamnaməsini qəbul edən, kooperativə məcburi pay haqqı ödəmiş, 
onun fəaliyyətində şəxsi əməyi ilə iştirak edən və kooperativin öhdəliklərinə görə 
maliyyə məsuliyyəti daşımağı öhdəyə götürmüş vətəndaşları ola bilər. Kooperativin 
üzvləri onun işində iştirak edir və kooperativdə qəbul edilmiş qaydalara riayət edirlər. 
Onlar ümumi yığıncaqlarda, müzakirələrdə və seçkilərdə iştirak edirlər. 
Kredit kooperativləri əmtəə istehsalçıları olan fiziki və hüquqi şəxsləri öz 
üzvləri sırasına cəlb edir, öz üzvlərinin tələbatını təmin edir, öz üzvlərinə maliyyə-
kredit xidmətləri göstərir. 
Kredit kooperativlərinin yaradılması mərhələləri aşağıdakılardır: 
 
kredit kooperativləri yaradılması barədə qərar qəbul edilməsi; 
 
potensial payçılar sırasından təşəbbüs qrupunun yaradılması; 
 
kollektiv üzvlərinin təsis yığıncağının keçirilməsi, o cümlədən: 
 
təsisçilərin heyətinin müəyyən edilməsi; 
 
pay haqlarının məbləğləri müəyyən edilməklə nizamnamənin təsdiq 
edilməsi; 
 
İdarə Heyətinin seçilməsi; 
 
Müşahidə Şurasının seçilməsi; 
 
kooperativin dövlət qeydiyyatı. 
Kooperativin bilavasitə yaradılması və qeydiyyata alınması ilə bağlı işlərdən 
əvvəl kooperativin təşəbbüskar potensial üzvləri aşağıdakı hazırlıq işlərini görür: 
 
kredit kooperativlərinin təşkil edilməsinə ehtiyac olmasını müəyyən edir; 
 
ehtimal edilən maliyyə axınlarını (kooperativin vəsait mənbələrini,