O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti f. T. Bazarova

Tovar nomenklatura nomi – bu bir xil iste’mol ehtiyojini qondi-
ruvchi tovarlar assotimentining umumlashgan nomi. Masalan, “Yuvish 
vositalari”. “Non va non mahsulotlari” va hokazo. 
Assortiment (ingl. Assortment, range) — firma (kompaniya) 
sotayotgan mahsulotlarning guruhlar, turlar, tiplar, navlar, o‘lchamlar va 
markalar bo‘yicha tarkibi. Tovar assortimenti, deganda – bir xil iste’mol 

---

219 
ehtiyojimizni qondiradigan turli tovarlar xillarini tushunamiz. Masalan, 
non va non mahsulotlari –tovarning nomenklatura nomi, deb ataladi. Bu 
guruhga kirgan non turlari assortiment, deb ataladi. 
Assortiment kengaytirilishi — assortiment kengligi (tovar guruhlari 
miqdori) va chuqurligi (har bir guruhdagi modellar, markalar turlari 
miqdori) bo‘yicha farqlanadi.Tovar assortimenti har bir turdagi 
mahsulotni uning sifat xususiyatlari bo‘yicha tarkibi, marka, navi, profili 
kabi tomonlari bilan berilgan miqdorda ajratilishidir. Mavjud tovarlar 
kategoriyalariga yangi variantlarning qo‘shilishi. Bunga o‘xshash 
kengaytirishni marketologlar savdo markasi nufuzi barbod bo‘lishi 
tavakkali bilan bog‘laydilar. Assortiment kengligi — bozorda taklif 
etilayotgan turli mahsulot liniyalari (tovar kategoriyalari)ning muayyan 
miqdori. 
Assortiment siyosati — ishlab chiqarilayotgan mahsulot nomenk-
laturasi va uni maqbullashtirish yo‘li muammosini hal etishni nazarda 
tutadigan faoliyat. Assortiment siyosatining asosiy vazifasi ishlab 
chiqarish bo‘linmasidagi ishlab chiqarish tuzilmalarida quyidagilarni 
aniqlash hisoblanadi: 
- yangi mahsulot bilan takomillashtirish va zamonaviylashtirish 
talab etiladigan mahsulot, takomillashtirishni talab etmaydigan an’ana-
viy mahsulot, eskirgan mahsulot o‘rtasidagi nisbat (ulush)ni aniqlash; 
- ishlab chiqarilayotgan mahsulot nomenklaturasi va rejalashtirilgan 
sifat hamda miqdor ko‘rsatkichlarini belgilash; 
- ishlab chiqarilayotgan bitta bir xil mahsulot andozalarini va 
o‘zgargan turlarini aniqlash; 
- ishlab chiqarilayotgan mahsulotning butun nomenklaturasi
bo‘yicha hayotiylik davri tarkiblarini va assortimentni yangilash istiq-
bollarini aniqlash; 
- mahsulotning tabaqalanish darajasini va yangi mavjud mahsulotlar 
texnologik umumiyligi darajasini aniqlash. 
Assortiment siyosatini shakllantirish quyidagilarni hisobga olgan 
holda amalga oshiriladi: zarur resurslarning mavjudligi, ishlab chiqarish-
ning texnik va texnologik darajasi, eng maqbul muddatlarda yangi ishlab 
chiqarishni tashkil etish imkoniyatlari, ishlab chiqarish patentlari va 
sirlari, ularning patent himoyasining mavjudligi, ishlab chiqarishning 
kutilayotgan rentabelligi va investitsiyalarni qoplash muddatlari, butun 
ishlab chiqarish jarayoni barcha bo‘g‘inlarida boshqaruv kadrlari va 
malakali xodimlarning mavjudligi, vositachi yetkazib beruvchilar bilan 
barqaror aloqaning mavjudligi, talabning mavsumiyligi, narxlar 
konyunkturasi va o‘sib borishi bilan bog‘liq tavakkalchilik darajasi. 

---

220 
Assortiment siyosati o‘z firmasida texnologik bilim va tajribadan 
foydalanishni eng maqbul holga keltirishga, ishlab chiqarilayotgan to-
varlar rentabelligi va yangilarini joriy etishga ketadigan xarajatlar 
nuqtayi nazaridan moliyaviy resurslarni maqbullashtirishga qaratilgan. 
Assortiment siyosatini shakllantirish asosida tovarning hayotiylik 
davri mohiyati yotadi. Tovar hayotiylik davrining har bir bosqichida 
savdoning turli shakl va usullaridan foydalaniladi, sotishni rag‘bat-
lantirishning turli vositalari qo‘llaniladi, xususan, ular iste’molchilik 
maqsadidagi turli tovarlar, shuningdek, ishlab chiqarish maqsadidagi 
mahsulotlarni sotish paytida o‘ziga xos xususiyatlarga ega bo‘ladi. 
Assortiment siyosatini ishlab chiqish mahsulotni hayotiylik davri va 
yangi mahsulotni joriy etish to‘g‘risidagi qarorni o‘z vaqtida qabul qilish 
nuqtayi nazaridan, an’anaviy turdagi mahsulotlarni zamonaviylashtirish, 
tovarni ishlab chiqarishdan olib tashlash va ayni paytda uzluksiz texnik 
xizmat ko‘rsatishni ta’minlash maqsadida ishlatishda bo‘lgan mahsulot 
uchun ehtiyot qismlar chiqarishni davom ettirish nuqtayi nazaridan 
o‘rganishga doimiy e’tiborni talab etadi. 
Amalda ham firma (kompaniya, korxona) assortiment siyosatini 
ishlab chiqish va amalga oshirish bilan doimiy ravishda shug‘ullanadi.
Buyumlar nomenklaturasi ishlab chiqilishi bilanoq foydani ro‘yobga 
chiqarishi uchun mas’uliyat joriy kundalik xo‘jalik faoliyati bo‘linmasi 
zimmasiga yuklatiladi. Bir paytning o‘zida yangi tovarlarni chiqarish 
an’anaviy tovarlar turi va texnologiyalarni o‘zgartirish va takomillash-
tirish amalda faqat yirik sanoat kompaniyalari uchungina xos bo‘ladi. 
Uncha katta bo‘lmagan firmalar odatdagi faoliyat turlariga ixtisoslasha-
dilar: 
– novator firmalar (venchur firmalar) yangi mahsulotni ishlab 
chiqadilar; injenering firmalar ma’lum bo‘lgan buyumlarni o‘ziga xos 
turli xillarda ishlab chiqish bilan shug‘ullanadilar; 
– mashinasozlik sohasidagi tor ixtisoslashgan firmalar ommaviy 
ishlab chiqarishdagi murakkab bo‘lmagan buyumlar yoki qismlarni 
vositachi yetkazib beruvchi sifatida ishtirok etadilar. 
Demak, assortiment - bu har bir turdagi mahsulotning xillari, 
markasidir. Ustki kiyimlar qanday materialdan to‘qilishiga, fasoni, 
o‘lchamiga qarab ajratiladi. Rasmiy ma’lumotlarga ko‘ra ularning xili 
110 ta bo‘lsa, assortimenti bundan ham ko‘p. Kir yuvish mashinalari-
ning 250 xili, kir yuvish kukunining 150 xili bor. 90 xildagi velosiped-
lar, 85 xildagi magnitofonlar, radiopriyomniklarning 50 xildan ko‘pi, 
televizorlarning 45 xili, sotuvgichlar va elektr priborlarning 35 xili 

---

221 
ma’lum. Natural birlikda mahsulot ishlab chiqarish dasturida mahsulot-
ning sifat darajasi ham ko‘rsatiladi. 
Brend (ingl. Brend) — soddalashtirilgan va tor ma’noda talqin 
qilganda ushbu termin muayyan mahsulotning xususiy nomini uning 
yaratuvchi ijodkori va egalik qiluvchi sohibi tomonidan berilgan 
individual xarakteristikasi va vizual identifikatsiyasi bilan birgalikda 
anglatadi. «Brending» – bu mahsulotni iste’molchilarga osonlik bilan 
«toptirish» uchun nom, belgi, logotip yoki ularning aralashmasidan 
foydalanish. Har gal iste’molchi supermarketga borganda yangi mah-
sulot sotib olish uchun «tavakkal» qilishni xohlamaydi, ular ishonchli, 
o‘zi, biladigan narsani sotib oladi. Brendni targ‘ibot qilish ham ishlab 
chiqaruvchiga, ham iste’molchiga foydali. Yaxshi brend marketing 
xarajatlari va sotish vaqtini kamaytiradi. 
«Trademark» - ma’lum bir so‘z yoki iboraning faqat bir kompaniya 
tomonidan o‘z mahsulotlari uchun ishlatilishining ro‘yxatdan o‘tganligi. 
«Service mark» — trademark bilan bir xil, faqat xizmatlar uchun 
qo‘llaniladi. 
Mahsulot sifati bo‘yicha barcha texnik — iqtisodiy ko‘rsatkichlar 
dunyo amaliyotidagi eng oliy darajadagi erishilgan yutuqlar talabiga 
javob berishi kerak. Demak, rejada mahsulotlarning standart talablari va 
sertifikatlash shartlariga rioya qilgan holda ishlab chiqarish hajmini 
mo‘ljallash zarur. Natural ko‘rsatkichlarning ahamiyati yuqori bo‘lishiga 
qaramasdan ular korxonada mahsulotning umumiy hajmi, ishlab 
chiqarish sur’ati, tarkibini, mehnat to‘lovlari fondi hajmini aniqlash 
imkoniyatini bermaydi. Buning uchun qiymat ko‘rsatkichlar ishlatiladi. 
Ular yalpi tovar aylanmasidagi mahsulot miqdori, yalpi mahsulot, tovar 
mahsuloti, realizatsiya mahsuloti, sof mahsulot shartli normadagi sof 
mahsulot, mehnat sarfi (soat-daqiqalar) miqdori bo‘yicha mahsulot 
hajmi, xomashyoga ishlov berish bo‘yicha mahsulot hajmi va boshqalar. 
Agar bozor ishtirokchisi, ya’ni korxona marketingi iste’molni 
yuzaga chiqarish, zarur xildagi tovarlarni yaratish, bahosini aniqlash, 
ularni taqsimlash va iqtisodiy rag‘batlantirish tizimi ustida yaxshi 
ishlagan bo‘lsa, bunday tovarlar sotilmay qolmaydi. Har birimiz 
bilamizki, iste’molchilar tez sotiladigan tovarlarni navbatda turib ham 
olishga tayyor bo‘ladilar. Shuni ham aytish kerakki, ko‘pchilik 
marketingni ta’minot va rag‘batlantirish ishlari bilan bir xil, deb 
hisoblaydilar. 
Marketing – ayirboshlash yo‘li bilan talab va ehtiyojlarni qondirish-
ga qaratilgan kishilik faoliyatining turi. Masalan, ayollar lab bo‘yog‘ini 
«Fabrikada kosmetika ishlab chiqarilsa, do‘konda esa ishonch sotiladi», 

---

222 
deb ta’kidlaydi firma rahbari Charlz Revson. Shuning uchun ayol kishi 
shunchaki lab uchun bo‘yoq sotib olmasligi hammaga tushunarli, yoki 
do‘kondan diametri chorakta bo‘lgan parmalash buyumini xarid qilmay, 
shu diametrdagi oraliq (teshikni) xarid qilinadi, deb hisoblaydi bilimdon 
sotuvchilar. Shunga o‘xshash “faqat bifshteks sotilmaydi, uni iste’mol 
qilganda keladigan ishtaha bilan birga huzur-rohat sotilishi kerak”. 
Mijozga shu kerak. Shuning uchun bozor ishtirokchilari, sotuvchilari har 
qanday tovar ortida yashiringan talablarni yuzaga chiqarib, uning 
xususiyatlarini, undan keladigan bahramandlikni, foydani sotishlari 
lozim. 
Bozor iqtisodiyoti bir xil mahsulotni ishlab chiqarish foydali 
boshqasini ishlab chiqarish esa zararli ekanligini belgilovchi iste’molchi 
talabi, uning xohishi erkinligini cheklaydi. 
Korxona mahsulot ishlab chiqarishni iste’molchi talabi bilan 
moslashtirmasa, ishlab chiqarish bankrotga uchraydi. Xomashyo resurs-
larini yetkazib beruvchilar ham shunday. Ishlab chiqariladigan mahsulot 
qanday bo‘lsa uning uchun shunday resurs kerak bo‘ladi. Yetkazib 
beruvchilar mehnat va moddiy resurslar hisobiga maksimal foyda 
olishlari uchun bozor tizimi talablariga bo‘ysunib iste’mol talablaridan 
kelib chiqib resurslarni tanlashi lozim. Chunki faqat foyda ko‘radigan 
firmalargina shu xildagi resurslarga o‘z talablarini qo‘yadilar, ularni 
xarid qiladilar. Demak, iste’molni qondiradigan mahsulotlar uchun 
resurs yetkazib beruvchilar o‘zlari istagan xildagi va sifatdagi resurslarni 
yetkazib berishda «Erkin» emaslar. 
Kishilarning talabalari cheksizdir, lekin ularni qondirish uchun zarur 
bo‘lgan resurslar cheklangan. Shuning uchun kishilar o‘zlarining 
moliyaviy imkoniyatlariga yarasha eng ko‘p qoniqtiradigan tovarlarni 
tanlab oladilar. Talab – xarid qilish qobiliyati bilan belgilanadigan 
iste’moldir. Iste’molchilar kichik, o‘rtacha va katta tipda bo‘lishi 
mumkin. Ular korxonalar, kompaniyalar va turli xildagi xo‘jaliklardir. 
Lekin talablar o‘zgarib turuvchi ko‘rsatkichdir. Kishilar xilma-xil, 
yangidan yangi narsalarni qidirib topishga harakat qiladigan, hamma har 
doim ishlatadigan, foydalanadigan bir xil tovarlarni yoqtirmay qoladilar, 
me’dalariga tegadi. Tovar tanlashdagi harakat mahsulot bahosining 
pasayishi yoki kishilar daromadining ko‘payib borishi bilan ham bog‘liq 
bo‘ladi. Xaridorlar o‘z pullariga eng ko‘p qoniqish hosil qiladiganlarini 
tanlab oladilar. Masalan, «Volkswagen» avtomobili transport vositalari-
ning barcha qulayliklarini o‘zida jamlagan, narxi ham nisbatan past, 
yoqilg‘ini tejaydigan, Yevropa transport vositalaridagi elementar talab-
lar standartiga mos bo‘lgan mashinadir. Lekin «Cadillac» avtomobili 

---

223 
yuqori darajadagi qulaylik va afzalliklarga ega. Shu pulga shu mashinani 
xarid qilgan kishi bu xususiyatlardan ko‘proq qoniqish hosil qiladi. 
Tovarlarga baho berishda uning sifati asosiy o‘rinda turadi. Tovarning 
sifati – maqsadiga ko‘ra bu iste’molchilarning talabini qondirishi 
mumkin bo‘lgan foydali xususiyatlarning majmuyidan iboratdir. 
Marketing nuqtayi nazardan, sifat bu – mahsulotning mijoz talab va 
istaklarini qondira olish qobilyatidir. Sifat mahsulotning detallarida 
emas, balki xususiyatidadir. 
9.3-rasmda tovarning sifatini ifodalovchi aynan shu xususiyatlar 
ko‘rsatilgan. 
Texnik-iqtisodiy ko‘rsatkichlar 
Tayyorlash texnologiyasi 
Ishonchlilik va uzoq vaqt davomida ishlatilishi 
Mo‘ljallangan maqsadga mos kelishi 
Tashishga va saqlashga yaroqliligi 
Ekologik xususiyatlari 
Ergonomik xususiyatlari 
Estetik xususiyatlari 
Xavfsizlik ko‘rsatkichlari