Азярбайъан республикасы дахили ишляр назирлийи

etmək axmaqlıq əlamətidir». Elə onlar da insan azadlığının məhdud olmadığı prinsipini 
irəli sürmüşlər: «Xeyrin və şərin yaradıcısı insan özüdür, bunun Allaha dəxli yoxdur». 
Möcüzə deyə bir şey yoxdur. Mötəzili kəlamının ən böyük xidmətlərindən biri müsəlman 
apologetikasının (dinin məntiqi dəlillərlə müdafiə edilməsi) yaradılmasıdır. Onlar xristian, 
yəhudi, Zərdüşt və başqa dinlərin nümayəndələri ilə polemikalar aparmış, İslamın əsas 
müddəalarını düçüncə dəlilləri ilə müdafiə etmişdilər. Mötəzililik ağlı dinə qarşı qoyurdu, o 
özünün elmlərə və yunan fəlsəfəsinə tərəfdar olması (meyl etməsi) ilə tanınmışdı. Bu təlim 
dini ehkamların müzakirəsini mümkün sayır, bəzi Quran müddəalarının əksinə çıxış edirdi; 
Allahın atributlarının (sifətlərinin) çoxluğunu rədd edir, «Allah vardır (mövcuddur)» etirafı 
ilə kifayətlənirdi. Bu təlim mahiyyətcə dini azadfikirlilik idi, özü də Azərbaycanda geniş 
yayılmışdı. 
İslamın hakim mövqe tutduğu bu dövrlərdə Azərbaycan ərazisində xristianlıq və 
musəvilik kimi dünya dinləri də paralel olaraq mövcud idi və bu dinlərin daşıyıcıları öz 
inanclarını sərbəst həyata keçirə bilirdilər.
İslamın əhli kitab dinlərinə loyal münasibəti bu dinlərə sitayiş edən xalqların islam 
arenasında sərbəst həyat sürmələrinə geniş imkanlar yaradırdı. Orta çağlarda islam dünyası, 
o cümlədən Azərbaycanda yaşayan müxtəlif xristian və yəhudi icmaları islam dünyası 
içində öz dünyalarını yaratmışdılar. Kilsələr və sinaqoqlar həmişə özlərinin 
müxtariyyətliklərini qoruyub saxlayırdılar. Onlar müxtəlif bağlaşmalarla özlərinə güvənclər 
qazanırdılar. İslam qanunu başqa dinlər arasında tarazlığa da göz qoyurdu, yəhudilərin 
xristianlığa və xristianların iudaizmə keçməsini yasaqlayırdı. Onlara yalnız islama keçməyə 
icazə verilirdi.
İslam dünyasında başqa dindən olanlara peşə yasaqları yox idi. Ona görə də 
xristianlar və yəhudilər çox qazanclı peşələrlə məşğul olurdular. Xilafətin paytaxtı olan 
Bağdadda (IX əsr) xristian icmasının başında saray həkimi xristian dururdu. Yəhudi 
icmasının başında isə saray bankiri yəhudi dururdu (6, 43 ). Adam Mets təəccüblənərək 
yazırdı: “Müsəlman imperiyasında adamı ən çox mat qoyan başqa dindən olan məmurların 
çoxluğudur. Müsəlmanlar bu məmurlara tabe olurdular. Paradoks: bir tərəfdən yəhu-diləri 
və xristianları məcbur edirdilər ki, onları bildirən nişanları gəzdirsinlər. Onlara icazə 
verilmirdi ki, müsəlman evindən hündür ev tikdirsinlər (hərçənd bu yasaqlara çox az əməl 
olunurdu). O biri tərəfdən isə həmin dindən olan məmurlar müsəlmanlara əmr və cəza 
verirdilər (6, 52-53).
XII-XIII yüzilliklər xristianlığın Azərbaycanda yenidən çiçəkləndiyi bir dövrdür. 
Belə ki, bu dövrdə Qarabağda xristian Albanlar qısa müddətə olsa da Həsən Calalyanın 
rəhbərliyində Xaçın çarlığı kimi siyasi təsisat yarada bilmişdilər. Gəncədə Mxitar Qoş 

---

20
(1130-1213), onun yetirməsi Vanakan, Gəncəli Kirakos (1200-1271), Vardan (öl. 1271) və 
s. kimi xristian Alban intellektualları yaşayıb yaratmışdılar. Mxitar Qoş Albaniya katalikosu 
III Stepannosun (1155-1195) təkidli xahişi ilə yazılmış məşhur “Sudebnik” (“Qanunnamə”) 
əsərinin müəllifidir. “Qanunnamə”yə heç bir sistem gözlənilmədən Şərqi Roma 
imperiyasının qanunları ilə yanaşı, Alban kilsəsinin qanunları, “Musa qanunları”, kilsə 
(Aquen, bardis) qanunları daxil edilmişdir (7, 227). Bundan başqa Mxitar Qoş “Alban 
salnaməsi” əsərinin də müəllifidir.
1240-cı ildən başlayaraq Qanzasar məbədinin nüfuzu artmağa başladı. Məbədə 
Həsən Cəlal nəslinin nümayəndələri başçılıq edirdilər. Bu vaxtdan Qanzasar alban kilsəsinin 
mərkəzi alban katolikoslarının iqamətgahı oldu, alban katolikosluğu Qanzasar katolikosu 
adlanmağa başladı. Qanzasar katolikoslarının iqamət-gahı həm də Artsax knyazlığının dini 
və siyasi mərkəzi idi” (8, 227). Həmdulla Qəzvini “Hüzhət əl-Qülub” əsərində Ucan 
şəhərindən danışarkən şəhər əhalisi arasında xristianların da olduğunu qeyd edir (9, 8). Şərqi 
Suriya kilsəsi saborlarının sənədlərində Partavda V əsrdən, Urmiyada IV əsrdən, 
Paytakaranda VI əsrdən, Muğanda VIII əsrdən, Marağa, Təbriz, Uşnuda XIII əsrdən 
yepiskopluqların mövcudluğu təsdiq edilir (10, 40). Xristianlığın əsas cərəyanlarından biri 
olan nəsraniliyin Azərbaycanda yayıl-ması ilə bağlı da faktlar vardır. Akademik V.Bartolld 
“Xəzəryanı ərazilərin islam tarixində yeri” adlı əsərində Ərəblərin gəlişi dövründə 
nəsranilərə işarə edərək yazır: “Ərəblər Sasanilərin sərhəd ərazilərini tutanda bu bölgələrin 
dini kimi xristianlıqdan danışırlar, zərdüştlüyün ardıclıları isə heç xatırlanmır. Sasanilərin 
qərb ərazilərində nəsranilik xristianlığın xüsusi təlimi şəklində təşəkkül tapdı. Onlar 
Bizansda təqib olunurdular. Burada isə təqiblər olmadığı üçün nəsranilik hakim vəziyyətdə 
idi”. Monqol və Səlcuq-türk istilaları dövründə xristianlıq təzə nəfəs tapıb yeni bir dalğa ilə 
Şərqə yayılmağa başlamışdı. Bu səbəbdən də XI-XIII əsrlərdə Azərbaycanda nəsrani 
məzhəbli xristianlıq daha fəal yayılmış, bir sıra türk tayfaları xristianlığı qəbul etmiş, kilsə 
və monastırlar tikilmişdir. İçəri şəhərdəki - Qız qalasının yanındakı məscidin yaxınlığındakı 
xristian kilsəsinin nəsranilərə məxsus olduğu, eyni zamanda Abşeronun bir sıra qədim 
qəbiristanlarında nəsrani müqəddəslərinin sərdabələri olduğu məlumdur. Orta əsrlərdə 
Azərbaycanda iudaist dininin daşıyıcıları olan yəhudi icmaları da mövcud idi. Azərbaycanın 
Şimal-şərqinə iudaist yəhudilərin köçüb gəldiyi hələ lap qədim dövrlərdən məlumdur. 
Onların Azərbaycanda məskunlaşması ilə bağlı araşdırıcılar arasında fərqli fikirlər 
mövcuddur. Tarixçi alim Tarix Dostəliyev “Şimali-şərqi Azərbaycan IX-XV əsrlərdə” adlı 
əsərində yəhudilərin Azərbaycanda mənşəyi ilə bağlı, bəzi tədqiqatçılar tərəfindən irəli 
sürülən Sasanilərin köçürdükləri İran mənşəli əhalinin sonradan iudaizmi qəbul etmələri və 
bunun əsasında Azərbaycanda yəhudi icmasının yaranması haqqındakı versiyanı rədd 
edərək qeyd edir ki, yəhudilər dünyanın bir çox məməkətlərinə səpələndikdən sonra da 
müxtəlif xalqlar arasında yaşayaraq onların dillərini qəbul etsələr də, dini mənsubiyyətlərini 
qoruyub saxlaya bildikləri kimi Azərbaycanda da öz icmalılığını və dini mənsubiyyətini 
qoruyub saxlamışlar (13, 235). Orta əsrlərdə Azərbaycanın Şimal-şərqində yəhudi 
icmalarının yaşaması haqqında orta əsr yazılı mənbələri də xəbər verir. XIII əsrin 
ortalarında Monqolustana qədər səfər etmiş və səyahəti zamanı keçdiyi ərazilər və onların 
xalqları haqqında qeydlər aparmış fransalı rahib Vilhelm de Rubruk Dərbənddən cənubda 

---

21
iki günlük məsafədə yerləşən Şabran (Samaron) şəhərində çoxlu yəhudilərin yaşadığını 
söyləyir.