Tarix o’qitish metodikasi

 
 
 
Hozirgi tarixiy talim tizimi. Tarix kurslarining talim-tarbiyaviy vazifalari. 
Maktab tarix kursi darsliklari va dasturlari. (2 soat) 
 
 Reja: 

---

11
 
1. Tarixiy talim tizimidagi o’zgarishlar 11 yillik talim maktablari uchun tarix bo’yicha 
dasturlar. Vatan tarixini o’rganishga etiborning kuchaytirilish ah’amiyati. 
2. Tarix kurslarining talim-tarbiyaviy vazifalari. 
3. Maktab tarix darsliklari mazmuni va tuzilishi. 
Adabietlar: 
1. Gaffarov Ya, G’afforova M. O’zbekiston xalqlari tarixini o’qitish usullari.T., 1996. 
2. O’zbekiston tarixi va madaniyati.T., 1992 
3. Mustaqil O’zbekiston-tarix silsilolarida.T.,1992 
4. Kabirov A, Korovkin F Jah’on tarixi.T., 1995 
5. Muxammedjonov A.R. O’zbekiston tarixi. (V asrdan XXI asrning boshigacha)T., yshshe 
6.Raximov J. O’zbekiston tarixini o’rganishda arxiv manbalaridan foydalanish.T., 1995 
7. O’zbekiston tarixi. (1917-1993)N., 1995 
8.O’zbekiston tarixi (I qism) T., 1997 
1984 yili umum talim maktab isloh’atiga muvofiq 11 yillik talim kirgizilib, bu tarixiy 
talim tizimida h’am o’zgarishlarga olib keldi: V sinfda : ”SSSR tirixi bo’yicha epizodik 
h’ikoyalar” h’aptasiga 2 soat, jami 6i soat; 
VI sinfda: Umumiy tarix :I bo’lim. Qadimgi dune tarixi:-8 aptasiga 2 soat, jami 6i 
soat: 
VII sinfda: Umumiy tarix II bo’lim: O’rta asrlar tarixi-h’aptasiga 2 soat, jami 6i soat. 
VIII sinfda: Qadimgi davrdan XVIII arning oxirigacha bo’lgan SSSR tarixi-h’aptasiga 
2 soat, jami 6i soat. 
IX sinfda Umumiy tarix III-bo’lim. Angliya burjua inqilobidan (XVII asr) Parij 
kommunasigacha; XIX asrdan boshlab XIX asrning oxirigacha bo’lgan SSSR tarixi-
h’aptasiga 3 soat, jami 102 soat. X sinfda: Umumiy tarix III bo’lim Parij Kommunasidan 1-
jah’on urushining tugatilishiga qadar; XX asrning oshidan 193i yilga qadar SSSR tarixi; 
Umumiy tarix IV bo’lim 1917-yildan boshlab 2-jah’on urushiga qadar chet el eng yangi 
tarixi-h’aptasiga 4 soat, jami 136 s). XI sinfda: ”q0-yillarning oxiridan bizning kunlarimizga 
qadar SSSR tarixi”; Umumiy tarix IV bo’lim 1939 yildan bizning kunlarimizga qadar chet 
ellar eng yangi tarix.-h’aptasiga 3 soat, jami 104 soat. 
Umum talim maktablarda (11 yillik) tarixini o’rganish uchun h’aptasiga 1i soat, yiliga 
612 soat ajratildi. Shuni h’am aytish kerakki, sobiq ittiyoq tarkibiga kirgan respublikalar 
tarixini o’rganish 50 soatdan oshmasligi kerak edi. Faqat mustaqqil marofati bilan tarixiy 
talim soh’asida o’zgarishlar bo’ldi. 
Prezidentimiz ”Tafakkur” jurnaliga bergan intervyusida Abdulla Avloniyning 
”Tarbiya biz uchun e h’aet-e mamot, e noxot-e h’alokat, e saodat-e falokat masalasidir” degan 
fikrini keltirip o’tadi. Sababi bu so’zlar bugun h’am dolzarbdir. Prezidentimiz takidlaganidek, 
”Fikr qaramligi, tafakkur qulligi-h’ar qanday iqtisodiy eki siesiy qaramlikdan h’am ko’ra 
dah’shatlidur”, ””oyaga qarshi faqat g’oya, fikrga qarshi faqat fikr, jah’olatga qarshi faqat 
marifat bilan baxsga kirishish, olishish mumkin”. 

---

12
Chor Rossiyasi mustamlakachiligi davrida ildiz otgan Turkiston jadidlari eshlarning 
milliy tafakkurini o’stirish, duneviy ilimlarni egallash uchun jon uydirishdi. Bolsheviklar 
imperiyasi davrida yagona ideologiya g’oya asosida talim-tarbiya soh’asida milliy mentolitet 
bir tomonda qolib ketdi. Fikr qoromligi esa yuqorida takidlaganimizdek h’ammasidan h’am 
dah’shatli. Mustaqilligimiz ana shu h’islotlarga tarbiyalaydigan, yani eshlarimizning etuk 
milliy tariximizni, ananalarimizni zur qiziqish bilan egallashlari uchun sharoit berdi. Shu 
asosda “O’zbekiston tarixini o’qitish bo’yicha kontseptsiya” ishlab chiqildi. Yangi dasturlar 
vujudga keldi. Bu dasturlarda vatan tarixini urganisha katta etibor berilgan. Nafaqat yangi 
tariximiz, bilki bizning qadimgi va juda boy tariximiz saxifolarini tadqiq qilishimiz, 
topishimiz, urganishimiz vazifa etib belgilangan. Yangi tarixni h’aqqoniy yaratish, tug’ri 
davrlashtirish muh’im meh’nat talab qiladi. 
Tarix fani obektiv suratda amal qiladigan qonunlarni ochib berish maqsadida kishilik 
jamiyatining taraqqiet jaraenini o’rganadi bu qonunlarni bilish o’tmishni va h’ozirgi zamonni 
ilmiy asosda yaxshiroq tushunib olishga h’amda kelajakni oldindan ko’ra bilishga va o’ni 
ongli ravishda ko’rishga imkon beradi. 
O’zbekiston Respublikasi “Talim tug’risida” gi qonunning 4-moddasida: ”O’zbekiston 
respublikasida kelib iqishi, jinsi, tili, eshi, irqi, millati, etiqodi va dinga munosabatidan, 
ijtimoiy ah’voli, mashg’ulotining turi, turar joyi, respublika xududida qanchadan beri 
yashaetganligidan qatiy nazar barchaning talim olishi uchun teng h’uquqlari kafolatlaydi”-deb 
ko’rsatilgan. 
Mustaqillikgacha O’zbekiston xalqlari tarixi V,VIII-XI sinflarda SSSR tarixi tarkibida 
o’rganilar edi. Endilikda mustaqillik morofoti tufayli O’zbekiston xalqlari tarixini aloh’ida 
o’rganish bilan birga, o’nga ulkamiz tarixini urganiuvchi ”o’lkashunoslik”, “arxeologya”, 
”etnografiya” va boshqa bir qancha fanlar qushildiki, bu fanlar tariximizni umumjah’on tarixi 
fani bilan yaqindan bog’lanishga katta erdam beradi. 
2. Maktab tarix dasturlarida tarix kursining talim va tarbiya vazifalari, mazmuni, 
o’quvchilarning o’zlashtirib olish zarur bo’lgan asosiy tushunchalar va g’oyalar, kunikmalar 
va malakalar miqdori aniq belgilab berilgan. Unda maktab kursining talim va tarbiya 
vazifalari qo’yidagicha ifodolab berilgan. 
Birinchidan: o’quvchilarni qadimgi amonlardan to h’ozirgi kunimizgacha bo’lgan 
jamiyat taraqqieti tug’risida puxta va chuqur bilimlar bilan qurollantirish. 
İkkinchidan-aniq asosli materiallarni tah’lil qilish va umumlashtirish asosida ular 
uchun tushunarli formada ijtimoiy rivojlanish qonuniyatlarini ilmiy tushunishni h’osil qilish; 
Uchinchidan-tarixning chinakkam ijodkorlari, moddiy va manaviy nematlarni 
yaratuvchi-xalq ommasining roli h’amda shaxsning tarixdagi ah’amiyati. 
To’rtinchidan-o’quvchilarni ilmiy obektivlik, tarixiylik qonunlariga asoslangan h’olda 
o’tmishdagi va h’ozirgi zamon h’odisalariga ilmiy qaray bilishga o’rgatish. 
Beshinchidan-o’quvchilarni 
xaqlar 
tinchligi. h’amkorligi, bir-birini tushunish va 
h’urmat qilish ruh’ida shovinizm va millatchilikka, militarizm va urushni targ’ib qilishga, 
kamsitish va irqiy ustunlikka qarshi murosasiz kurash ruh’ida tarbiyalash. 
Oltinchidan-o’quvchilarda meh’nat tarbiyasini amalga oshirish, ularni moddiy ishlab 
chiqarish soh’asidagi ishlarga psixologik jih’atdan tayerlash; meh’natning barcha- turlari va 

---

13
uning natijalariga h’urmat, ularni o’z shaxsiy qobiliyati va jamiyat eh’tiejlariga qarab ongli 
ravishda kasb tanlashga tayerlash. 
Ettinchidan-o’quvchilarning ijodiy fikrlashni, ularning bilim egallashdashgi faolligini, 
mustaqilligini rivojlantirish, ishlab chiqarishga, fanga, sanatga qiziqishlarini rag’batlantirish, 
o’z bilimlarini mustaqil to’ldirish, h’ozirgi zamon siesiy h’aet voqelarini tug’ri tushunish, 
ko’nikma va malakalarini singdirish lozim. Ayniqsa umumtalim maktablari dasturlarida 
O’zbekiston tarixi tuzulishi va urganilishiga aloh’ida etibor berish kerak. Buning uchun 
qo’yidagilarga biroz jalb etish lozim. 
-O’zbekiston tarixi bo’icha tanlangan dastur materiali mazmuni va miqdorini 
o’quvchilarning bilish imkoniyatlari h’amda uni o’rganish uchun ajratilgan vaqtda mos 
bo’lish, shu bilan birga respublika tarixi uchun mos bo’lgan eng muh’im asoslar va 
tushunchalarni tanlash. 
-O’zbekiston tarixini o’rganishda doimo o’quvchilarning boshqa fanlardan va umumiy 
tarixdan olgan asosiy va nazariy bilimlariga suyanish, h’amda takrorlashga yo’l qo’yilmagan 
h’olda respublika tarixi materiallari asosida ularning bilimlarini aniqlashtirish. 
-O’zbekiston davlat tarixini o’rganishning tarbiyaviy imkoniyatlaridan samarali 
foydalanish, eng avvalo duneqarashga doir etakchi g’oyalarni, umumiy qonuniyatlarni, 
ularning asosini tashkil qilgan xalqimiz soib o’tgan tarixiy yo’lni ochib berish lozimdir. 
Shuni h’am aytib o’tish kerakki, h’ar bir tarix darsining o’z oldiga qo’yilgan malum-
tarbiyaviy vazifalari turadi. Prezidentimiz İ.A.karimov ”Turkiston” muxbiriga intervyusida: 
”Buyuk ajdodlrimiz yuksak taraqqiy topgan davlat barpo etgani va bu mamlakatda ”kuch-
adolatda” degan bosh shior davlat siesatining, jamiyat h’aetining asosi bo’lganini yaxshi 
bilamiz. Bu g’oya odamlarga kuch bergan, ularda insof-dienatga, ezgulikka ishonch 
uyg’otgan. Chunki jamiyatda adolat barqaror bo’lsa millat, xalq h’ech qachon yo’ldan 
adashmaydi, ertami-kechmi farovon turmushga erishadi” degan edi. Bu buyuk Amir Temur 
davriga xos tarixiy h’aqiqat umum talim maktablarida VII sinflar uchun ”O’zbekiston tarixi” 
darsligi orqali o’rganiladi. ”Amir Temur davlati” mavzusidagi darsning o’zida 
adolatparvorlik, vatanparvarlik, insonparvarlik to’yg’ulariga tarbiyalash vazifasini amalga 
oshirishimiz mumkin. Masalan, soliq siesatidagi Amir Temurning insoniyligi misollar bilan 
kursatilishi mumkin. 
3. Hozirgi vaqtda tarix fani oldiga katta vazifalar qo’yilgan bir davrda maktab tarix 
darsliklari mazmuni katta ah’amiyat kasb etadi. 
1994 yilda qator O’zbekiston tarixi darsliklari V,VI,VII,VIII,IX sinflar uchun 
chiqarildi. Lekin davr talabiga xos darsliklar yana h’am yaxshilanish nazarda tutilib, 199i-
2000 yillarda yangi tarix darsliklari chiqarildi. 
5-6 sinflar uchun ”jah’on tarixi” darsligi mualliflari A.Kabirov va F.Korovkinlar. 
Uning 5- sinfga talluqli yani I bo’limda ”Qadimgi jamoa tuzumi” o’rganiladi. Bu tuzimning 
rivojlanish bosqichlariga etibor beriladi: ”odamlar tudasi”, “ovchi va deh’qonlarning urug’ 
jamoalari”, qadimgi jamiyatning inqirozi, meh’natning o’z-aro taqsimlanishi, uning roli 
h’aqida malumot beriladi. II bo’lim: ”İnsoniyatning qadimgi tarixi” deb nomlanib, Qadimgi 
Misr, Qadimgi Janubiy-”arbiy Osie ellari, Qadimgi Kichik Osie va Kavkaz orti o’lkalari, 
Qadimgi Eron, Hindiston, Xitoy, Gretsiya (Yunoniston), Rim va Rim imperiyasi tarixi 
berilgan. 

---

14
Masalan: ”Qadimgi Janubiy-”arbiy Osie ellari” degan bobda ”İkki dare oralig’i 
(Mesopotamiya) tarixi asosiy o’rin egallaydi. Tabiiy sharoitlari, xo’jaligi sinfiy jamiyatning 
vujudga kelishi so’z etiladi. ”Davlat”, ”shah’ar”, ”qonun” kabi tushunchalar ochib beriladi. 
VI bob yani Qadimgi Hindiston mavzusidan boshlab VI sinfda o’tildi. So’nggi XI bob 
”Rim imperiyasining susayishi va qulashi” deb nomlanadi. II va III asrlarda Rim saltanati” 
degan temada qul meh’natining natijasizligi, quldorlik-xo’jalik rivojlanishidagi tusqin 
ekanligi ochilishi kerak. Varvarlar bosqinchiligi, 476- yilda german qobilalari tomonidan 
“arbiy Rim saltanatining tugatilishi so’z etiladi. Madaniyati, sanati, diniy etiqodlar qadimgi 
mavzular bilan darslik tamomlanadi. 
O’rta asrlar tarixini urgana utirib, feodal tuzum, uning kelib chiqishi, rivojlanish va 
tarqoqlanish”, “feodal jamiyat sinflari”, “feodal davlat”, ”o’rta asr madaniyati” va boshqa 
asosiy tushunchalar shakllantiriladi. 
Shunday qilib, darslik-bu uqituvchining tayanadigan asosiy o’qitish quroli va asosiy 
bilim manbai h’isoblanadi. Tarix darsligi birnecha komponentlardan turadi: tekst (motn) 
(asosiy, qo’shimcha, tushuntirish); matndan tashqari komponentlar; uzlashtirishni tashkil 
qilish apparati, illyustrativ material, orientirovka apparati. 
Asosiy matnda: nazariy va faktik materiallar bo’lib, tariflash va tushuntirish 
xarakterida bo’ladi. Qo’shimcha matnda: (spravochnıy) malumotnoma material beriladi. 
Aniqlovchi-tushuntirish matn o’ziga qushimchalarni, kommentariyalarni oladi. 
Matndan tashqari komponentlarga savollar va topshiriqlar-yani uzlashtirishni tashkil 
qilish apparati kiradi.