Азярбайъан милли елмляр академийасы археолоэийа вя етнографийа институту

BALABAN:    Xalq  arasında  yayılan  musiqi  alətlərin-
dən biri də balabandır. Ona «yastı balaban» da deyilir. Əsa-
sən  tut  ağacından  hazırlanan  balabanın  uzunluğu  280-370 
mm  olur.  Balabanın  üstündə  səkkiz,  arxasında  bir  dəlik 
olur.  Müştüyünün  uzunluğu  90-100  mm-dir.  Müştük  ikiqat 
yastı qamışdan hazırlanır. Onun ortasından xərək keçirilir. 
Xərək  hərəkət  etdirilдикъя  balaban  köklənir.  Yumşaq  və 
həlim səsя malik olan balaban zurna və sazla birlikdə çalınır 
və onlarda çalınan havanın dəmkeşini tutur. Xalq arasında 
balabanla bağlı şeirlər вя байатылар dа vardır. Bu мисраларда 
onun el-oba arasında geniş yayıldığı göstəriлиr:  
Balabanı, 
Asta çal balabanı. 
Hamının balası gəldi 
Bəs mənim balam hanı? 
NAĞARA:  Zərb  alətləri  içərisində  Azərbaycanda  ən 
geniş yayılanı nağaradır. Qərb rayonlarında, Гazaxda buna 
dəf də  deyirlər. Bu musiqi aləti  öz tarixi etibarilə ən qədim 
musiqi  alətlərindən  biridir.  «Azərbaycanda  nağaranın 

 
80 
tarixini  daha  qədimlərdə,  heç  olmazsa,  ilk  sinifli  cəmiyyət 
dövründə  axtarmaq  lazımdır»  (26,  122).  Bu  fikri  Azərbay-
canda ilk insan düşərgələrindən biri olan Qobustandakı Гa-
val  daş  da  sübut  edir.  Bəlkə  də  insanlar  ilk  dəflərdən  səs 
siqnalı  kimi  yaşayış  məskənlərində  istifadə  etmiş,  rəqslərdə 
çalmış,  щятта  дяф  ovda  heyvanları  ürkdürərək  müəyyən 
istiqamətlərə yönəltmək üçün lazım gəlmişdir. 
Nağara  öz  quruluşu  etibarilə  hər  iki  tərəfdən  dəri 
çəkilmiş dairəvi içi yonulmuş aьаъdan ibarət olmuşdur. Dəri 
hissəsi əsasən keçi dərisindən щазырланмышдыр. Üzünüн dərisi 
tarım olmaq üçün hər iki tərəfdən kəndirlə möhkəm çəkilir. 
Nağaranın  diametri  350-400  mм.  olur.  Nağara  biri  böyük, 
digəri kiçik olmaqla iki ağacla çalınır. Eyni zamanda nağara 
iki zurna ilə üçlükdə əsas toylarda və el şənliklərində istifadə 
olunur. 
SAMTUR:  Azərbaycan musiqi alətləri içərisində orta 
əsrlərdə və XIХ əsrdə geniş yayılanlardan biri дя samturdur. 
Bu musiqi aləti Qazax əhalisi içərisində də geniş yayılmışdır. 
Doğrudur,  samtur  haqqında  etnoqrafik  material  tapmaq 
мцмкцн  olmadı,  lakin  Kazım  ağa  Salikin  əsərlərindən 
görünür  ki,  bu  musiqi  aləti  xalq  arasında  geniş  yayılıb 
sevilmişdir.  Maraqlısı  isə  budur  ki,  Kazım  ağa  Salik  onun 
adını həmişə sazla birgə çəkir. 
Trapesiya  şəkilli  ağacdan  дцзялдилян  samtur  çoxsimli 
musiqi  aləti  olmuşdur.  Gövdəsinin  üstündə  rezenator 
dəlikləri  гойулмушдур.  Милли  Azərbaycan  Тarixi  Мuzeyinin 
Еtnoqrafiya Фondunda сахланан вя 1878-ci ildə hazırlanmış 
samtur  trapesiya  şəkilli  qutunu  xatırladır.  Bu  samturun 
oturacağının  uzun  hissəsi  720  mm,  gödək  hissəsi  255  mm, 
eni 350 mm və hündürlüyü 60 mm-dir. Üstündə səs deşikləri 
var.  Simlərin  sayı  96-dır.  Samtur  ucları  azacıq  əyilmiş  iki 
yonulmuş  zərif  ağac  çubuqlar  vasitəsilə  çalınır.  Samturun 
ayrı-ayrı  səs  ucalığında  olan  simləri  tək,  qoşa  və  ya  üçər 
qoşulur 
(24, 
64). 
Lakin 
Aзярбайъан 
Sовет 
Eнсиклопедийасында  samturun  simlərinin  ikiləşmiş  və 

 
81 
üçləşmiş  şəkildə  düzüldüyü  və  16-24  olduğu,  müğənnini 
müşayiət edən musiqi aləti kimi göstərilir (8, 290). 
Əlimizdə  dəqiq  məlumat  olmadığı  üçün  Qazaxda  bu 
musiqi  alətinin  щансы  quruluşда  олмасы  haqqında  fikir 
yürütməkдя çətinlik çəkirik. Оnun Qazaxda geniş yayılması 
ися şəksizdir. 
DЦМБЯК:  XIX əsrdə Гazax бюлэяси üçün xarakterik 
olan  musiqi  alətlərindən  biri  дя  dümbəkdir.  Onu  alman 
alimi Adam Oleari 1636-cı ildə Şamaxı və Ərdəbildə görüb, 
xatirələrində  təsvir  etmişdir  (120,  35).  R.Mustafayev  adına 
Иncəsənət  Мuzeyində  Mirzə  Гядim  İrяvaninin  XIX  əsrdə 
çəkdiyi şəkillərdən birində rəqqasə dümbəklə  təsvir olunur. 
Kazım  ağa  Salik  Salahlı  Sədəf  oğlu  Süleyman  koxaya 
yazdığı şeirlərində dümbəyin adını çəkir:  
Salik, ишя salaq samturu, sazı, 
Yıxılmış dünyaya nə vuraq dirək. 
                                 Çalaq dümbələk. 
Şeirdən  görünür  ki,  samturla  yanaşı,  dümbək  də 
məclislərdə geniş istifadə olunmuşdur. 
Dümbək  zərb  musiqi  alətidir.  Qədəkvari  formaya 
malikdir,  əsasən  gildən  hazırlanır.  Bununla  belə,  ağac  və 
metaldan  da  hazırlandığı  göstərilir  (7,  556).  Üzünə  nazik 
heyvan  dərisindən  üzlük  çəkiliр.  Onu  qoltuq  altında  tutub 
iki  əlin  barmaqları  ilə  çalırlar.  Yüksək  səsə  malikdir. 
Dümbək uşaq və gənclər tərəfindən novruz mərasimlərində 
də  istifadə  olunmuşdur  (120,  35).  Lakin  təəssüflə  qeyd 
etmək lazımdır ki, samtur kimi dümbək də Qazax bölgəsinin 
musiqi repertuarında hal-hazırda istifadə olunmur. 
 
1.8.   RƏQS 
 
Xalq  rəqsləri  mənəvi  mədəniyyətimizin  mühüm  bir 
hissəsini  təşkil  edir.  O,  öz  tarixi  kökləri  etibarilə  ibtidai 
cəmiyyət  dövrünə  gedib  çıxır.  Mənəvi  mədəniyyətimizin 
başqa sahələri kimi, rəqs də xalqın həyatı ilə bağlı yaranmış 

 
82 
və  onun  əmək  fəaliyyətindən,  sevinc  və  kədərini  büruzə 
vermək 
istəyinдян 
гайнагланараг 
ибтидаи 
тяхяййцл 
имканларындан  вя  inamlarından  doğmuşdur.  Xüsusiyyətləri 
etibarilə  рягсляр  mərasim,  əmək,  idman,  hərbi  xarakter 
daşıyır. Onun ilk izlərinə qaya rəсмlərində rast gəlmək olar. 
Elə  buna  görədir  ki,  qaya  rəsmləri  zəngin  incəsənətimizlə 
yanaşı,  musiqi  və  rəqs  mədəniyyətimizin  inkişafı  tarixini 
öyrənmək üçün də böyük əhəmiyyət kəsb        edir (26, 42). 
Qobustan  qayalarında  bu  çox  gözəl  şəkildə  təsvir 
olunmuşdur.  İbtidai  insanın  ilkin  düşüncələrи,  istəyi  tam 
aydın şəkildə nəzərə çarpır. «Azərbaycan xalqının ən qədim 
mahnı  və  rəqsləri,  əyləncələri  təbiət,  təsərrüfat  və  əmək 
fəaliyyətləri ilə bağlı olaraq yaranmışdır.» «Qobustanda ov 
münasibəti və odu qorumaq məqsədi ilə keçirilən mərasimdə 
oynanılan rəqslər bugünkü «Yallı»lara çox bənzəyir» (6, 12). 
İbtidai  insanın  ilk  əmək  fəaliyyəti  ovçuluqla  bağlı 
olduğundan,  rəqslərin  də  ovçuluq  və  odu  qorumaq 
mərasimlərilə  bağlı  yarandığından,  heç  şübhə  etmədən 
demək  olar  ki,  rəqslər  ibtidai  icma  quruluşunda  meydana 
gəlmişdir.  Biz,  рягслярин  əmək,  idman,  hərbi,  məişət  və  s. 
növlərini  kənara  qoyaraq  burada  toy  mərasimləri  ilə  bağlı 
rəqslərdən bəhs edəcəyik. 
Rəqslər  əsasən  toylarda,  el  şənliklərində  musiqi 
sədaları  altında  ifa  olunurdu.  Rəqs  musiqisi  əsasən  dəf  və 
qara  zurnada  çalınırdı.  Saz  havasına  da  rəqs  edərdilər.  Ən 
çox ruhu etibarilə «Ruhani» havası çalınanda rəqs olunardı. 
Кечян ясрин 70-ci illərində Kəmərli kəndində Zalxa nənənin 
bu  hava  üstündə  oynadığının  şahidi  olmuşuq.  Rəqs  həm 
kişilər,  həm  də  qadınlar  tərəfindən  ifa  olunurdu.  Odur  ki, 
oyun havaları öz xarakterinə görə iki yerə bölünürdü: sürətlə 
və  süzgün.  Sürətli  oyunlar  kişilər,  süzgün  oyunlar  isə 
qadınlar  tərəfindən  ifa  olunurdu.  Kişi  oyunlarında 
qəhrəmanlıq,  igidlik,  cəngavərlik,  qadın  rəqslərində  isə 
incəlik,  zəriflik,  kövrəklik  oyunun  xarakterini  təşkil  edirди. 
Azərbaycan xalq rəqsləri üç hissədən ibarət иди: birinci dövrə 

 
83 
boyu gediş, ikinci lirik hissə олурду. Bir nöqtədə dayanaraq 
rəqsи davam etdirmək – süzmək, bu hissədə ayaqlar demək 
olar  ki,  hərəkətsiz  qalır,  gövdənin  yuxarı  hissəsi  isə  öz-
özündən  nazlanır  kimi  яdalar  göstərir,  üçüncü  yenə  dövrə 
boyu sürətlə, təntənə və böyük coşqunluqla gəziş (143, 162). 
Qadın  rəqslərində  əsas  hərəkət  bədənin  yuxarı  hissəsinə, 
qolların,  çiyinlərin,  başın,  gözün  hərəkətlərinin  gözəlliyinə 
verildiyi halda, kişi rəqslərində ayaqların hərəkətinə əsas yer 
verilir və inkişaf etdirilirdi. 
Qazax toylarında əsasən «Yallı», «Tərəkəmə», «Uzun-
dərə»,  «Vağzalı»  (Qazax  bölgəsində  buna  «Atdandırma», 
«Gəlin  atlandı»  da  deyirlər),  «Heyvagülü»,  «Mirzeyi», 
«Qəşəngi», «Ceyranı», «Heyratı», «Sultanı», «Keçiməməsi», 
«Cəngi»,  «Qazağı»  və  s.  rəqslər  ifa  olunurdu.  «Cəngi»  və 
«Qazağı»  öz  xarakteri  ilə  sürətlи  oyun  olub  gənclər,  kişilər 
tərəfindən  oynanılırdı.  O  biri  oyunlar  isə  həm  kişilər,  həm 
də qadınlar tərəfindən  oynanıla bilərdi. Oyunlar tək-tək və 
ya  dəstə  ilə  oynanılardı.  «Yallı»  isə  yalnız  dəstə  ilə  oy-
nanılardı.  P.Vostrikov  bu  oyunun  Yelizavetpol  quberniya-
sında  geniş  yayıldığını  göstərir  (148,  11).  Bu  oyun  çox 
güman  ki,  insanların  təsərrüfatla  bağlı  həyatında  ifa 
olunmuş  və  kollektiv  xarakter  daşımışdır.  Bu  yерлярдя  ən 
geniş  yayılan  rəqslərdən  biri  də  «Tərəkəmə»dir.  Bu  oyun 
şübhəsiz  ki,  xalqın  maldarlıqla  bağlı  yayda  yaylağa,  qışda 
qışlağa  kюçən  tərəkəmə  həyatından  törəmiş  və  belə  bir  ad 
qazanmışdır. Ehtimal etmək olar ki, bu əsasən yerli əhalinin 
dağa  köçmə  mərasimlərində  ifa  olunub,  sonralar  isə  xalqın 
ümumi  rəqs  repertuarına  daxil  olmuşdur  (52).  «Uzundərə» 
oyunu  çox  cazibədar,  incə,  lirik  ifadəli  bir  rəqs  olmaqla, 
əsasən, тойда gəlin tərəfindən oynanılmışdır. Lakin bu rəqsi 
təkcə  gəlin  oynamazdı.  Rəqslərdə  də  xalqımız  öz  duyğula-
rını, hisslərini, arzu və istəklərini əl, qol, çiyin, baş, göz hərə-
kətləri  ilə  ифадя  едяряк  toylarda,  şənliklərdə  nümayiş  etdir-
mişlər.  
 

 
84 
1.9.   OYUN VƏ ƏYLƏNCƏLƏR 
  
 Tarixi  kökləri  etibarilə  çox  qədimlərlə  səsləşən  xalq 
oyun və əyləncələri də xalqımızın həyatı ilə möhkəm şəkildə 
bağlı olmuşdur. Bu oyunlar ulularımızın keçib gəldiyi тарихи-
мядяни  inkişaf  yolunu,  məişətini,  adət-ənənələrini, 
cəngavərlik,  qəhrəmanlıq  vərdişlərini  əks  etdirir.  Elin-
obanın  alp-ərənlərinin  boş  vaxtlarında  keçirtdiyi  bu 
oyunların böyük tərbiyəvi əhəmiyyəti vardır. Onlar bununla 
bilgilərini,  nailiyyətlərini,  müvəffəqiyyətlərini  övladlarınа 
aşılayır, qəhrəmanlıq, cəngavərlik ruhunda tərbiyə edirdilər. 
Bu oyunlar eyni zamanda ağlın, dərrakənin təlqin olunması 
baxımından  da  diqqəti  cəlb  edir.  Çünki  xalq  öz  gələcəyini 
ağılla cəngavərliyin birliyində görürdü. Ona görə də zaman-
zaman 
bu 
iki 
keyfiyyəti 
ulularımız 
övladlarına 
mənimsətməyə  çalışmışlar.  Bunun  üçün  isə  müxtəlif 
vasitələrdən  istifadə  olunmuşdur.  Belə  vasitələrdən  biri  də 
oyunlar  idi.  Həmin  oyunlar  çevik  hərəkət,  güc,  qüvvət, 
sağlam bədən, sağlam ruh, iti ağıl və s. xüsusiyyətləri özündə 
əks etdirir. 
Xalqımızın 
tarixi 
inkişaf 
yolunu 
öyrənmək 
baxımından da bu oyun və əyləncələrin mühüm əhəmiyyəti 
vardır. Düzdür, bu oyunların müəyyən bir qismi tarixin ağır 
keşməkeşlərində  unudulmuşdur.  Lakin  hal-hazırda  xalq 
arasında  yaşayan  və  müxtəlif  tarixi  mənbələrdə  öz  əksini 
tapan  oyunlar  bizə  çox  mətləbləri  açır.  Onların  bir  qismi 
xalq ədəbiyyatının toplayıcıları, etnoqraflar tərəfindən top-
lanıb  çap  olunmuşdur.  Lakin  digər  bir  qismi  isə  hələ  xalq 
arasında  yaşayır.  Həmin  oyunların  toplaнıb  araşdırılması, 
müqayisələrin  aparılması  günün  vacib  problemlərindən  biri 
kimi diqqəti cəlb edir. 
Tarixin  gedişində  zaman-zaman  dəyişikliklərə  məruz 
qalan  xalq  oyun  və  əyləncələri  xalqın  əhvali-ruhiyyəsini, 
psixologiyasını, inamını, dinini, məişətini, əmək vərdişlərini 
və  s.  özündə  təcəssüm  etdirmək  baxımından  əvəzsizdir.  Bu 

 
85 
və  ya  digər  məsələlərin  öyrənilməsi  baxımından  da 
əhəmiyyət kəsb edir.  
Xalqımızın  oyun  və  əyləncələrinin  bir  çoxu  indi 
yaşamasa  da,  digər  bir  hissəsi  klassik  şairlərin,  tarixçilərin 
əsərlərində,  rəsmlərdə  dövrümüzə  qədər  gəlib  çatmışdır. 
Həmin oyunların bir qismi ətraflı şəkildə təsvir edildiyindən, 
bərpa  etmək  mümkünsə,  digər  bir  hissəsinin  ancaq  adı 
çəkildiyi üçün haqqında ətraflı danışmaq çətindir. 
Oyunlar  xalq  arasında  icra  olunan  mərasimlərlə  bağlı 
tamaşalar,  əyləncələr,  əmək,  qəhrəmanlıq,  idman,  uşaq 
oyunları  və  rəqslərdən  ibarətdir.  Onlar  öz  sayı  etibarilə 
yüzlərlədir,  mahiyyət  və  məqsədi  бахымындан  hərəsinin  öz 
yeri  var.  Biz  əvvəlki  вя  сонракы  fəsillərdə  onların  bəziləri 
haqqında  danışdığımızdan,  burada  yalnız  qəhrəmanlıq, 
cəngavərlik, idman və uşaq oyunlarından bəhs edəcəyik. 
Xalqımızın  tarixi  keçmişi  qəhrəmanlıq  səhifələri  ilə 
doludur.  Ulularımız  həmişə  mərdliyi,  qəhrəmanlığı  öymüş, 
ona  daim  yüksək  qiymət  vermişlər.  Öz  igidliyi,  hünəri, 
şücaəti  ilə  seçilən  igidlər  elin-obanın  rəğbətini  qazanıb, 
nəmər  almışlar.  Haqqında  el  arasında  ağız  dolusu 
danışılmış,  шяниня  nəğmələr  qoşulmuşduр.  Bu  cür  yüksək 
qiymətləndirilməni 
tarixi 
mənbələrdə 
də, 
yazılı 
abidələrimizdə  də,  klassiklərimizin  əsərlərində  də  aydın 
şəkildə görürük. Orda igidliyin, qəhrəmanlığıн təcəssümü ilə 
yanaşı, xalq oyunları haqqında da məlumat verilir. Məsələn, 
«Kitabi-Dədə  Qorqud»  dastanlarında  -  «Dirsə  xan  oğlu 
Buğacın  boyu»nda  oxuyuruq:  «Məgər  xanım!  Bayındır 
xanın bir buğası vardı, bir dəxi buğrası vardı. Ol buğa qatı 
daşa  buynuz  vursa  idi  un  kimi  üyüdülərdi.  Bir  yazın,  bir 
küzin  /bu/  buğranı  savaşdırardı.  Bayındır  xan  qalın  Oğuz 
bəyləri ilə tamaşaya baxardı, təfərrüc olardı.  
Məgər  sultanım,  yenə  yazın  buğayı  saraydan 
çıxardılar. Üç kişi sağ yanından, üç kişi sol yanından dəmir 
zəngir ilə buğayı tutmuşlardı. Gəlib meydan ortasında qoyu 
verdilər.  Məgər,  sultanım!  Dirsə  xanın  oğlancığı  üç  dəxi 

 
86 
ordu  uşağı  /meydanda/  aşıq  oynayardılar.  Buğayı  qoyu 
verdilər,  oğlancıqlara  «qaç»  dedilər.  Ol  üç  oğlan  qaçdı. 
Dirsə  xanın  oğlancığı  qaçmadı.  Ağ  meydanın  ortasında 
baxdı,  durdu»  (64,  36).  Bu  nümunə  xalq  oyunlarının 
qədimliyini, qəhrəmanlıq əzmini özündə əks etdirir. Burada, 
bir növ, qəhrəmanı sınama, igidliyinə, şücaətinə bələd olma 
nəzərə  çarpır.  Göründüyü  kimi,  el  adəti  xarakteri  daşıyır. 
Orada  təkcə  uşaqlar  deyil,  yurdun  ağsaqqalları  da  iştirak 
edir.  Yuxarıdakı  nümunədə  həmin  sınağa  elin-obanın 
başbilənləri rəhbərlik edir və onlar tərəfindən təşkil olunur. 
Digər  bir  maraqlı  cəhət  isə  aşıq  oyununun  adının 
çəkilməsidir. Bu həmin oyunun o dövrdə geniş yayıldığını və 
daha çox uşaqların oynadığını bir daha təsdiqləyir. «Kitabi-
Dədə  Qorqud»    дастанларынын  digər  boylarında  da 
qəhrəmanı  sınağa  çəkmə,  cəngavərlik  oyunları  nəzərə 
çarpır.  «Bayburanın  oğlu  Bamsı  Beyrək  boyu»nda  qız  öz 
gələcək  həyat  yoldaşını  sınağa  çəkir,  onun  kimliyinə, 
şücaətinə bələd olmadan ailə qurmağa razılıq vermir. Məhz 
bu  məqsədlə  at  çapır,  ox  atır,  güləşir.  «Ol  qız  elə  adam 
deyildir  ki,  sənə  görünə  –  dedi.  Amma  mən  Banıçiçəyin 
dadısıyam.  Gəl  imdi  səninlə  ava  çıxalım.  Əgər  sənin  atın 
mənim atımı keçərsə, onun atın dəxi keçərsən. Həm səninlə 
ox atalıм, məni keçərsən, onu dəxi keçərsən və həm səninlə 
güləşəlim, məni basarsan, onu dəxi basarsan – dedi (64, 54-
55). Bu nümunə щəmin dövrdə cıdır, gülяşəngi, oxatma kimi 
xalq oyunlarının geniş yayıldığını və birbaşa qəhrəmanlıqla 
bağlı olub, həyatıн özündən doğduğunu göstərir. N.Gəncəvi 
«Xosrov  və  Şirin»  poemasında  Şirinin  Xosrovu  çövkən 
oyunu  ilə  sınağa  çəkdiyini  göstərir.  «Koroğlu»  dastanında 
və digər qəhrəmanlıq dastanlarında, eləcə də nağıllarımızda 
qəhrəmanlıq, cəngavərliklə bağlı xalq oyun və əyləncələrinə 
geniş  yer  verilir.  Çünki  onların  hər  biri,  demək  olar, 
xalqımızın igidlik, qəhrəmanlıq salnaməsi ilə bağlıdır. 
XIX əsrdə və XX əsrin əvvəllərində də bu oyunlar xalq 
arasında geniş yayılmışdı. Azərbaycanın hər yerində olduğu 

 
87 
kimi, Гərb бюлэясиндя, (Qazax bölgəsində) də xalq oyun və 
əyləncələrinə  xüsusi  əhəmiyyət  verilirdi.  Həmin  oyunların 
əksəriyyəti  öz  qədim  məna  və  mahiyyətini  qoruyaraq 
qəhrəmanlıq  ənənələrini  yaşadırdı.  Belə  oyunlar  insanlarda 
gücü,  qüvvəti,  çevikliyi  artırır,  tamaşaçılar  üçün  isə  əyləncə 
vasitəsinə çevrilirdi. Bu əyləncələrin özünə də böyük mənada 
tərbiyələndirmə,  belə  bir  əhvali-ruhiyyədə  böyütmək 
xüsusiyyəti  vardı.  «Dirədöymə»,  «Güləş»,  «Cıdır», 
«Artırma»,  «Kəndirbaz»,  «Zorxana»  və  s.  ойунлар 
qəhrəmanlıq,  güc,  qüvvət  nümayiş  etdirirди.  Lakin  bu 
oyunların  bəziləri  zaman  keçdikcə  dəyişərək  uşaqların 
malına  çevrilib  uşaq  əyləncəsi  xarakteri  daşımışdır. 
T.Məmmədova  xalq  oyunlarındakı  bu  xüsusiyyəti  nəzərə 
alaraq  yazır:  «Qeyd  etmək  lazımdır  ki,  həmin  oyunların 
əksəriyyəti  getdikcə  öz  ibtidai  forma  və  məzmununu 
dəyişərək son əsrlərdən uşaqların malına çevrilmiş və onlara 
xidmət  etmişdir»  (79,  166).  Onu  da  demək  yerinə  düşər  ki, 
bu  oyunlarda  da  xalqın  qəhrəmanlıq,  güc,  qüvvət  təlqin 
етмя ənənələri özünü büruzə verir. Bu oyunlar eyni zamanda 
keçirilmə  xüsusiyyəti  ilə  də  maraq  doğurur.  «Kəndirbaz» 
oyunu  xüsusi  çalğıçılar  dəstəsinin  çağırışı  ilə  camaatı  bir 
yerə  topladıqdan  sonra  başlanardı.  Ə.Haqverdiyev 
kəndirbazların oyununu aşağıdakı kimi təsvir edir: «Böyük 
meydanların  birisində  iki-iki  haçalanmış  dörd  ağac 
basdırılır.  Həmin  ağaclar  arasında  yerdən  beş-altı  metr 
hündürlükdə  tarım  kəndir  çəkilir.  Kəndirin  ucları  yerə 
basdırılır.  Zurna  çalıb  adam  yığırlar.  Xeyli  camaat 
toplandıqda  kəndirbaz  ortaya  çıxır,  bəd  gözdən  qorunmaq 
üçün  o,  boynuna  cürbəcür  dua,  pitik  asır.  Müvazinət 
saxlamaq üçün  əlində ləngər tutur. Kəndirbazın keçəpapaq 
adlanan  köməkçisi  vardır.  Kəndirbaz  kəndirin  üstündə  çox 
qorxulu hərəkətlər edir, tullanır, uzanır, oynayır, mis qabın 
içərisində  oturaraq  kəndirdə  yeriyir,  ayağına  bir  neçə  iti 
xəncər  bağlayaraq  kəndirin  üstündə  gəzinir  və  sair.  Bu 
zaman  keçəpapaq  meydan  sulayaraq  öz  ustasının 

 
88 
hərəkətlərini gülməli bir tərzdə təqlid edir. Bununla da bəd 
gözləri kəndirbazdan uzaqlaşdırır. Oyun zamanı keçəpapaq 
bir  çox  şit  zarafatlar  edir,  gülməli  sözlər  danışır, 
tamaşaçılardan  pulu  o  yığır»  (49,  390).  Onu  da  qeyd  edək 
ki,  bu  oyunlarda  əsas  hərəkətləri  Keçəpapaq  icra  edir. 
Müəllifin  bütün  təfərrüatı  ilə  təsvir  elədiyi  bu  oyun  Qazax 
bölgəsində  ən  çox  yayılan  oyunlardan  olub,  adətən,  yaz  və 
payız  aylarında  icra  olunardı.  Bu  oyunda  keçəpapağın 
hərəkətlərində  bir  əyləncə  nəzərə  çarpırsa,  kəndirbazın 
hərəkətlərində  çeviklik  üstünlük  təşkil  edirди.  Ona  görə  də 
kəndirbazın komik hərəkətləri onu bəd gözdən qoruyurду. 
 Xalq oyun və tamaşaları öz mahiyyəti etibarilə tərbiyə 
məqsədi  daşıyırды.  Cəldlik,  çeviklik,  mərdlik,  qüvvə, 
düşüncə,  əməyə  məhəbbət  və  s.  kimi  insani  keyfiyyətlər 
onların əsas motivini təşkil edirди. Uşaq oyunlarına nümunə 
olaraq  «aşıq-aşıq»,  «Beş  daş»,  «Çilik-dəstə»,  «Qığımətяk», 
«Bənövşə», «Gizlənpaç», «Qələndər ay, Qələndər», «Əli ağa 
qoyun tələb edir», «Oğru-oğru», «Siçan-pişik», «Dəftəndir, 
ya  düdükdən»,  «Sümük  atma»  və  s.  göstərmək  olar.  Uşaq 
oyunlarında qız və oğlanla bağlı heç bir prinsipial fərq yox 
иdи. On-on iki yaşlarına qədər onlar bir yerdə oynayırдыlar. 
Bu  bölgədə  ən  çox  yayılan  oyunlardan  biri  дя 
«Dirədöymə»  olmuşdur.  H.Sarabski  bu  oyunu  «Cızıq 
turnası» kimi qeyd edir. Bəzi yerlərdə isə ona «Dizə döymə» 
deyirlər.  Dirədöymə  əsasən  toylarda,  el  şənliklərində, 
bayramlarda  oynanılırdı.  Onun  özünəməxsus  oynama 
xüsusiyyəti  var.  Belə  ki,  bu  oyunu  oynamaq  üçün  düz  bir 
yerdə  dairə  çəkilirди.  Dairənin  isə  dörd  yerində  yalaq 
qazılırды.  Hər  yalağa  yumrulanmış  kəmər  qoyulurду. 
Dairənin  içərisində  kəmərlər  oyunçuların  ayaqları  altında 
olurdu. 
Həmin 
kəmərləri 
dairənin 
kənarındakı 
oyunçulardan  qoруyurdular.  Dairənin  kənarındakılar  isə 
hər  vasitə  ilə  kəməri  götürməyə  çalışırдылар.  Əgər  onlardan 
biri kəməri götürsə kənardakılar içəridəkiləri щямин кямярля 
şallaqlayırдыlar.  Dairənin  içərisindəkilərdən  biri  əllərində 

 
89 
kəmər  olanın  hansısa  бирини  vursa,  dairənin  çölündəkilər 
məğlub olmuş  hesab edilirdi. Sonra məğlub  olanlar kəməri 
yalaqlara  qoyub    onları  qoruyurду.  Qaliblər  isə  kəməri 
almağa çalışırdılar. Oyun bu şəkildə davam edirdi. Bu oyun 
çox  qədim  tarixə  malikdir.  «Çox  qədim  tarixə  malik  olan 
dirədöymə əsrlərlə el şənliklərinin bəzəyi olmuşdur. Oyunda 
məqsəd  gücü  sınamaq,  çeviklik  göstərməklə  gənclərdə 
igidlik, çeviklik aşılamaq olmuşdur» (27, 45). Doğrudan da 
bu oyunda çeviklik, cəldlik əsas amil kimi diqqəti cəlb edir. 
Onun sayəsində tərəflər bir-birinə qalib gəlir. Hər vasitə ilə 
bir qrup kəməri qorumağa, digər qrup isə onu ələ keçirməyə 
çalışır. Təbii ki, belə bir mübarizədə zəif tərəf məğlub olur. 
Bayram  və  toy  şənliklərində  daha  çox  yayılmış  olan  bu 
oyunun əsas qayəsi mübarizlikdir. 
İgidliyin və qəhrəmanlığın təlqin olunması baxımından 
geniş  yayılıb  xüsusi  diqqəti  cəlb  edən  oyunlardan  biri  дя 
güləş  олмушдур.  Bu  oyun  da  öz  tarixi  kökü  etibarilə  çox 
qədimlərə  gedib  çıxır.  Qədim  abidələrdə,  nağıl  və 
dastanlarımızda, xalq mərasimlərində güləş haqqında çoxlu 
məlumatлар  vardır.  Qəhrəmanlar  öz  gücü,  qüvvətilə  böyük 
nüfuz qazanıb, hörmət sahibi olublar. Hətta onların gücü bir 
ordunu  döyüşdən  xilas  edib,  öz  tərəfinə  qələbə  gətiribdir. 
Belə tarixi faktlar kifayət qədərdir.  
Bütün  xalqlarda  olduğu  kimi,  güləş  bizim  xalq 
arasında  da  geniş  yayılmışdır.  Qazax  rayonunda  güləş 
əsasən  məhəlli  xarakteri  daşımışdır.  Eyni  zamanda  bu 
oyunun  özünəməxsus  keçirilmə  xüsusiyyəti  vardır.  Ойун, 
дemək  olar  ki,  açıq  havada  keçirilirdi.  Güləşçilər  xüsusi 
yığnaqlarda,  toylarda,  el  şənliklərində  «Güləşəngi», 
«Qazağı»,  «Misiri»,  «Koroğlu»,  «Cəngi»  kimi  havaların 
sədaları  altında  güləşərdilər.  «Qazağı»  qəhrəmanlıq 
havasından da göründüyü kimi, bu bölgədə güc, qüvvət tələb 
edən oyunlar da geniş yayılmışdı. Bu oyun zamanı badalaq, 
sarma, qol qırma, baş üzərindən atma və s. kimi fəndlərdən 
istifadə olunurdu. Oyunda xüsusi mükafatlandırma prinsipi 

 
90 
də  vardı.  Qalib  gələn  güləşçiyə  nəmər  verilərdi.  «Bu  oyun 
mərdlik,  çeviklik,  fənd  işlətmək,  möhkəmlik  tələb  etdiyi 
üçün  geniş  yayılmışdı.  Qədim  dövrlərdə  müharibələrdə  çox 
zaman pəhləvanların üz-üzə gələrkən birinin digərini məğlub 
etməsi  hərbin  taleyini  həll  etmişdir»  (30,  135).  Elə  bunun 
nəticəsidir  ki,  lap  qədim  zamanlardan  gücün  və  qüvvətin 
inkişaf etdirilməsi geniş təqdir olunmuşdur.  
İdmanın  ən  qədim  növü  olan  bu  xalq  oyununun 
tarixinin  öyrənilməsinə  xüsusi  ehtiyac  var.  Çünki  bu  ən 
birinci  idman  növü  kimi  mühüm  əhəmiyyət  kəsb  edir.  Bu 
oyunla bağlı мялуматлара qaya təsvirlərində, müxtəlif əfsanə 
və  rəvayətlərdə  də  rast  gəlinir.  At  çapmaq,  atmaq  və  s.  иля 
bərabər,  qurşaq  tutmaq,  güləşmək  də  xalqımızın  sevimli 
oyunlardan olmuşdur. Tarixi kökləri etibarilə çox qədimlərə 
gedib  çıxan  bu  oyunun  башлыъа  хцсусиййяти  xalq  arasında 
geniş  təşəkkül  tapması  idi.  Azərbaycanın  bütün  ərazisində, 
eləcə  də  Qazax  bölgəsində  belə  bir  oyunun  keçirilməsi 
tarixən ənənə şəklini almışdı. XIX əsrdə və XX əsrdə xüsusi 
bayram  şənliklərində,  toyda,  mağarda  digər  oyunlarla 
yanaşı, bu oyuna da əhəmiyyət verilmişdir. Hətta bəzən el-
oba arasında güləş yarışları keçirilmişdi. Qonşu kəndlərin ər 
oğulları  da  bəzən  yarışlarda  iştirak  edərdi.  Qara  zurnanın 
müşayiəti  altında  keçirilən  həmin  güləşlərə  el  ağsaqqalları 
nəzarət  edər,  qaliblərя  böyük  hörmət  və  rəğbətlə 
yanaşardılar.  Онлар  хüsusi  mükafata  layiq  görülərdilər. 
Bütün  bunlar  həmin  dövrdə  qədimdən  gələn  ənənənin 
yaşamasını göstərir. 
Газах  бюлэяси  ящалиси  arasında  ən  geniş  yayılan 
oyunlardan  biri  дя  cıdır  иди.  At  çapma  və  bu  oyunda 
göstərilən  məharət  xalqımızın  qəhrəmanlıq,  cəngavərlik 
ənənəsinin  nəticəsidir.  Tarixi  mənbələrdə  də  cıdır  haqında 
ətraflı 
məlumat 
verilir. 
«Kitabi-Dədə 
Qorqud» 
dastanlarında  qəhrəman  öz  gücü,  qüvvəti,  ox  atması,  at 
çapması ilə öyünür. Bu keyfiyyətləri ilə qələbə çalan, seçilən 
qəhrəmanlar  qiymətləndirilir,  qalib  hesab  olunur.  «Qanlı 

 
91 
Qoca  oğlu  Qanturanlı»  boynunda  Qanturanlının  dediyi 
sözlər  də  bunu  bir  daha  təsdiqləyir:  «Baba,  mən  yerimdən 
durmamış ol durmuş ola. Mən qaraqoç atıma minmədən ol 
minmiş ola. Mən qanlı kafir elinə varmadan ol varmış ola, 
mənə baş gətirmiş ola» (64, 85). Bu xalqımızın qəhrəmanlıq, 
cəngavərlik  tarixini  bir  daha  təsdiqləyir.  Eyni  zamanda  bir 
daha  aydın  şəkildə  göstərir  ki,  at  çapmaq  da  güləş,  ox 
atmaq,  nizə  oynatmaq  kimi  mühüm  əhəmiyyət  kəsb 
etmişdir.  Tarixin  bütün  mərhələlərində  qəhrəmanlar  öz 
gücü,  qüvvəti  ilə  yanaşı,  at  çapmaq  məharətляриi  ilə  дя 
seçilmişlər.  Keçirilən  cıdır  yarışları  qəhrəmanların  taleyini, 
hökmdarların  bacarığını,  məharətini  müəyyənləşdirmişdir. 
Eldəgizlər,  Səfəvilər  dövründə  bu  yarışların  xüsusi  təntənə 
ilə  keçirilməsi  buna  nümunədir.  «Koroğlu»  dastanında 
Koroğlunun  igidliyini  şərtləndirən  amillərdən  biri  də  onun 
at  çapmasıdır.  «Həmzənin  Гыраты  aparması»  qolunda  ata 
verilən üstünlük bir daha təsdiqlənir, qəhrəmanın igidliyinin 
yarısı  səviyyəsində  tutulur:  «Deyirsiniz  ki,  Koroğlunun  nə 
qədər igidliyi varsa, onun tən yarısı Qıratdı» (65, 128). Xalq 
arasında işlədilən «at igidin qardaşıdır» - ifadəsi də bunu bir 
daha  təsdiqləyir.  Qaçaq  Nəbinin,  Qaçaq  Kərəmin, 
İsfəndiyar  ağanın,  Cahandar  ağanın  (Qəmər  atı)  at 
çapmada  göstərdiyi  məharət  onun  igidliyinin  əsas 
şərtlərindəndir. Bu qəhrəmanlar ona görə öz atlarını yüksək 
qiymətləndirib  ona  arxa,  dayaq  kimi  baxmışlar.  Bütün 
bunlar  qədim  zamanlardan  xalqımız  arasında  təşəkkül 
tapan  atçapma  oyunlarının  səbəbini  aydınlaşdırır,  XIX  əsr 
və  XX  əsrin  əvvəllərində  cıdırın  bir  oyun  kimi  keçirilməsi 
zərurətini  göstərir.  Qeyd  etdiyimiz  kimi,  cıdır  zamanı  at 
çapılması  xalqımızın  qəhrəmanlıq,  cəngavərlik  ənənələrinin 
nəticəsi  idi.  Bu  zaman  təkcə  atın  gücü,  qüvvəti,  qaçma 
məharəti ilə yanaşı, at çapanın da məharəti nəzərə alınırdı. 
Çünki  bu  iki  amil  bir-birini  tamamlamadan  qələbə  çalmaq 
mümkün deyil. Mərhum şairimiz O.Sarıvəlli at çapmanın bu 

 
92 
xüsusiyyətini nəzərə alaraq yazır: «Hünər həm atdadır, həm 
də sürənдя».  
XIX  əsrdə  və  XX  əsrin  əvvəllərində  cıdır  Qazaxda  ən 
çox keçirilən oyunlardan olmuşdur. Н. Dubrovin bu yarışın 
xalq  arasında  geniş  yayılmasını  göstərərək  yazır:  «Cıdır 
xalqın  ən  sevimli  oyunudur»  (131,  362).  Bu  yerlər  igid, 
qəhrəman  oğulları  ilə  yanaşı,  özünün  Dilboz  atları  ilə  də 
məşhur  olmuşdur.  Heç  şübhəsiz  cıdırın  müvəffəqiyyətinə 
bunun  güclü  təsiri  olmuşdur.  Yüksək  sürətlə  qaçan  atların 
olması və onların daha qaçağanlarının aşkarlanması xüsusi 
maraq kəsb etmişdir. Ona görə də bu yerlərdə cıdırın geniş 
yayılması  səbəblərindən  biri  də  Dilboz  atların  olması  ilə 
bağlıdır. Cıdır da başqa oyunlar kimi toylar və el şənlikləri 
ilə  bağlı  keçirilmişdir.  Xalqın  xoş  əhvali-ruhiyyəsini, 
qəhrəmanlıq  və  şücaətini,  bacarığını  göstərmək  üçün  bu 
oyunların  keçirilməsi  diqqətəlayiq  idi.  M.A.Abbaszadə 
«Novruz 
bayramı» 
məqaləsində 
Gəncədə 
Novruz 
bayramında cıdırda çox təntənəli musiqi sədaları olduğunu 
qeyd  edir  (81).  Şübhəsiz  ki,  bu  oyun  Qazax  mahalınдa  da 
belə  bir  təntənə  ilə  keçirilmişdir.  Qаliblər  əvvəlcədən 
müəyyənləşdirilmiş  nəməri  alardılar.  Cıdırın  keçirilməsinin 
müəyyən  xarakterik  əыlamətləri  də  vardır.  Cıdırda  iştirak 
etmək  istəyən  şəxs  atına  xüsusi  qulluq  göstərяr,  ona  çoxlu 
arpa  verərdi.  Onu  da  qeyd  edək  ki,  cıdır  atları  həmişə 
seçilmişdir. Cıdıra üç gün qalmış isə arpa tamamilə kəsilяr, 
bir  növ  çox  cüzi  гида  verilərdi.  Bu  isə  atın  yüngülləşməsi, 
cıdırda  yorulmaması  demək  idi.  Ата  сu  da  cıdır  ərəfəsində 
çox  az  verilərdi.  Atlar  cıdıra  çıxarkən  müxtəlif  hərəkətlər 
etdirilяr cıdırçılar onun  üstündə  yəhərdə fırlanаr, ayaq  üstə 
durаr,  аты  şah  qaldırılаr,  qarnının  altından  dolanıb 
çıxаrdılar (26-инф.). Bununla ъыдырчылар öz şücaətini, igidliyini 
nümayiş etdirяrdilər. Qazağın Дilboz atları öz yüksək sürətli 
qaçışı,  yüngüllüyü  ilə  həmişə  nəməri  almışdılar.  Xalq  şairi 
O.Sarıvəlli Дilboz atlarıн cıdırdakı bu qələbəsini belə  qeyd 
edir: 

 
93 
        Kim minər Qazağın Dilboz atını, 
Götürər toyların şal-xalatını. 
Bu  oyunun  mahiyyətində  qəhrəmanlıq,  at  çapma 
məharəti dayanırды. Xalqımızın məhz cıdırı belə təntənə ilə 
keçirməsi  də  cıdırın  qədimliyi  və  qəhrəmanlıq  əhvali-
ruhiyyəsi ilə bağlıdır. 
Щямин дюврдя бюлэядя ян чох йайылан ойунлардан бири  
дя  кянбибаз  ойунудур.  Бу  ойун  да  ъыдыр  эцляш,  дирядюймя 
кими  чох  тянтяняли  кечир,  юзцня  чохлу  тамашачы  кцтляси  ъялб 
едирди.  Кяндир  цзяриндя  мцхтялиф  тящлцкяли  вя  мящарят  тяляб 
едян  щярякятляр  нцмайиш  етдирян  ойунчу  кянбирбаз 
адланырды.  Кяндир  ики  тяряфдян  щачалы  аьаъ  цзяриндян 
чякилярди.  Кяндирбазын  кяндир  цзяриндя  щярякятлярини  йердя 
кечябюлцк  (  яслиндя  «кечябюрк»  -  йяни  кечяпапаг  –М.А.) 
тяглид  едяр,  йамсылайар,  ойунун  мараглы  кечмясиня  кюмяк 
оларды.  Ейни  заманда кечябюлцк  тамашачылардан  нямяр  пул 
да  топлайарды.  В.Вялийев  «Азярбайъан  фолклору»  китабында 
бу ойуну беля характеризя едир: «Кяндир цзяриндя эюстярилян 
ойунлар  адамы  щейрятя  эятирир.  Лакин  тамаша  йалныз  кяндир 
цзяриндя  щярякят  едян,  тулланан  шщяхсин  мящарятинин 
нцмайиш етдирилмяси иля тамамланмыр, кяндирбаздан ашаьыда, 
йяни  тамашачылар  арасында  икинъи  бир  шяхс  дя  чыхыш  едир,  бу 
кяндирбазын  кюмякчиси  «йаланчы  пящляван»,  йа  да 
«кечяпапаг»  адланан  шяхсдир.  Кечяпапаьын  щярякятляри 
тамашачыны  бир  анлыьа  кяндирбаздан  айырыб  ясил  тамашайа  -  
халг  ойунларына  апарыр.  Чцнки  бурадакы  комик  щярякятляр, 
кяндирбазы  йамсыламаг  тамашачыда  эцлцш  доьурур. 
Кечяпапаьын щярякятляри дя, онун эейими дя эцлцш доьурур» 
(113, 388). Мцяллифин бу фикирляри ойуну чох айдын шякилдя якс 
етдирир. Ону да гейд едяк ки,  бу ойунлар да диэяр ойунлар 
кими даща чох илин бащар вя пайыз фясилляриндя иъра олунарды. 
Анъаг  бу  да  шярт  дейилдир  ки,  башга  вахтларда  бу  ойунлар 
иъра  олунмурду.  Яксиня  бу  ойунларын  иърасы  цчцн  щеч  бир 
мящдудиййят  йох  иди.  Кечябюлцк  ойуну  тамашачыларын  сайы 
етибариля  даща  чох  эур  кечирилирди.  Бир  нечя  эцн  яввялъядян 
ойунун  кечириляъяйи  щаггында  мялумат  верилирди.  Бюйцклц-

 
94 
кичикли  демяк олар ки,  ъамаат ора топлашарды. Кечяпапаьын 
йанында  ися  ъамааты  таныйан  бир  няфяр  оларды. Щямин  шяхсин 
васитясиля  мцяййян  адамларын  ады  чякиляр,  комик  сюзляр 
дейиляр  вя  нямяр  алынарды.  Бцтцн  бунлар  «кечябюлцк»  халг 
ойунунун юзцнямяхсус хцсусиййятлярини якс етдирир. 
Xalqımızın  yaratdığı  oyunların  bir  hissəsini  də  uşaq 
oyunları təşkil edir. Bu oyunlar öz mahiyyəti etibarilə fiziki 
və mənəvi tərbiyəni birləşdirir. Uşaqların həm fiziki, həm də 
mənəvi  inkişafına  güclü  kömək  göstərir.  Uşaq  oyunları 
uşaqlarda  güc,  qüvvət,  çeviklik,  cəldlik  tərbiyə  etməklə 
yanaşı,  mənəvi  inkişafında  dözüm,  ayıqlıq,  gözü  açıqlıq, 
dəqiqlik,  təmkin,  düşünmə  qabiliyyəti  aşılayır.  Uşaq 
oyunları,  eyni  zamanda,  uşaq  folklorunun  müəyyən 
hissələrini özündə saxlamaqla yanaşı, musiqi ritmlərini, xor 
nümunələrini  də  özündə  birləşdirir.  Bunlar  uşaqların 
duyumuna,  mənəvi  tərbiyəsinə  güclü  təkan  verir.  Uşaq 
oyunlarının  folklorla  bağlılığını,  şeirlə  ifadəsini  V.Vəliyev 
belə səciyyələndirir: «Uşaq oyunlarının şeirlə birləşməsi heç 
şübhəsiz  ki,  oyunda  bir  qayda  yaratmaqla,  onda  iştirak 
edənləri  məşğul  etmiş  və  oyunun  yadda  saxlanmasına 
kömək etmişdir» (113, 402). 
Uşaq  oyunları  özünün  zənginliyi  və  genişliyi  etibarilə 
də xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Bu, uşaqların maraq dairəsi, 
dünyagörüşü  ilə  əlaqədardır.  Uşaq  oyunları  bütün 
bölgələrdə özünün çalarları ilə səciyyələnir. Qərb bölgəsində 
də  belədir.  XIX  əsrdə  və  XX  əsrin  əvvəllərində  Гazaxda 
çoxlu uşaq oyunları mövcud olmuşdur. Bunun bir hissəsini 
F.Köçərli  «Бalalara  hədiyyə»  kitabında  vermişdir.  Həmin 
oyunlar içərisində ən çox yayılanı «Bənövşə» oyunudur. Bu 
oйуnu  bəzən  «Qın-qılınc»  (121,  188)  kimi  də  adlandırırlar. 
Bənövşə  oyununda  eyni  sayda  olan  iki  dəstə  bir-birindəн 
xeyli  aralıda  əl-ələ  tutaraq  üz-üzə  dayanırlar.  Hər  iki  dəstə 
burada xor ilə növbələşərək deyirlər: 
I dəstə: Qın qılınc 
        II dəstə: Qınnan qılınc 

 
95 
I dəstə: Ox atdım 
        II dəstə: Oğru tutdum. 
   I dəstə:  Daş atdım, 
            II dəstə: Dovşan tutdum. 
I dəstə:  Bənövşə, 
      II dəstə:  Bəndə düşə. 
                  I dəstə:  Sizdən bizə kim düşə 
                     II dəstə:  Bu qaracan (121, 188). 
-  deyə  uşaqlardan  biriniн  adı  çəkilir.  Adı  çəkilən  uşaq  öz 
gücünü  toplayaraq  o  biri  dəstəyə  tərəf  yüyürür.  Əgər  o 
cərgəni  yarıb  keçsə,  o  biri  dəstədən  istədiyi  uşağı  öz 
dəstəsinə gətirib gəlir. Yox, əgər dəstəni yara bilməsə orada 
qalmalı  olur.  Oyun  dəstələrdən  birində  uşaq  qalmayana 
qədər davam edir. 
Bu oyunun çağırış xarakterli hissəsinin demək olar ki, 
yarısı artıq unudulmuşdur. Göründüyü kimi, oyun bir neçə 
məqsəd  daşıyır.  Ən  əvvəl  burada  xalq  yaradıcılığının  ilkin 
nümunəsi  və  musiqi  ritmləri  тялгин  olunur.  Bundan  başqa 
oyunda cəldlik və güc  aparıcı amil кими diqqət mərkəzində 
dayanır.  Bir  qədər  diqqətlə  yanaşdıqda,  «Bənövşə» 
oyununda  nəzərə  çarpaн  cəhətlərdən  biri  də  düşünmə, 
rəqibdə zəif cəhətləri bilmə qabiliyyətidir. Onunla oyunçu öz 
rəqibinin  vəziyyətini  qiymətləndirir.  Bütün  bunlar  oyunun 
təsadüfi səciyyə daşımadığını, dərin köklərə malik olduğunu 
göstərir. 
Maraqlı  oyunlardan  biri  də  «Bir  quşum  var  bu 
boydana»  oyunudur.  V.Vəliyev  bu  oyunun  əslində 
«Səməndər,  ay  səməndər»  olduğunu  qeyd  edir  (113,  403). 
Müəllif  həmin  oyun  haqqında  yazır:  «Bu  oyunu  əsasən 
yeniyetmələr  icra  edirlər.  Bayram  axşamlarında,  toy 
mərasimlərində  gənclər  bir  yerə  cəm  olduqları  zaman  bu 
oyunu  oynayardılar»  (113,  403).  Oyun  belə  oynanılır:  Bir 
dəstə  uşaq  bir  yerə  toplanır.  Bir  nəfər  ortaya  çıxır.  Qalan 
uşaqlar  isə  onu  dövrəyə  alır.  Ortada  olan  uşaq  özünə  bir 
köməkçi  seçir.  Həmin  köməkçi  əlinə  bir  kəmər  alır  və  bir 

 
96 
ucunu  uşaqlardan  birinə  verir.  Ortada  olan  uşaq  əlləri  ilə 
göstərməklə deyir: 
Bir quşum var bu boyda, 
Dimdiyi var bu boyda, 
Qaşı var bu boyda. 
Gözləri var bu boyda, 
Ayağı var bu boyda. 
Bu  oyun  respublikamızın  demək  olar  bütün  ərazisini 
əhatə  etmişdir.  Lakin  digər  бюлэялярдян  fərqli  olaraq 
Qazaxda  uşaqlar  hər  cümlənin  sonunda  «Səməndər,  ay 
səməndər»  deyə  təkrar  etmirlər.  Təsvir  qurtarandan  sonra 
kəmərin  ucundan  tutan  uşaq  səhv  olaraq  bir  quşun 
(məsələn:  qarğa)  adını  çəkir.  Onda  ortada  duran  «ver 
qarğaya»  -  deyir.  Bununla  tapmadığını  deyir  və  kəmərin 
ucundan    başqa  uşaq  tutur.  Təsvir  yenidən  başlayır. 
Qurtardıqdan  sonra  yenə  uşaq  hər  hansı  quşun  adını 
çəkirsə,  ver  filan  quşa  deyərək  kəmərin  ucundan  başqa 
adam  tutur.  Oyun  beləliklə  davam  edir.  Uşaq  quşun  adını 
düz  tapdıqda  aparıcı  «vur  çatlasın»  -  deyir  və  tapan  uşaq 
kimə  çatarsa,  кямярля  vurur.  M.H.Təhmasib  bu  oyunun 
məqsəd və əhəmiyyəti  haqqında yazır: «Bizcə, quşlar aləmi 
ilə  uşaqları  tanış  etmək,  onlarda  əlamətlərinə  görə  quşları 
tanıya  bilmək  vərdişi,  eyni  zamanda  …  həm  də  düşmən 
əlindən  qurtarmaq,  düşməni  qovub  tutmaq  üçün  cəld 
qaçmaq  məharəti  yaratmaq  məqsədi  daşıyan  bu  hekayə 
(oyun  –  M.A.)  ən  kiçik  təfərrüatına  qədər  ətraflı  şəkildə 
təsvir  edilmişdir»  (111,  21).  Burada  müəllifin  qeyd  etdiyi 
kimi, çevik düşmənə dərk edib cavab vermə və əks təqdirdə 
sürətlə qaçmaq, çevik hərəkət nəzərə çarpır. Oyunda da belə 
bir əlamət təlqin olunur. 
Xalq  arasında  geniş  yayılan  oyunlardan  biri  də 
«Sümük  atma»  oyunudur.  M.Həkimov  bu  oyun  haqqında 
danışarkən  deyir:  «Şübhəsiz  ki,  «Sümükatma»,  «Dar-dar», 
«Atlandırma»,  «Yalaqqazma»,  «Çilingağac»    və  bir  sıra 
oyunlar  əslində  baharın  gəlişi  ilə  bağlıdır»  (56,  135).  Bu 

 
97 
oyun  əsrimizin  50-ci  illərinə  qədər  Qazaxda  geniş  шякилдя 
ойнанылмышдыр.  Qeyd  etməliyik  ki,  bu  oyun  ayrı-ayrı  türk 
xalqları arasında da geniş yayılmışdıр. Türkmənlər arasında 
«Ak sünk», qırğızlarda «Ak kolmek», tuvalarda, «Аkıyaqi» 
adı  ilə  tanınır  və  müxtəlif  vaxtlarda  yeniyetmələr  arasında 
oynanılır. Onu da qeyd edək ki, türk xalqları arasında geniş 
yayılan  bu  oyunун  prinsip  etibarilə  bir-birindən  heç  bir 
fərqi yoxdur. 
«Sümükatma»  oyunu  əsasən  payız  aylarında  aylı 
gecələrdə 8-12 yaşlı uşaqlar arasında oynanılırdı (121, 187). 
Bu  oyunun  S.Vurğun  «Acı  xatirələr»  şeirində  poetik  bir 
təcəssümünü vermişdir:   
          Bəzən də yuxudan yarımçıq qalxıb, 
Aylı gecələrdə sümük atardıq. 
Bu  oyunun  keçirilməsi  заманы  oyunçular  dörd 
nəfərdən az olmayaraq iki yerə ayrılır. Onlar «əvə» (oyunun 
mərkəzi,  başlanğıc  yeri  –  M.A.)  yeri  müəyyənləşdirirlər. 
Oyunçulardan  hər  hansı  biri  heyvan  sümüyünü  əlinə 
götürür, qalanları isə gözlərini yumur. Əlində sümük olan bu 
zaman  sümüyü  bacardıqca  uzağa  atır.  Bundan  sonra 
oyunçular  onu  axtarmağa  başlayırlar.  Sümüyü  tapan 
oyunçu  öz  yoldaşları  ilə  sümüyü  əvə  yerinə  çatdırmağa 
çalışırdılar. O biri dəstə də çalışır ki, sümüyü onların əlindən 
alıb əvə yerinə özü çatdırsın. Əgər sümüyü tapan dəstə əvəyə 
özü  çatdırarsa  qalib  hesab  olur.  Əksinə  olarsa,  o  biri  dəstə 
qalib  olur.  Bu  oyun,  göründüyü  kimi,  gərgin  bir  mübarizə 
şəraitində  keçir.  Xüsusi  güc,  cəldlik,  dözümlülük,  bacarıq 
tələb  edir.  Olduqca  gərgin  bir  şəraitdə  keçən  bu  oyun 
uşaqlarda prinsipiallıq тярбийя едир. 
Газах  бюлэяси  ящалиси  арасында  geniş  yayılan  və  xüsusi 
diqqət mərkəzində dayanan oyunlardan biri də «Qığımətək» 
oyunudur. Bu oyunda iki uşaq iştirak edir.  Hər oyunçu özü 
üçün  üç  чala  -  mətək  qazardı.  Oyunçuların  mətəkləri  iki 
cərgə yan-yana olardı. Eyni zamanda hər oyunçu  özü üçün 
udacaqları  qığını  yığmağa  bir  mətək  də  qazardı.  Çalaların 

 
98 
içinə  hərəsinə  yeddi  qığı  qoyulardı.  Qığılar  qoyunların 
qurumuş  peynindən  olardı.  Onları  xırda  daşla  da  əvəz 
etmək  mümkün  иди.  Пüşkə  əsasən  onlardan  biri  oyuna 
başlayardı.  Oyuna  başlayan  öz  mətəyiniн  istədiyi  birindən 
qığıların  birini  saxlamaqla  qalanını  götürər  və  istədiyi 
istiqamətə yoldaşının mətəkləri də daxil olmaqla paylayardı. 
Kimin  mətəyindən  asılı  olmayaraq  /cüt  olan/  iki  олан 
qığıları götürərdi. Sonra o biri oyunçu oyuna başlardı. O da 
istədikləri  mətəkdən  başlamaqla  birini  saxlayıb  qalan 
qığıları götürяr və istədiyi istiqamətdə paylayardı. Nəticədə 
cütlənən /iki olan/ qığıları götürərdi. Oyun bu cür ardıcıllıqla 
davam 
edərди. 
Qalib 
isə 
qığının 
sayına 
görə 
müəyyənləşdirilərdi.  Oyunun  təsvirindən  göründüyü  kimi, 
burada  əsas  rolu  güc  deyil,  ağıl  oynayardı.  Bu  oyun  öz 
mahiyyəti  etibarilə  uşaqların  hesablama  qabiliyyətinin 
artırılmasına  kömək  edirди.  Adətən,  8-12  yaşlı  uşaqlar 
arasında  geniş  yayılan  bu  oyun  uşaqların  düşünmə 
qabiliyyətini,  çevik  hesablama  aparmalarını  xeyli  dərəcədə 
сярбястляшдирирди.. 
Xalq oyunları içərisində geniş yayılan oyunlardan biri 
də «Dəstə-çilik» иdi. Bu oyun bəzən «çilik-ağac» da adlanır, 
uşaqlar  arasında  olduqca  geniş  yayılan  oyunlar  sırasında 
dayanırды.  Bunu  yeniyetmələr  də  oynayırды.  Dəstə-çilik  bir 
sıra  oyunlardan  fərqli  olaraq,  istənilən  vaxtı  quraqlıq  olan 
günlərdə  oynanılırды.  Oyunda  iki  nəfər  iştirak  edirди. 
Oyunçuların  hərəsində    80-100  sm  uzunluğu  olan  bir  dəstə 
olurду.  Çiliyin  isə  20-25  sm  uzunluğu  varды.  Bir  kiçik  çala 
qazılırды.  Oyuna  püşk  və  ya  sanama  ilə  başlayırдыlar. 
Oyunçulardan biri o birini işlədиrdi. Çiliйин bir ucu çalanın 
içinə  qoyulуr,  yuxarı  qalxan  ucundan  ися  dəstə  ilə 
vurulурду. Yuxarı sıçrayan çiliyin arxasından vurуrdуlar ki, 
bacardıqca  uzağa  getsin.  Öz  növbəsində  o  biri  oyunçu 
(işləyən)  çalışыrdı  ki,  çiliyi  ya  havada  tutsun,  ya  da  qazыlan 
çalanın içinə atsın. Атылан чilik işlədən oyunçunun dəstəsinin 
uzunluğu radiusda çalaya yaxın düşərdisə, oyunçuların yeri 

 
99 
dəyişilərdi.  Bu  hal  çilik  havada  tutulardısa  da  belə  olardı. 
Onun üçün işlədən oyunçu çalışardı ki, çiliyi ишляйян oyunçu 
havada  tuta  bilməsin.  Eyni  zamanda  öz  dəstəsi  ilə  çalaya 
atılan  çiliyi  vurub  kənara  çıxarmağa  çalışardı.  Çünki  əks 
halda o işləməli olardı. Göründüyü kimi, bu oyun dəqiqlik, 
sərvaxtlıq,  cəldlik  tələb  edir  və  uşaqlara  bu  xüsusiyyəti 
aşılamaq mahiyyəti daşıyır.  
Bütün bunlar Qərb бюлэясиндя (Qazax mahalında) xalq 
oyun  və  əyləncələrinin  geniş  şəkildə  yayıldığını  göstərir. 
Bunların  hamısında  demək  olar  ki,  insani  keyfiyyətlər: 
qəhrəmanlıq, cəngavərlik, ağıl, kamal, çevik вя cəld hərəkət, 
çevik düşüncə tərbiyə olunur.  
Беляликля,  Азярбайъанын  Гярб  (Газах)  бюлэясинин 
мяняви  мядяниййятинин  милли-мяняви  дяйярляр  сявиййясиня 
йцксялмиш  халг  йарадыъылыьы  сащялярини  тарихи-етнографик 
ъящятдян арашдырмагла, бурада бу милли сярвятлярин мящялли-
локал  хцсусиййятляри  иля  фярглянян  орижинал  бир  вариантынын 
олдуьуну  мцяййянляшдиря  билдик.  Бу  милли-мяняви  дяйярляр 
заман-заман  халгын  щяйатында,  мяишятиндя  формалашмыш, 
дюврцн  бир  сыра  сосиал-сийаси,  игтисади-мядяни  вя  етник 
просесляринин  фяал  тясири  иля  бичимлянмиш,  чоху  унудулуб 
арадан  чыхса  да,  тяряфимиздян  бярпа  олунараг  эяляъяк 
нясилляр  цчцн  ярмяьан  едилмишдир.  Щяля  нечя-нечя  халг 
йарадыъылыьы  нцмуняляри  дя  ашкарланмалы  вя  тядгигата  ъялб 
олунмалыдыр. 

 
100