Азярбайъан милли елмляр академийасы археолоэийа вя етнографийа институту

1.4. АТАЛАР СЮЗЛЯРИ ВЯ МЯСЯЛЛЯР 
 
Şifahi  ədəbiyyatımızın  ən  geniş  yayılmış  sahələrindən 
biri atalar sözləri və məsəllərdir. Həcmcə çox kiçik, mənaca 
дярин olan atalar sözляри və məsəllər xalqın bütün təbəqələri 
tərəfindən  söhbət  əsnasında  fikri  qüvvətləndirmək  üçün 
geniş şəkildə işlədilir. Çünki min illərin sınağından çıxan bu 
sözlər  həyat  təcrübəsinin  nəticəsi  olaraq  yaranmışdır. 
Xalqımızın  təsərrüfatı,  məişəti,  adət  və  ənənəsi,  əxlaqı, 
dünyagörüşü  atalar  sözляри  və  məsəllərdə  də  öz  əksini 
tapmışdır.  «Atalar  sözляри  və  məsəllər  xalqın  həyatı  və 
məişəti,  əmək  fəaliyyəti  ilə  daha  sıx  bağlı  olan  formaca  ki-
çik,  mənaca  geniş  janrlardan  biridir.  Atalar  sözляри  və  mə-
səllərdə xalq hikməti, xalq zəkası, xalqın əsrlərdən bəri əldə 
etdiyi sınaq təcrübələrin nəticələri ümumiləşdirilmişdir» (41, 
93).  Elə  bunun  nəticəsidir  ki,  xalq  öz  danışığında, 
söhbətində  ondan  geniş  istifadə  edir,  canlı  danışıqda 
onlardan  aydınlaşdırıcı  və  təsiredici  ifadə  vasitəsi  kimi 
istifadə  olunur  (113,  128).  Atalar  sözляри  və  məsəllərdə 
xalqın  həyat  təcrübəsi,  min  illərin  sınağından  çıxardığı 
qənaətlər ümumiləşdirildiyi üçün diqqəti cəlb edir. 

 
58 
Ovçuluqla bağlı olaraq xalqın təcrübəsi «ovu barəsində 
vurarlar», «quşu quşla tutarlar» və s. kimi atalar sözляриndə 
əks olunur. Məlum olduğu kimi, ovçuluğun qədim olan bir 
tarixi  vardır.  Quşla  ov  ovlamaq  da  xalqın  tarixində  olmuş 
bir  hadisədir.  «Dədə-Qorqud»  dastanlarında  şahinlə  ov 
ovlamaq  tez-tez  xatırlanır.  Бурада  başlıca  ов  щейванлары 
гачарлардан марал, ъейран, учарлардан газ, юрдяк, kəklik və 
göyərçin  idi.  Bəslənən  ov  quşlarından  qırğı,  şahin  və 
sunqurun adları çəkilir (103, 380). Kazım ağa Salik də əsər-
lərində  tez-tez  ovçuluqdan  danışır.  Kür  qırağının  ov  yeri 
olduğunu göstərir.  
Maldarlıqla  bağlı  olan  atalar  sözляриnə  danışıqda  tez-
tez rast gəlinir. «Südlü qoyun sürüsündən çıxmaz», «Ver inə-
yə, bağla dirəyə», «Qurddan qorxan qoyun saxlamaz», «Qo-
yun əməyi, peyğəmbər ətəyi» - kimi, atarlar sözляри bu sahə-
də  xalqın  təcrübəsini,  оna  münasibətini  aydın  göstərir. 
«Südlü qoyun sürüsündən çıxmaz» - ifadəsində xalq  öz təc-
rübəsini  ümumiləşdirir.  Min  illərlə  xalq  qoyunun  cinsini 
yaxşılaşdırmaq üçün təbii seçmədən istifadə etmişdir. Döllük 
üçün  cinс  heyvanlar  seçilir,  ondan  döllük  üçün  qoç,  qoyun 
saxlayırdılar.  Məhz  bu  səbəbdəndir  ki,  cins  heyvanlar 
kəsilib  satılmazdı.  Qoyunçuluqda  canavar  əsas  düşmən  he-
sab edilирdi. Onunla mübarizə üçün itlər saxlanardı. Odur ki, 
xalq «arxalı köpək qurd basar» - demişdir.  Qoyun itlərinin 
qoyunçuluqda rolu haqqında elmi ədəbiyyatda geniş söhbət 
açılmışdır (54, 73-77). Xalqın əsas dolanışıq sahəsi билаваситя 
qoyunçuluq  olduğundan,  ulularımız  «qoyun  əməyi, 
peyğəmbər  ətəyi»  -  demişlər.  Var-dövlət  kimi  əsasən  mal, 
qoyun  вя  дявя  nəzərə  alınmışdır.  Odur  ki,  xalq  «ювладда 
нявя,  дювлятдя  дявя»,  «гойунун  олду  йцз,  эир  ичиндя  цз», 
«ver inəyə, bağla dirəyə» - demişdir.  
 Maldarlıq həmişə əkinçiliklə bağlı inkişaf etmişdir. Bu 
yerlərdə işlənən «dağda qurutdan  oldum, aranda tutdan» - 
məsəli  буну  aydın  şəkildə  göstərir.  Bu  iki  sahəni  xalq 
həmişə  birlikdə  inkişaf  etdirmiş,  yay  aylarında  ящалинин  bir 

 
59 
ayağı  dağda,  biri  aranda  olmuşdur.  Əkinçilikdəki  ictimai 
bərabərsizlik də atalar sözlərində öz əksini tapmışdır. «Bəylə 
bostan  əkənin  tağı  çiynində  bitər»,  «Əkəndə  yox,  biçəndə 
yox, yeyəndə ortaq qardaş» - kimi dейимlər bunun nəticəsi 
idi. «İnək kimi süd verməyən, öküz kimi kotan çəkər» - kimi 
atalar  sözляри  də  əkinçiliklə  maldarlığın  qarşılıqlı  inkişafını 
göstərir.  
Газах бюлэяси ящалисинин toy, evlənmə adətləri də atalar 
sözляриndə  öz bədii ifadəsini tapmışdır. Əsasən xalq qohum-
la  evlənməyə  üstünlük  vermişdir.  Odur  ki,  «əmioğlu  ilə 
əmiqızının kəbini göydə kəsilib» - demişlər. Lakin xalq bu-
nun yaxşı və pis cəhətlərini də yaddan çıxarmamışdır: «Qo-
humdan qız alma nəsil gödəlir, yaddan qız alma nəsil cırla-
şır».  Evlənmədə  xalq  əsasən  namus  məsələsinə  üstünlük 
vermişdir:  «Гыраьына  бах,  безини  ал,  аnasına  bax  qızını  al», 
«Anası gəzən ağacı balası budaq-budaq gəzər». Ərə xəyanət 
ölümlə  nəticələnərdi  (131,  368).  Ayrılmaların  (бошанма-
ларын) əsas səbəbi hətta uşaq olmaması deyil, namus idi (141, 
80). Odur ki, xalq görüb tanıdığı qızlarla оьул evlənдирməyi 
üstün  tutmuş,  «qonşu  qızı  görcəmli  olar»  -  demişдир.  Qızın 
tərbiyəsinя  də  xüsusi  fikir  verilmişdir:  «Qızını  döyməyən 
dizinə döyər» - ifadəsi də bunun nəticəsidir.  
Бящс олунан бюлэянин ящалиси arasında qonaqpərvərlik-
lə bağlı çoxlu atalar sözляри və məsəllər vardır: «Qonaq Al-
lah  qonağıdır»,  «Evin  bəzəyi  uşaq,  süfrəninki  qonaqdır». 
Ağsaqqal sözü xalqımız arasında həmişə müqəddəs sayılmış, 
ona  hörmətля  yanaşmışlar.  «Su  kiçiyin,  söz  böyüyün», 
«Allahsız  yerdə  otur,  ağsaqqalsız  yerdə  oturma»,  «ulu 
sözünə  baxmayan  ulaya-ulaya  qalar»  və  s.  Хalqın  psixolo-
giyası onun «kişinin sözü bir olar», «kişi tüpürdüyünц yala-
maz», «kişinin bəzəyi qeyrət, qadının bəzəyi ismətdir», «yol 
böyüyündür», «namussuz yaşamaqdan  ölüm yaxşıdır» və s. 
kimi atalar sözляри və məsəllərdə öz əksini tapmışdır. 
Bu  hikmət  xəzinəsi  xalqın  yazılmamış  qanunudur. 
Onuн, demək olar, yol göstəricisidir. Xalq min illər boyu bu 

 
60 
yolla  gedib,  bu  normalarla  yaşamışdır.  Yolундan  çıxanı 
onunla  yoluna  qaytarmışdır.  «Yoldan  çıxanı  yol  vurar», 
«Yoldan  çıxmaq  eyib  deyil,  düzü  yola  qaytarmamaq  eyib-
dir» - ifadələri də belə qənaətlərin nəticəsidir. 
 
1.5. NAĞIL VƏ ƏFSANƏLƏR 
 
Atalar sözляри və zərbi-məsəllər kimi, nağıl və əfsanələr 
də xalq yaradıcılığının maraq doğuran növlərindəndir. Nağ-
ıllar xalq arasında çox geniş yayılmışdır. Uzun qış axşamla-
rında  ящали  bir  yerə  yığılıb  söhbət  edər,  nağıl  danışardı. 
Nağıllar  əsasən  qocalar  tərəfindən  söylənilər  və  maraqla 
dinlənilərdi.  Belə  axşamların  ХЫХ  əsrin  80-ci  illərində 
Salahlı kəndində B.Veнiaminov da şahidi olmuşdur. O, na-
ğıl axşamlarını belə təsvir edir: «Salahlılar tapmaca və atalar 
sözlərini,  xüsusilə  qəhrəmanlar  haqqında  nağılları  çox 
sevirlər.  Uzun  qış  gecələrində  yerli  ağsaqqal  Pənah  ağa 
Vəkilovun  sağlığında  ictimai  gecələr  dəbdə  idi.  Burada  qo-
calar öz işləri haqqında söhbət edяr və ya gənclərlə birlikdə 
keçmiş  haqqında  söhbətlərə,  ya  da  nağıllara  qulaq  asar-
dılar» (123, 107). Müəllif burada «Məlik Məmməd və Məlik  
Cümşüd»,  «Əbil  Qasım  və  Əbil  Məmməd»,  «Şah  Rüstəm», 
«Şah  Qəmbər»,  «Şah  İsmayıl»,  «Şərif»  nağıllarını  da 
toplayıb nəşr etdirmişdir. 
Nağıllar  özünün  mövzu  rəngarəngliyi  ilə  zəngindir. 
Folklorşünasлар  onların  təqribən  belə  qruplaşdırırлар:  hey-
vanlar haqqında nağıllar, sehrli nağıllar, tarixi nağıllar, ailə-
məişət  nağılları,  satirik  nağıllar  (42,  115).  Lakin  bu  qrup-
laşmadan asılı olmayaraq onların mövsuzu xalqın həyatının 
müxtəlif  sahələrini  –  təsərrüfat  həyatını,  maddi  və  mənəvi 
aləmini  başqa  folklor  janrlarında  olduğu  kimi  özündə  əks 
etdirir.  Nağıllar  xalqımızın  ilkin  təsəvvürlərini  yaşadır. 
Qədim  əcdadlarımız  ilkin  olaraq  təbiətlə,  heyvanlarla 
təmasda olmuş və onlar da öz əksini bu və ya digər dərəcədə 
nağıllarımızda tapmışdır. Yaşayışının əsasını ovçuluq təşkil 

 
61 
edən əcdadlarımız heyvanları ovlamış, ətini yeyib dərisindən 
paltar tikmiş, soyuqdan, şaxtadan qorunmuşlar. Ovçuluqla 
məşğul olan əcdadlarımız sonralar heyvanları əhliləşdirmiş, 
onları  qoruyub  saxlamış  və  artırmağa  çalışmışlar. 
Heyvanlar  aləmindən  bəhs  edən  nağıllarda  rast  gəldiyimiz 
totemlər  heyvanlara  olan  hörmətin  nəticəsidir:  «Bu  dövrdə 
insanların  bədii  təfəkküründə  əsatiri  görüşlər  yaranmışdır. 
Onlar  yaşamaq  və  təbiəti  özlərinə  tabe  etmək  yollarında 
əsatir  yaratdıqları  kimi,  heyvanlara  sitayiş  etmiş,  totеm 
yaratmışlar.  Heyvanlar  aləmindəн  bəhs  edən  nağılların 
birinci  mərhələsi  totemlə  əlaqədar  olmuşdur»  (113,  248). 
Nağıllarımızda  rast  gəlinən  at,  qurd,  şir,  simurq,  ilan  və  s. 
bunun nəticəси idi. İnsanlar belə heyvanları öz əcdadı hesab 
etmiş, 
ona 
hörmətlə 
yanaşmışlar. 
«Dədə-Qorqud» 
dastanlarında  rast  gəldiyimiz  «Ağ  qayanın  qaplanının 
erkəyindən  bir  köküm  var»,  «Ağ  Sunqur  erkəyindən  bir 
köküm var», «Azvey qurd əniyi erkəyindən bir köküm var» 
və s. ifadələr bu inamın nəticəsi kimi özünü göstərir. «Dədə-
Qorqud»un  Drezden  əlyazmasında  VIII  boyda  «Qağan 
aslan»  ata-totem,  Vatikan  əlyazmasında  ana  totem  kimi 
verilmişdir.  Bu  sadəcə  yazı  uyuşmazlığı  deyil,  anaxaqanlığı 
institutunun  ataxaqanlığına  keçməsi  ilə,  əsatiri  görüşlərlə 
bağlıdır…  İlkin  sinifli  cəmiyyətə  keçid  mühitində  həmin 
əcdad-totem  xaqan  kimi  yad  edilmişdir.  «Qağan-aslan  
soykюk-totemin «acıqlı» sifətini deyil, onun xaqanlığını, güc 
dünyasında  tayı  olmayan  aslanın  şahlığını  hifz  etməkdədir. 
Lakin  Basatın  Aslan  döşündən  süd  əmib  böyüməsi  sonuncu 
təsəvvürdən qat-qat arxaikdir. Aşina oğullarının dişi qurddan 
törəməsi  əfsanəsi  ilə  qneseoloji  «qohumluqdadır»,  «soy-kök 
Aslan  təsяввürü  «ana  qurd»  totemi  üzərində  yaranmışdır: 
deməli,  qurd  ilkin  soy-kök  sayıldığından,  bir  növ,  totemlər 
totemi  olmuşdur»  (45,  257).  Totem  cəmiyyətin  matriarxat 
dövründə  yaranmış  və  heyvanlarla  insanların  sehirli 
qohumluğuna  inamdan  törəmişdir.  Nağıl  və  əfsanələrdə, 
miflərdə  aslanın,  qurdun  itən  körpələri  bəsləyib  böyütdükləri 

 
62 
haqqında çoxlu faktlara rast gəlmək olur. Bununla belə, fiziki 
tələbatını  əsasən ovçuluqda  ödəyən insanlar  nəhəng və vəhşi, 
yırtıcı  heyvanlarla  da  qarşılaşmış  və  onlarla  mübarizə  etməli 
olmuşlar. Nağıllarda rast gəlinən diв, əjdaha, təpəgöz və s. ilə 
mübarizə  də  çox  güman  ki,  məhz  bunun  nəticəsində 
yaranmışdır. Elə bunun nəticəsidir ki, insanın dünyagörüşündə 
xeyir  və  şər  qüvvələr  haqqında  inam  yaranmışdır.  Onların 
mübarizəsi insanın arzusuna uyğun olaraq xeyirin qələbəsi ilə 
başa  çatır.  «Nağıl  xalq  ədəbiyyatının  qeyri-ənvaiнdən  daha 
qədim  olmalıdır,  çünki  fikir,  etiqad  və  fəlsəfə  etibarilə 
Zərdüştün 
«Avesta» 
və 
hindi-qədimin 
«Veda»sına 
yaxınlaşır.  Bütün  Azərbaycan  nağılları  içərisində  «Məlik 
Məmməd»  tipik  sanıldığı  üçün  bunun  təhlili  qeyrilərini  də 
izah edər zənnindəyəm, çünki hər bir nağıldakı fikir haqqın 
nahaqгa  qələbə  çalmağından  ibarətdir.  Yalnız  vəqə  və 
məzmun  başqa-başqadır,  «Məlik  Məmməd»in  fəlsəfi 
təbiətindəki  ikiliyi  təsvir  eləyir.  Bir  tərəfdən  Щörmüzd  və 
onun  xalq  etdiyi  nur,  əbədi  həyat,  haqq  və  ədalət,  o  biri 
tərəfdən də Əhriman və guruhu: qaranlıq dünyanın məhsulu 
divlər,  əjdahalar,  büxl,  həsəd,  fəna  fikirlər.  Bir-birilə  əбədi 
çarpışmada  olan  bu  iki  qüvvə  Щörmüзdün  qələbəsi  ilə 
nəticələnir»  (36,  45).  Lakin  bu  cəhət  daha  ağlabatandır  ki, 
nağıllarda rast gəlinən Xeyir və Шərin mübarizəsi fəlsəfəsi öz 
kökünü  «Avesta»dan  götürmür,  bunun  əksinə  olması  fikri 
daha  inandırıcıdır.  Çünki  heç  bir  yazılı  ədəbiyyat  nümunəsi 
ağız ədəbiyyatı üçün qaynaq olmaмаlıdır. Elə bunun üçün də 
nağıllarda rast gəlinən xeyir və şər fəlsəfəsi öz kökünü ibtidai 
cəmiyyətdə  xalqın  ovçuluq  həyatından  alır.  Nağıllarda  rast 
gəlinən  fiziki  gücün  təbliği,  nağıl  qəhrəmanlarının  fiziki 
tərbiyəsi  üçün  xüsusi  pəhləvanlardan  təlim  alması  da,  heç 
şübhəsiz, bu  mübarizənin nəticəsi olmalıdır. Lakin nağıllarda 
əqli  gücə  də  xüsusi  yer  verilir  və  qəhrəmanlar  məktəblərdə 
tərbiyə  alır.  Bu,  çox  güman  ki,  sonrakı  mərhələ  ilə  bağlıdır. 
Çünki həmin mərhələdə artıq dövlətlər arasında müharibələrdə 

 
63 
fiziki güclə yanaşı, ağıl da mühüm rol oynayır, çox zaman isə 
ondan üstün olur.  
Sinifli  cəmiyyətdə  xalqın  ədalətli  şah  arzusu  da  əks 
olunur.  Orada  zülmə,  sinfi  bərabərsizliyə  qarşı  mübarizə  
nağılların  ruhuna,  əzilən  kütlənin  arzu  və  istəyinə  uyğun 
olaraq  zalım,  ədalətsiz  şah  devrilir  və  taxta  adələtli  şah 
çıxarılır.  Bu  mübarizə    çox  zaman  qəhrəmanların  mübarizəsi 
fonunda  baş  verir.  Artıq  sinifli  cəmiyyətdə  ovçuluq  kasıblar 
üçün yaşayış vasitəsidirsə, varlılar üçün bir  əyləncədir. «Ovçu 
Pirim»,  «Ovçu  Əhməd»,  «Ovçu  Nəbi»  nağıllarında  əsərin 
qəhrəmanları  ovçuluqla  dolanыrsa  «Taxta  qızın  nağılı», 
«Tilsimə  düşmüş  qız»  və  s.  nağıllarda  padşahlar,  varlılar  ov 
etməklə əylənirdilər. 
Nağıllarda xalqımızın maldarlıq həyatı da öz əksini tapır. 
Səfərə  çıxan  qəhrəmanlar  əsasən  səfər  zamanı  yolda  qoyun 
sürüsü  otaran  çobanlara,  naxır  otaran  naxırçılara,    at  otaran 
ilxıçılara  rast  gəlirlər.  Artıq  bu  dövrdə  sinifli  cəmiyyətin 
olduğunu  görürük.  Çünki  çobanlar,  naxırçılar,  ilxıçılar 
özlərinin deyil, varlıların, şahların sürülərini, ilxı və naxırlarını 
otarır  və  onlardan  haqq  alaraq  ailələrini  bununla 
dolandırırlar. Bu dövrdə  nəqliyyat vasitəsi  olaraq  atı görmək 
olar. At xalqın məişətində mühüm rol oynayırdı. Qobustanda 
Yazıtəpədə  qaya  təsvirində  çılpaq  atın  ağzına  yüyən  verildiyi 
təsvir olunur. Atın üstündə olan şəxs əlində olan yabaya oxşar 
silahla  maralı  ovlayır  (128,  45).  Maraqlıdır  ki,  nağıllarda  da 
ova atla çıxırlar. «Taxta qızın nağılı»nda Cahangir şahın atla 
ov  yerinə  gəlib  atı  cidarladığı,  gün  çıxana  qədər  ov  etdiyi 
göstərilir.  Nağıllarda  tez-tez  nağılların  və  qoyun  sürülərinin 
xatırlanması  da  bu  təsərrüfat  formasının  inkişaf  etdiyini 
göstərir. Nağıl qəhrəmanlarının nəqliyyat vasitəsi kimi, atdan 
istifadə  etməsi  də,  çox  güman  ki,  bunуnla  bağlıdır.  «At 
ilxılarının sayının artması və ondan geniş istifadə  edilməsinin 
ən  başlıca  səbəbi  köçmə  maldarlıq  formasının  inkişafı  ilə 
əlaqədar  olmuşdur.  Tayfalar  üstündə,  ərazi  və  varlanma 
üstündə  arasıkəsilməyən  mübarizələr  də  atın  inkişaf 

 
64 
etdirilməsinə  şərait  yaratmışdır»  (13,  250).  At  min  illər  boyu 
xalqımızın  ən  yaxşı  nəqliyyat  vasitəsi,  «qardaşı»  olmuşdur. 
«Dəvə ərəblər üçün nə qədər lazım idisə, at da türklər üçün o 
qədər  lazım  idi.  Geniş  çölləri  onunla  kеçər,  ətindən  yeyər, 
südündən  içki  /qımız/  hazırlayar,  gönündən  və  qanındaн  da 
faydalanardılar»  (103,  377).  Lakin  biz  nağıllarımızda  atın 
ətindən,  südündən  istifadə  edildiyinə  rast  gəlmirik.  Bu  çox 
güman ki, nağılçıların Иslam dini təfəkkürü ilə bağlıdır. Bu din 
at  əti  yeməyi  təqdir  etmir.  Halbuki  «Dədə  Qorqud» 
dastanlarında  «atdan  ayğır,  dəvədən  buğra,  qoyundan  qoç» 
qırıldığını, göl kimi qımız sağıldığını görürük. Beləliklə, inamla 
demək olar ki, məhz Иslam dininin təsirilə at ətindən, südündən 
istifadə olunması aradan qalxır, lakin at nəqliyyat vasitəsi kimi 
mühüm rol oynamaqda XX əsrə qədər davam edir.  
Nağıllarımızda  tez-tez  əkinçilik  mədəniyyətinin  izlərinə 
də  rast  gəlirik.  Doğrudur,  nağıllarımızda  əkinçilikdən  ayrıca 
bəhs  olunmur,  lakin  tez-tez  əkinçilik  istilahları  müəyyən 
münasibətlərlə  işlədilir.  Aydın  olur  ki,  əkinlər  cüt  və  kotanla 
əkilir. «Nardan xatun» nağılında arpa, buğda, ilə yanaşı, darı 
da  əkildiyini  görürük.  Əsərin  qəhrəmanlarıна  tez-tez 
dəyirmanlarda rast gəlинdiyindən məlum olur ki, arpa, buğda, 
darı  burada  üyüdülür.  Sonra  isə  «Taxta  qızın  nağılı»nda 
göstərildiyi  kimi,  təndir  qalayıb,  xəmir  yoğurur,  xəmiri 
kündələyib təndirə yaparaq çörək bişirirlər. Qəhrəmanlar çox 
zaman  öz  sevgililəri  ilə  bağlarda  görüşür.  Nağılarda  tez-tez 
qarpız,  yemiş,  üzüm,  alma,  nar,  qoz    və  s.  kimi  bağ-bostan 
bitkiləri  xatırlanır.  Qovurma,  kabab,  plov,  qayğanaq  və  s. 
yeməklərdən də bəhs edilir. Pendir, qurud, süd, qatıq kimi süd 
məhsullarının da adı çəkilir. Yaşayış evlərindən alaçıq, qazma, 
koma, saray və s. adlara tez-tez rast gəlmək olur. 
Nağıllarda  ən  geniş  məlumat  toy  mərasimləri  ilə  bağlı 
verilir.  Əsasən  qəhrəmanlar  sevgililərini  görüb  sevir,  seçirlər. 
«Bəlli olur ki, indi, necədirsə, qədimdə də qızı görüb bəyənmək 
oğlanla qızın öz ixtiyarında imiş» (1, 89). Oğlanla qız bir-birini 
görən  kimi  dərhal  sevmir,  sınayırlar.  «Dədə  Qorqud» 

 
65 
dastanlarında  «Banı  Çiçək  öz  beşikkərtmə  nişanlısı  Beyrəyi 
sınamamış  ona  ərə  getməyə  razılıq  vermir  (64,  153). 
Nağıllarda  da  uşaqların  beşikdə  ikən  nişanlanmasına  rast 
gəlirik.  Qızla  oğlan  bir-birini  görüb  bəyəndikdən  sonra  qız 
evinə  elçi  gedir,  «allahın  əmri,  peyğəmbərin  şəriəti»  ilə  qız 
oğlana alınıр, üzük taxıb nişanlanır. Kəbin isə molla tərəfindən 
kəsilir. Nağıllarda valideynləri razı olmadıqda qızın götürülüb 
qaçırılmasına da rast gəlirik. Bəzən qızın razılığı olmadan da 
qızı götürüb qaçırırlar. Qızın valideynləri eyni zamanda oğlan 
evindən başlıq istəyir. Nağıllarda toy məclislərinin üç gün, üç 
gecə, yeddi gün, yeddi gecə, qırx gün, qırx gecə davam etdiyini 
görürük.  Qırx  gün,  qırx  gecə  toy  məclisinin  davam  etməsi 
haqqında məlumat olmasa da, üç gün, üç gecə, yeddi gün йедди 
эеъя  toyların  olduğu  şübhə  doğurmur.  1916-cı  ildə  Salahlıda 
Annax bəyin oğlunun toyunda iştirak edən Aşıq Ələsgər «bir 
həftə  ziyarət  göyə  yüksəldi»  -  deyə,  toyun  yeddi  gün  давам 
etdiyini    göstərir.  «Qaçaq  Kərəm»  romanında  Söyünbəyli 
kəndində  Hüseyn  ağanın  evində  olan  toy  belə  təsvir  olunur: 
«Gecə yarıdan keçmişdi. Bir həftə idi ki, bu evdə çal-çağır idi. 
Əvvəl  cümə,  axırı  cümə.  Bu  gün  şənliyin  axırıncı  günü  idi. 
Mərəkədə iştirak eyləyən kənd camaatı artıq dağılmışdı» (40, 
78).  Nağıllarda  digər  maraqlı  cəhət  təkarvadlılıqla  yanaşı, 
çoxarvadlılığın  da  təsviridir.  Çoxarvadlılar  əsasən  varlılardır. 
Nağıllarda  tez-tez  qohumların  -  əmioğlu,  əmiqızı,  dayıoğlu, 
mamaqızı,  xalaoğlu,  xalaqızı  və  s.  еvləndiyini  görürük. 
Bununla  belə,  yad tayfalardan  da  qız alınmasına rast gəlinir. 
İndi  də  yaxın  qohumla  evlənmə  halları  Azərbaycan,  Qafqaz, 
Orta Asiya xalqlarında mövcuddur. Nağıllardan aydın olur ki, 
yad  yerdə  qız  sevən  oğlanlar  onları  öz  yerlərinə  gətirir, 
ağsaqqal xeyir-duası almamış evlənmirlər. Övladı olmayanlar 
övladlığa uşaq götürür. Bunun üçün övladlığa götürülən uşağı 
qız və ya oğlan- фярги йохдур, evin qadını köynəyindən keçirib 
övladlığa  qəbul  edir.  Bu  adətə  biz  «Koroğlu»  dastanında  da 
rast gəlirik.          

 
66 
Nağıllarımızda  yas  mərasimlərinin  izləri  də  varдыр. 
Əzizləri  ölən  adamlar  onuн  üçün  yas  saxlayırlar,  yas  əlaməti 
olaraq  qara  geyir,  deyib-gülmür,  ağlayırlar.  Bəzən  hətta 
ağlamaqdan  gözləri  tutulur.  «Dədə  Qorqud»  dastanlarında 
Beyrəyin yası belə təsvir olunur: «Bəybura bəyin dünlügü altun 
ban evində şivən girdi. Qızı-gəlini   qas-qas gülməz oldu. Qızıl 
qına  ağ  əlini  yağmaz  oldu.  Yeddi  qız  qardaşı  ağ  çıxardılar, 
qara  donlar  geydilər.  Vay,  bəgim  qardaş!  Muradına, 
məqsuduna  irməyən  yalnuz  qardaş!»  -  deyib  ağlaşdılar  – 
bögürüşdülər.  Beyrəyin  yavuqlusuna  xəbər  oldu.  Banıçiçək 
qaralar  geydi,  ağ  qaftanını  çıxardı.  Güz  alması  kimi  ağ 
yanağını  dartdı,  yırtdı»  (40,  57-58).  Göründüyü  kimi, 
nağıllarda  olanlar  dastanlarда  daha  aydın  verilir.  Bildiyimiz 
kimi,  indi  də  мярщум  dəfn  olunduqdan  sonra  üç  gün  onun 
qəbri üstündə ocaq qalanır. «Bəxtiyar» nağılında bu belə təsvir 
olunur:  «Padşah  qocalmışdı,  o,  oğlanlarını  çağırıb  vəsiyyət 
elədi ki, mən öləndən sonra hərəniz bir gün qəbrimin üstündə 
keşik  çəkərsiniz.  Vaxt  oldu  ki,  padşah  öldü.  Oğlanları  onu 
dəfn  elədilər.  Birinci  gecə  böyük  qardaş  silahlandı,  qəbiri 
üstündə yandırmaq üçün şam götürüb getdi» (24-инф). Bu süjetə 
Б.Veniaminovun  Salahlı  kəndindən  topladığı  «Şərif» 
nağılında da rast gəlirik. Bunun  mənasını  Y.V.Çəmənzəminli 
belə  açıqlayır:  «Azərbaycanda  ölüyə  qüsl  verilən  yerdə  üç 
axşam şam yanır. Bu adətin tarixi belədir: zərdüştlərcə ölünün 
ruhu üç gün, üç gecə himayəsiz qalır. Dördüncü gün işıq pərisi 
/mehr/  dağları  işıqlandıranda  ədalət  məhkəməsi  qurulur  və 
ruhlar himayəyə alınır. İlk uç gecə divlər ruhları fənalığa sövq 
etməyə  çalışırlar.  Divlər  qaranlığın  məxluqu  olub  işıqdan 
qaçdıqları  üçün  ölü  sahibi  ya  meyidin  yanında  və  yaxud  da 
qüsl  verilən  yerdə  şam  yandırarmış  ki,  ədalət  məhkəməsinə 
qədər  ruhu  divlərin  təcavüzündən  mühafizə  eləsin»  (36,  87). 
Göründüyü kimi, bu ədavət xalqın qədim inamından doğmuş 
və indi də yaşayır. 

 
67 
Nağıllarımızda  xalq  təbabətinin  izlərinə  də  rast  gəlinir. 
Lakin onun haqqında ayrıca danışdığımızdan, burada söhbət 
açmırıq. 
Qazax  mahalında  nağıllar  kimi  əfsanələr  də  geniş 
yayılmışdır.  Bu  yerlərdə  tarixi  şəxsiyyətlər  –  Makedoniyalı 
İsgəndər,  Süleyman  peyğəmbər,  Şah  Abbas,  Koroğlu 
haqqında,  eləcə  də  heyvanlar,  quşlar  –  anadil,  turac,  ilanlar, 
bülbül,  qızılgül,  Yusif-Nəsif  quşu  və  s.,  yer  adları  ilə  bağlı  – 
Eldar  kəndi,  Göyəzən,  Ağoğlan,  Qız  qalası,  Abbasbəyli  və  s. 
haqqında, göy cisimləri Ay və Эünяш haqqında əfsanələr indi 
də  yaşamaqdadır.  Əfsanələrin  süjetləri  çox  zaman  sevgi 
üzərində  qurulur.  Kəmərli  kəndində  indi  də  Ağoğlan  və  Qız 
qalası  haqqında  əfsanələr  dolaşmaqdadır.  Əfsanədə  göstərilir 
ki, xan qızı ilə sevişən kasıb Ağoğlan qızı götürüb qaçır. Xanın 
adamları  Ağoğlanı  öldürüb  qızı  əlindən  alırlar.  Qız  qalada 
saxlanır.  Onun  göz  yaşlarının  axmasından  qalanın  divarları 
indi də yaşdır (16- инф). Burada nağıllardakından fərqli olaraq 
bir cəhət diqqəti cəlb edir: сосиал mövqeyi bərabər olmayanlar 
evlənə bilməz. Bu qanuna əməl etməyənlər ölümə məhkumdur. 
Bu  mənada,  əfsanələr  nağıllardan  daha  obyektivdir. 
Nağıllarda  isə  ən  kasıb  adam  şah  qızı  ilə  evlənə  bilər. 
Əfsanələrdə  qohum  nikahının  izlərinə  də  rast  gəlinir.  Əzizi 
ölən  yas  saxlayır,  göz  yaşı  tökür.  «Yeddi  qız»  əfsanəsində 
qızların,  qadınların  ismətlərini  qorumaq  üçün  цzlərini 
gizlətdiyini  görürük.  Əfsanədə  deyilir  ki,  bulaq  başında  əl-
üzlərini  yuyan  qızları  ovçu  gördükdə  onlar  allaha  yalvarıb 
daşa  dönürlər  (27,  65).  Üz  gizlədilməsinə  «Dədə  Qorqud» 
dastanlarında  da  rast  gəlinir.  Yerli  əhali  arasında  üz 
gizlədilməsinin  bir  forması  olan  yaşmağa  bu  yaxınlara  qədər 
rast gəlinirdi. «Qızıl qaya» əfsanəsində isə Rum еlindən gələn 
işğalçılarla döyüşdə olan igidin qanı tökülən yerdən qaya çıxır. 
Qaya  qana  boyandığından  qızıla  çalır  (43,  112-113). 
M.Həkimovun  Kəmərli  kənd  sakini  110  yaşlı  Bəhmən 
Mustafa oğlundan topladığı «Qarunun intiqamı» əfsanəsində 
sazın düzəldilməsi haqqında deyilir: «Mələklər dedi: - Ey bəni 

 
68 
insan, bil və agah ol! Arranatəşə gedən yolun üstündə qara bir 
tut  ağacına  rast  gələcəksən.  Onu  kəsərsən,  çömçə  kimi  içini 
oyarsan. Üzünə nazik taxta, qol düzəldərsən. Bəri biyanbanda 
bitən  saqqız  ağacının  yapışqanı  ilə  onları  bir-birinə 
yapışdırarsan.  Qoldan  üç  qulaqcıq  açarsan.  Üç  burmancı 
qulaqcığa  taxarsan.  Qola  qoyun  bağırsağından  eşilmiş  quru 
pərdə  bağlamağı  da  unutmazsan.  Dediklərimi  hazır  etdikdən 
sonra  üçyaşar  ürgənin  quyruğundan  ona  tel  çəkərsən.  Onu 
çalarsan. O, gözəl çalğı alətidir. İşdir səs cır çıxarsa, çömçənin 
sinə  taxtasından  üç  deşik  açarsan»  (56,  379).  Sazın 
düzəldilməsi burada təfərrüatı ilə təsvir edilmişdir. Göründüyü 
kimi  sazın  çanağı  indikindən  fərqli  olaraq  bütöv  olmuşdur. 
Telləri at tükündən, pərdələri qoyun bağırsağından hazırlanır 
və üçtellidir. Buradan aydın olur ki, sazın düzəldilməsinin ilkin 
şəkli  ilə  indiki  arasında  o  qədər  fərq  yoxdur.  Ümumiyyətlə, 
əfsanələrdə həyat həqiqəti xalq tərəfindən əfsanələrə bürünmüş 
şəkildə verilir və xalq həyatının müxtəlif sahələrinin inkişafını 
öyrənmək üçün bir mənbə rolunu oynayır.