AZƏrbaycan mġLLĠ elmlər akademġyasi məHƏMMƏd füzulġ adına Əlyazmalar ġnstġtutu

 
MƏHƏMMƏDƏLĠ TƏRBĠYƏT 
 
Görkəmli Azərbaycan alimi Məhəmmədəli Tərbiyət 1875-ci 
ildə  Təbrizdə  anadan  olmuşdur.  Tanınmış  bir  ailənin  övladıdır. 
Atası  Mirzə  Sadıq  xanın  soyu  əfşar  tayfasından  olan  Nadir  şahın 
münşisi  “Tarixi-cahangüşayi-Nadiri”  əsərinin  müəllifi  türk  əsilli 
Mehdi xana çatır
410
. Tərbiyət ibtidai təhsilini Təbrizdə Molla Zey-
nalabidinin məktəbində almışdır. Nücum, riyaziyyat və tibb elmlə-
rini, fransız və ingilis dillərini öyrənmişdir
411
. Tərbiyət Təbrizin ta-
nınmış həkimlərindən Mirzə Nəsrullaxanın və 1896-cı ildən bir ne-
çə  il  Təbrizdə  yaşayan  Məhəmmədxan  Kufrinin  yanında  Avropa 
və  Şərqin  tibb  elmindən  dərs  alaraq,  bu  iki  alimin  tövsiyəsi  ilə 
fransız və ingilis dillərini təkbaşına öyrənmişdir.  
1894-1895-ci  illərdə Təbrizdə  hökumət  vəsaiti  ilə idarə olu-
nan Müzəffəriyyə mədrəsəsində, 1898-1912-ci  illərdə  isə  Loğma-
niyyə mədrəsəsində dərs demişdir. M.Tərbiyət XIX əsrdə Təbrizdə 
açılan  Avropa  tipli  əczaxananın  yaradıcılarından  biridir.  Tərbiyət 
Seyid Məhəmməd Şəbüstəri, Seyid Hüseynxan Ədalət və b. ilə bir-
likdə 1896-cı ildə Təbrizdə  yeni üsula idarə olunan ilk kitabxana-
nın əsasını qoymuşlar. Bu kitabxananın bölməsi Tehranda da açıl-
mışdır. 1898-ci ildən başlayaraq Tərbiyət Azərbaycanda daha çox 
irəliləyən  maarifçilik  hərəkatında  yaxından  iştirak  etmişdir.  O, 
XIX əsrin sonları və XX əsrin başlanğıcında Azərbaycanın bir çox 
siyasi xadimləri ilə birlikdə azadlıq hərəkatına qoşulmuşdur
412
. 
Tərbiyət Asiya, Afrika və Avropanın bir çox ölkələrində çap 
olunan  kitab,  jurnal  və  qəzetləri  gətirərək  bu  kitabxana  vasitəsilə 
oxuculara  çatdırırdı.  O,  1902-ci  ildə  “Gəncineyi-Fünun”  jurnalını 
                                                 
410
 Kurtuluş R. Muhammed Ali Terbiyet. DİA. 30. c., İstanbul, 2005, s. 503. 
411
 Geniş məlumat üçün bax: “Tərəqqi” qəzeti 29 sentyabr 1909, “Kavə” qəzeti 
9  may  1921,  “Şəfəq”  qəzeti  1945,  N  1,  “Azərbaycan”  jurnalı  1340,  N  1, 
“Varlıq” 1981, N 1. 
412
 Tərbiyət  Məhəmmədəli. Danişməndani-Azərbaycan:  Azərbaycanın  görkəmli 
elm, sənət adamları Bakı, 1987, s. 5. 

Vüsalə Musalı. Azərbaycan təzkirəçilik tarixi 
 
296 
Təbrizdə nəşr etmişdir. Az müddət içərisində Azərbaycan və İran-
da şöhrət tapmış bu jurnalı hökumət bağlamışdır.  
“Hünəramuz”, “Təməddünati-qədimə”, “Zad-bum” və “Təq-
vimi-Tərbiyət” Tərbiyətin gənclik illərində yazdığı əsərlərindəndir. 
1903-1911-ci illərdə illərdəki yaradıcılığında jurnalistika fəaliyyəti 
geniş yer tutmuşdur.  
Birinci dünya müharibəsinin sonunadək Tərbiyət  İstanbulda 
yaşamışdır. 1921-1925-ci illərdə Cənubi Azərbaycanın maarif ida-
rəsinin  rəisi  olmuşdur.  Tərbiyət  1940-cı  ildə  Tehranda  vəfat 
etmişdir. 
Məhəmmədəli  Tərbiyət  tərəfindən  farsca  tərtib  olunmuş 
“Danişməndani-Azərbaycan” adlı təzkirənin birinci cildi h. 1314/ 
1935-ci ildə Tehranda nəşr olunmuşdur. Məhəmməd Naxçıvaninin 
yazdığına görə, təzkirənin ikinci cildinin əlyazması müəllifin ailə-
sindədir
413
.  Tərbiyətin  uzun  illər  apardığı  araşdırmaların  nəticəsi 
olan bu təzkirədə Azərbaycanın tanınmış şair, yazıçı, filosof və tə-
biblərin  həyatı haqqında əlifba prinsipi əsasında məlumat verilmiş 
və əsərlərindən nümunələr təqdim olunmuşdur. Təzkirədə yer alan 
nümunələrin böyük bir qismi fars dilindədir. Əsərin fars dilindəki 
nəşrinin ön sözü Ağayi-Həsən İsfəndiyari tərəfindən yazılmışdır.  
“Danişməndani-Azərbaycan”ı  təzkirələr  təzkirəsi  hesab  et-
mək  olar.  Çünki  Məhəmmədəli  Tərbiyət  əsərini  hazırlayarkən  bir 
sıra dəyərli təzkirələrdən bəhrələnmiş və demək olar ki, təzkirədə-
ki məlumatların çoxunu olduğu şəkildə vermişdir. Təzkirənin mən-
bələri  aşağıdakılardır:  “Təraiqül-həqayiq”,  “Gülüstani-hünər”, 
“Nücumüs-səfa”,  “Tarixül-hükəma”,  “Həşt  behişt”,  “əş-Şəqayi-
qün-nümaniyyə”, “Riyazül-üləma”, “Təzkireyi-Nəsrabadi”, “Ruzi-
rövşən”,  “Töhfeyi-Sami”,  “Təzkireyi-Dilgüşa”,  “Rövzeyi-əthar”, 
“Səadətnamə”, “Məcməül-xəvas”, “Xülasətül-əşar”, “Ərəfatül-aşi-
qin”, “Bəyazi-Saib”, “Şəmi-əncümən” və s. 
Təzkirənin  sonunda  Azərbaycanda  və  ya  Azərbaycanla  əla-
qədar xaricdə çıxmış 110 qəzet-jurnal haqqında müxtəsər məlumat 
verilmişdir.   
                                                 
413
 Yenə orada, s. 11. 

Vüsalə Musalı. Azərbaycan təzkirəçilik tarixi 
 
297 
Görkəmli  alim  Məmmədəli  Tərbiyətin  əsərlərinin  müəllifin 
doğma ana dilinə tərcüməsi Azərbaycan alimlərinin qarşısında du-
ran mühüm vəzifələrdən idi. İllər keçdikcə Tərbiyətin ədəbi irsinin 
elmi  əhəmiyyəti  daha  da  aydınlaşmışdır
414
.  Bu  əsər  Qafar  Kəndli 
və  İsmayıl Şəms tərəfindən fars dilindən Azərbaycan dilinə tərcü-
mə  edilmişdir.  Təzkirənin  tərcüməsi  zamanı  bir  neçə  dəyişiklik 
edilmişdir. Belə  ki,  əsərin orijinalında şəxsiyyətlərin, eləcə  də  qə-
zet və jurnalların adı, əski əlifba sırası ilə, tərcümədə isə kiril əlif-
bası  ilə  təqdim  olunmuşdur.  Kitabda  adları  çəkilmiş  əsərlərin  adı 
olduğu kimi saxlanılmış, ilk dəfə adı çəkilən kitabın qarşısında tər-
cüməsi də verilmişdir.  
Azərbaycan  təzkirəçiləri  və  ədəbiyyatşünasları  içərisində 
Tərbiyət birinci şəxsdir ki, ədəbi-estetik fikir tariximizin yazılı sə-
hifələrinin VII əsrdən başlaması ideyasını irəli sürmüşdür
415
. 
K.Məmmədova  təzkirə  üzərində  apardığı  araşdırmalara  əsa-
sən  Azərbaycan  intibah  mədəniyyətinin  XII  əsrin  əvvəllərindən 
başlayaraq  yeni  uğurlar  qazanmış  nümayəndələrinin  hər  birinin 
ayrı-ayrılıqda  Tərbiyət  tərəfindən  öyrənildiyini  və  bununla  da  bu 
dövrün ədəbi panoramasının “Danişməndani-Azərbaycan” təzkirə-
sində geniş şəkildə öz əksini tapdığını yazır
416
. Tədqiqatçı “Daniş-
məndani-Azərbaycan”da  XIX  əsr  və  XX  əsrin  əvvəllərinin  ədəbi 
mühitini bütün reallıqları ilə işıqlandıra bilmədiyini, təzkirədə XIX 
əsr Şimali Azərbaycanın görkəmli şair və ədiblərindən A.Bakıxa-
nov,  Q.Zakir,  S.Ə.Şirvani,  M.Nəvvab,  Müctəhidzadə,  Sabir  haq-
qındakı  bilgilərin  çoxunun  adi  məlumat  xarakterli  olduğunu  bil-
dirərək tənqid edir. 
F.ü.f.d. P.Kərimov XVII əsrin Azərbaycan poeziyasının inki-
şafında mühüm mərhələ olduğunu, mənbələrdə isə bu dövrün nü-
                                                 
414
 Tərbiyət  Məhəmmədəli. Danişməndani-Azərbaycan:  Azərbaycanın  görkəmli 
elm, sənət adamları. Bakı, 1987, s. 16. 
415
 Məmmmədova  K.  Azərbaycanda  təzkirəçilik  ənənəsi  və  Məhəmmədəli  Tər-
biyətin  «Danişməndani-Azərbaycan»  təzkirəsi:  Filol.  elm.  nam…dis.  avtoref. 
Bakı, 2005, s. 20. 
416
 Yenə orada, s. 22. 

Vüsalə Musalı. Azərbaycan təzkirəçilik tarixi 
 
298 
mayəndələri  haqqında  kifayət  qədər  məlumata  rast  gəlinmədiyini 
yazır.  M.Tərbiyət  də  bu  çətinliklərlə  rastlaşmış,  imkan  daxilində 
bu  zaman  yaşamış  şairlər,  onların  həyat  və  yaradıcılığı,  bəziləri 
arasındakı qarşılıqlı münasibətlər barədə dəyərli məlumatlar, əsər-
lərindən nümunələr verilmişdir. Təzkirədə XVII əsrin Saib, Qövsi, 
Uğurlu xan Ziyadoğlu Müsahib, Tərzi Əfşar, Təsir kimi daha çox 
tanınmış  sənətkarları  ilə  bərabər  Məhəmməd  Əmin  Ağası,  Alim, 
Arif,  Bəxti,  Molla  Nəsrulla  Xalxali  Vaqif,  Molla  Rəcəbəli  Vahid, 
Danişmənd, Zahid, İbrahim Ordubadi, İsa bəy, Məxmur, Sabit, Sa-
yır Ordubadi, Təzriqi, Təskin, Ülfət, Molla Heydərəli Faiz, Hüseyn 
bəy  Xüruşi  və  b.  kimi  onlarca  adı  ədəbiyyat  tarixinə  düşməmiş 
şairlər barədə məlumata rast gəlirik. M.Tərbiyətin “Danişməndani-
Azərbaycan”  əsərində  XVII  əsrdə  yaşamış,  Hindistana  mühacirət 
etmiş  şairlərdən  Zaman,  İbrahim  Ordubadi,  İsmayılxan  Təbrizi, 
Məhəmməd  Hüseynbəy  Məlum  və  başqaları  haqqında  məlumat 
verilir
417
.    
Təzkirədə 919 nəfər şairin həyat və yaradıcılığı haqqında mə-
lumat  və  əsərlərindən  nümunələr  öz  əksini  tapmışdır.  K.Məmmə-
dova “Danişməndani-Azərbaycan” əsərini müəllifin uzunmüddətli, 
geniş tədqiqatının nəticəsi olaraq ağır zəhmət bahasına yazıldığı və 
demək olar ki, özündən əvvəlki bir çox Azərbaycan və İran təzki-
rələrinə,  müxtəlif  tarixi  əsərlərə  istinad  etdiyi  üçün  bioqrafik  və 
biblioqrafik məlumatın dolğunluğu baxımından təzkirələrin ən mü-
kəmməli adlandırır
418
. 
 
                                                 
417
 Kərimov P. Məmmədəli Tərbiyətin  «Danişməndani-Azərbaycan» əsəri XVII 
əsr şairlərimiz haqqında // Filologiya məsələləri. – 2007. - № 5. s. 19. 
418
 Məmmmədova  K.  Azərbaycanda  təzkirəçilik  ənənəsi  və  Məhəmmədəli  Tər-
biyətin  «Danişməndani-Azərbaycan»  təzkirəsi:  Filol.  elm.  nam…dis.  avtoref. 
Bakı, 2005, s. 18. 

Vüsalə Musalı. Azərbaycan təzkirəçilik tarixi 
 
299 
 
 
 
 
 
 
Məhəmmədəli Tərbiyət

Vüsalə Musalı. Azərbaycan təzkirəçilik tarixi 
 
300 

Vüsalə Musalı. Azərbaycan təzkirəçilik tarixi 
 
301 
 
QULAM MƏMMƏDLĠ 
 
Publisist,  teatrşünas,  salnaməçi,  1950-ci  ildən  Azərbaycan 
Yazıçılar  İttifaqının üzvü, Azərbaycanın  Əməkdar Mədəniyyət  iş-
çisi  (1977),  Azərbaycan  Jurnalistlər  Birliyinin  "Qızıl  qələm"  mü-
kafatı laureatı (1972), əmək veteranı (1976), Azərbaycanın Əmək-
dar  jurnalisti  (1984),  İttifaq  əhəmiyyətli  təqaüdçü  (1987), 
M.F.Axundov  adına  ədəbi  mükafat  laureatı  (1989)  olan  Qulam 
Məmmədli orijinal həyat yolu keçmişdir.  
Qulam  Məmmədli  1897-ci  ildə  Təbriz  şəhərində  anadan  ol-
muşdur. İbtidai təhsilini mollaxanada almışdır. 1923-cü ildə ailəsi 
ilə birlikdə Bakıya köçüb “III İnternasional” mətbəəsində mürəttib, 
az sonra “Çapçı gözü” adlı çoxtirajlı qəzetin redaktoru təyin edilə-
rək, 1929-cu ilə qədər burada çalışmışdır
419
. Daha sonralar “Kom-
munist”,  “Azərbaycan  kolxozçusu”,  “Yeni  yol”,  “Kirpi”  jurnalla-
rında redaktor vəzifəsində çalışan Qulam Məmmədli bütün bilik və 
bacarığını  nəşriyyat-poliqrafiya  və  dövri  mətbuatın  tədqiqinə  və 
inkişafına sərf etmişdir. Belə ki, o, ikinci dünya müharibəsi zamanı 
topladığı  əlyazmalar  əsasında  Pərvin  Etisami,  Mirzəli  Möcüz, 
Heyran xanım və Fədai  kimi klassiklər haqqında bioqrafik  əsərlər 
yazmış  və  Azərbaycanda  nəşr  etdirmişdir.  Yalnız  bu  nəşrlərdən 
sonra  həmin  söz  ustaları  Azərbaycan  ədəbiyyatşünaslarının  tədqi-
qat  obyektinə  çevrilmişdir.  Azərbaycanda  elmi-bioqrafik  janr  he-
sab edilən salnamənin ilk nümunələrini də məhz Qulam Məmməd-
li yaratmışdır.  
Qırxdan artıq iri həcmli əsərin və mindən artıq elmi-kütləvi 
məqalənin  müəllifi  olan  araştırıcının  ədəbiyyatşünaslar  üçün  daha 
qiymətli  tədqiqatı  təzkirəsidir.  Qulam  Məmmədlinin  Azərbaycan 
dilində yazdığı “Təzkirə”si “Danişməndani-Azərbaycan”dan sonra 
tərtib  olunmuş  digər  universal  xarakterli  təzkirədir.  O,  “Azər-
baycanın  alim,  yazıçı, şair və başqa görkəmli xadimləri haqqında 
                                                 
419
 Qulam  Məmmədli.  Tərcümeyi-hal  (rus  dilində).  AMEA  Əlyazmalar  İnstitu-
tu, Arx. 52, Q-5 (7). 

Vüsalə Musalı. Azərbaycan təzkirəçilik tarixi 
 
302 
biblioqrafik materiallar” adlı təzkirəsini 1954-cü ildə tamamlamış-
dır.  Təzkirə  Azərb.  MEA  Əlyazmalar  İnstitutunda  B-2701  şifrəsi 
altında mühafizə olunur. 1418 vərəq həcmində olan əsər təxminən 
mindən  artıq  tanınmış  şəxsiyyətin  tərcümeyi-halı  və  əsərlərindən 
nümunələri əhatə edir
420
. Əsərin I-V cildlərində dövr məhdudiyyəti 
qoyulmadan  Azərbaycanın  məşhur  şəxsləri  yad  olunmuşdur.  VI 
cilddə isə şifahi  xalq  ədəbiyyatından örnəklər və  Təbriz-Azərbay-
can şairlərinin “Stalin yoldaşa məktubları” toplanmışdır.  
Təzkirə tərtib olunarkən əlifba prinsipi əsas götürülmüşdürsə 
də, bəzən buna riayət olunmamışdır. Müəllif təzkirəyə daxil etdiyi 
məlumatları hansı mənbədən götürdüyünü səhifənin sonunda qeyd 
etmişdir. Həmçinin əsərə təzkirədə bəhs olunan şəxslərin adlarının 
əlifba sırası ilə verildiyi fehrist də əlavə olunmuşdur. Fehristin so-
nunda  təzkirə  hazırlanarkən  istifadə  olunmuş  mənbələr  –  təzkirə-
lər, ədəbiyyat tarixləri və bir sıra dövri mətbuat orqanlarının adları 
öz əksini tapmışdır.  
Araşdırmalar nəticəsində məlum olmuşdur ki, Qulam Məm-
mədlinin  bu  əsəri  XX  əsrdə  Şimali  Azərbaycanda  tərtib  olunmuş 
son ümumi xarakterli təzkirədəir. Əsər indiyə kimi çap olunmasa 
da, ədəbiyyatşünasların müraciət etdiyi mənbələr sırasındadır. 
Azərbaycan  MEA  Əlyazmalar  İnstitunda  mühafizə  olunan 
zəngin və dəyərli şəxsi fondlar içərisində Qulam Məmmədlinin ar-
xivinə  rast  gəlirik. Burada müəllifin  tərcümeyi-halı, dəyərli  tədqi-
qatları, fotoşəkilləri və s. saxlanılır. 
  
 
 
 
 
 
                                                 
420
 Qulam Məmmədli. Təzkirə. Əlyazmalar İnstitutu, Б-2701. 

Vüsalə Musalı. Azərbaycan təzkirəçilik tarixi 
 
303 
 
 
 
Qulam Məmmədli “Təzkirə”  
AMEA Əlyazmalar Ġnstitutu B-2701
 

Vüsalə Musalı. Azərbaycan təzkirəçilik tarixi 
 
304 
 
 
 
Qulam Məmmədli “Təzkirə” 
AMEA Əlyazmalar Ġnstitutu B-2701 

Vüsalə Musalı. Azərbaycan təzkirəçilik tarixi 
 
305 
 
SEYYĠD ƏBDÜLHƏMĠD XALXALĠ 
 
Seyyid  Əbdülhəmid  Xalxali  “Təzkireyi-şüərayi-müasiri-
İran”  adlı  əsərin  müəllifidir.  Əsərin  birinci  cildi  35  şairdən  bəhs 
edir,  452  səhifədən  ibarətdir  və  h.ş.1333  /  1954-cü  ildə  Tehranda 
“Təhuri” nəşriyyatında çap olunmuşdur. İkinci cildi isə 73 şairdən 
bəhs edir və 412 səhifədən ibarətdir. H.ş. 1337 / 1958-ci ildə Teh-
randa həmin nəşriyyatda işıq üzü görmüşdür
421
. 
                                                 
421
 Məani Ə.G. Tarixi-təzkirəhayi-farsi. II c., s. 297-298. 

Vüsalə Musalı. Azərbaycan təzkirəçilik tarixi 
 
306 
 

Vüsalə Musalı. Azərbaycan təzkirəçilik tarixi 
 
307 
 
 
ƏZĠZ DÖVLƏTABADĠ 
 
Güney  Azərbaycandan  olan  soydaşımız  Əziz  Dövlətabadi 
h.1345/1966-cı  ildən  təzkirə  tərtibləməyə  başlamış  və  əsəri  “Sü-
xənvərani-Azərbaycan”  adı  altında  1998-ci  ildə  iki  cilddə  farsca 
nəşr olunmuşdur. Təzkirəçi bu əsərdə 944 nəfər Azərbaycan şairi-
nin həyat və yaradıcılığı haqqında məlumat vermişdir.  
Ə.Dövlətabadi  təzkirəsinin  ön  sözündə  Azərbaycanın  çox 
sayda şairlər yetişdirdiyini qeyd edərək, bu ölkənin zəngin ədəbiy-
yata  sahib  olduğunu  vurğulamışdır.  Məhz  bu  səbəbdən  yarım  əsr 
öncə M.Tərbiyət Azərbaycan ziyalıları və söz ustaları haqqındakı 
məlumatları  “Danişməndani-Azərbaycan”  təzkirəsində  toplamış-
dır.  Təzkirəçi  “Danişməndani-Azərbaycan”dan  sonra  Azərbaycan 
şairləri haqqında təzkirə qələmə almasını iki səbəblə izah edir. Bi-
rincisi, bu uzun müddətdə yeni şairlər ədəbiyyat meydanına qədəm 
qoymuşlar və onların haqqında məlumatın verilməsi vacib olmuş-
dur
422
. İkincisi, “Fərhəngi-Süxənvəran” və “Tarixi-təzkirəhayi-far-
si”  adlı  mühüm  kitabların  nəşri  sayəsində  ədəbiyyat  tarixinin  əv-
vəllər məlum olmayan bir sıra əhəmiyyətli mənbələri ictimaiyyətə 
tanıdılmışdır  və  bu  baxımdan  da  Azərbaycan  şairlərinin  həyat  və 
yaradıcılıqlarının həmin mənbələr əsasında daha mükəmməl şəkil-
də  təsvir  olunma  zərurəti  yaranmışdır.  Təzkirəçi  h.ş.1345/1966-cı 
ildən  etibarən  Cənubu  Azərbaycanın  ayrı-ayrı  şəhər  və  bölgələri-
nin şairlərindən bəhs edən məqalələrini Təbriz Ədəbiyyat İnstitutu-
nun  jurnalında  çap  etdirmişdir.  Məhz  həmin  zamandan  etibarən 
müəllif  ziyalıların  və  xüsusən  də  ustad  Mənuçöhr  Mürtəzavinin 
təşviqi ilə məqalələrini bir yerə toplayaraq və təkmilləşdirərək, on 
il müddətində əsər üzərində işləmiş və “Süxənvərani-Azərbaycan” 
təzkirəsini hazırlamışdır
423
.  
Daha sonra müəllif ön sözdə istifadə etdiyi mənbələrin adla-
rını sadalayır, öz təzkirəsini digər təzkirələrdən fərqləndirən üstün 
                                                 
422
 Dövlətabadi Ə. Süxənvərani-Azərbaycan. Təbriz, s. XXVI. 
423
 Yenə orada, s. XXVIII. 

Vüsalə Musalı. Azərbaycan təzkirəçilik tarixi 
 
308 
cəhətləri  qabardır,  “Danişməndani-Azərbaycan”  və  “Fərhəngi-Sü-
xənvəran”da olmayan bir çox şairin buraya əlavə olunduğunu qeyd 
edir.  Bundan  sonra  müəllif  əvvəlki  təzkirələrin,  xüsusilə  M.Tər-
biyətin  yol  verdiyi  səhvləri  göstərmiş  və  onları  təshih  etmişdir. 
Ə.Dövlətabadi  ön  sözün  sonunda  öz  təzkirəsinin  xüsusiyyətlərin-
dən  bəhs  etmişdir.  O,  təzkirəsinin  məhəlli  xarakter  daşıdığını  və 
İranın tərkibində olan Şərqi Azərbaycan, Qərbi Azərbaycan, Ərdə-
bil vilayətlərinin şairlərini əhatə etdiyini bildirmişdir
424
.        
Təzkirə  tərtib  olunarkən  coğrafi  prinsip  əsas  götürülmüşdür. 
Coğrafi  prinsip  daxilində  də  əlifba  ardıcıllığına  riayət  edilmişdir. 
Əlifba sıralamasında ilk növbədə şairlərin təxəllüsləri nəzərə alın-
mış,  təxəllüsü  olmayan  şairlər  isə  ləqəb  və  adlarına  görə  təqdim 
olunmuşlar.   
 “Belə  ki,  həmin  prinsiplər  bir  tərəfdən  mövcud  təzkirəçilik 
ənənələrinə  sadiqlik  nümayiş  etdirməsi,  digər  tərəfdən  isə  şair  və 
yazıçıların yaradıcılığına dair məlumatların toplanılmasına orijinal 
yanaşma tərzini nümayiş etdirməsi baxımından xüsusi maraq kəsb 
edir”
425
. 
Hər şairdən bəhs olunarkən imkan daxilində ən ilkin mənbə-
lərə  müraciət  edilmiş  və  şairdən  bəhs  edildikdən  sonra  istifadə 
olunmuş mənbələrin adları və səhifələri göstərilmişdir. Müəllif əv-
vəlki təzkirəçilərin yol verdiyi səhvləri islah etməyə çalışmışdır.  
Təzkirəçi  öncə  vəfat  etmiş  şairlər,  sonra  isə  müasir  şairlər 
haqqında məlumat verir. Bu cəhətdən Müctəhidzadə və Mir Möh-
sün Nəvvabın təzkirələri ilə struktur baxımından oxşarlıqlar nəzərə 
çarpmaqdadır.  
Belə  ki,  təzkirədə  hər  bölgədən  bəhs  edilərkən  keçmiş  za-
mandan  müasir  dövrə  kimi  mövcud  olmuş  “hal-hazırda  həyatının 
şamı sönmüş” şairlər xatırlanmışdır. İkinci cild isə həmin bölgələ-
rin həyatda olan şairlərinə həsr olunmuşdur.  J.İsmayılova bu təz-
                                                 
424
 Yenə orada, s. XXVII. 
425
 İsmayılova  J.  Əziz  Dövlətabadinin  “Süxənvərani-Azərbaycan”  təzkirəsinin 
tərtib prinsipləri // Tədqiqlər, 2004, N 4, s. 251. 

Vüsalə Musalı. Azərbaycan təzkirəçilik tarixi 
 
309 
kirənin  tərtib  prinsipinin  özəlliklərindən  biri  kimi  sənətkarların 
nəsil şəcərəsini nəzərə alma faktının üzərində durur
426
.   
Təzkirədə  Cənubi  Azərbaycan  şairlərinin  farsdilli  poeziya-
sından  nümunələr  təqdim  olunmuşdur.  Hər  bölgənin  şairlərindən 
bəhs edən fəslin sonunda müəllif həmin yerin türkcə yazan şairləri-
nin  adlarını  və  onlar  haqqında  məlumat  verən  mənbələri  sadala-
mışdır.  
Ə.Dövlətabadi qeyd edir ki, Y.Şeyda Azərbaycan türkcəsin-
də  şeir  yazan müasir şairlərin tərcümeyi-halları və  şeirlərini  əhatə 
edən “Ədəbiyyat  ocağı”  təzkirəsini qələmə  aldığı  üçün o, öz doğ-
ma dilində şeir yazan Cənubi Azərbaycan şairlərinin haqqında ge-
niş məlumat verməmiş, onların adlarını çəkməklə kifayətlənmişdir.  
Ə.Dövlətabadi  məhəlli  təzkirə  yazan  müəlliflərin  qarşısında 
duran  mühüm  problemlərdən  birinin  bəzi  şairlərin  hansı  bölgəyə 
mənsub  olduğunu  müəyyənləşdirməyin  çətinliyidir.  Təzkirəçi  öz 
əsərində  bəhs  etdiyi  bölgənin  şairlərindən  danışmazdan  öncə  hə-
min  yerin  tarixi,  coğrafiyası  və  abidələri  haqqında  məlumat  ver-
mişdir
427
. 
Təzkirənin  I  cildi  Ərdəbil,  Arazbaran,  Urmiya,  Ərvənəq, 
Ənzab və Təbrizdən olan şairlər haqqında məlumatı əhatə etmək-
dədir.  II  cilddə  isə  Xalxal,  Xoy,  Sərab,  Səlmas,  Maku,  Mərənd,  
Məhabad, Miyanə və Gərmrud şairlərinin haqqında məlumat veril-
mişdir. Təzkirədəki şairlərdən beşi qadındır. 
 
Şəhər 
Keşmiş şairlər 
Müasir şairlər 
Türkcə 
yazan 
şairlər 
Ərdəbil 
72 
8 
20 
Arazbaran 
15 
5 
2 
Urmiya 
46 
14 
6 
Ərvənəq və 
Ənzab 
18 
- 
4 
Təbriz 
396 
92 
27 
Xalxal 
35 
9 
2 
Xoy 
44 
13 
2 
Sərab 
7 
- 
1 
Səlmas 
17 
3 
2 
                                                 
426
 Yenə orada, s. 252.  
427
 Dövlətabadi Ə. Süxənvərani-Azərbaycan. Təbriz, s. XXX.  

Vüsalə Musalı. Azərbaycan təzkirəçilik tarixi 
 
310 
Maku 
1 
- 
- 
Mərənd 
11 
7 
4 
Məhabad 
4 
5 
- 
Miyandüab 
2 
1 
- 
Miyanə 
və 
Gərmrud 
8 
- 
3 
Nəqdə 
2 
- 
- 
Cəmi 
705 
159 
80 
 
“Danişməndani-Azərbaycan”dan  fərqli  olaraq,  bu  təzkirədə 
Şimali Azərbaycan şairlərindən bəhs olunmamışdır.  
Sözügüdən  təzkirə  Əlyazmalar  İnstitutunun  əməkdaşı  J.Şü-
kürova (İsmayılova) tərəfindən tədqiqata cəlb olunmuşdur. Əsərin 
Azərbaycan dilinə tərcüməsi üzərində isə iş davam edir. 
Əziz Dövlətabadinin başqa bir təzkirəsi 1991-ci ildə nəşr et-
dirdiyi  “Sərayendeqani-şeri-parsi dər Qəfqaz”  (“Qafqazın  farsdilli 
şairləri”) adlı əsərdir
428
.     
Bu təzkirə də adından göründüyü kimi coğrafi prinsip əsasın-
da tərtiblənmişdir. Əsərdə 227 şairin həyat və  yaradıcılığı haqqın-
da  məlumat  verilmiş  və  əsərlərindən  nümunələr  təqdim  olunmuş-
dur. Təzkirə dörd fəsildən ibarətdir. 
Birinci  fəsildə  Aranın  farsdilli  şairlərindən  bəhs  edilimiş  və 
doqquz hissəyə ayrılmışdır:  
1.
 
Ordubadın farsdilli şairləri 16 nəfər  
2.
 
Bakının farsdilli şairləri 6 nəfər 
3.
 
Bərdənin farsdilli şairləri 1 nəfər  
4.
 
Beyləqanın farsdilli şairləri 6 nəfər 
5.
 
Xalatın farsdilli şairləri 2 nəfər 
6.
 
Şirvanın farsdilli şairləri 47 nəfər 
7.
 
Qarabağın farsdilli şairləri 59 nəfər 
8.
 
Gəncənin farsdilli şairləri 36 nəfər 
9.
 
Naxçıvanın farsdilli şairləri 4 nəfər 
İkinci  fəsil  “Parsisərayani-Ermənistan”  adlanır  və  12  şairi 
əhatə edir. 
                                                 
428
 Dövlətabadi Ə. Qafqazın farsdilli şairləri. Tehran, 1370. 

Vüsalə Musalı. Azərbaycan təzkirəçilik tarixi 
 
311 
Üçüncü fəsildə on üç farsdilli  Dağıstan şairindən, dördüncü 
fəsildə isə iyirmi beş farsca yazan Gürcüstan şairindən bəhs olun-
muşdur.  
Bu təzkirədə bəzi mübahisəli məqamlar vardır ki, J.Şükürova 
onların üzərində durmuşdur
429
. 
 
  
 
                                                 
429
 Şükürova J. Qafqazda yaşayan farsdilli şairlər // Filologiya məsələləri, 2011, 
N 11, s. 361. 

Vüsalə Musalı. Azərbaycan təzkirəçilik tarixi 
 
312 

Vüsalə Musalı. Azərbaycan təzkirəçilik tarixi 
 
313