AZƏrbaycan mġLLĠ elmlər akademġyasi məHƏMMƏd füzulġ adına Əlyazmalar ġnstġtutu

 
AMEA Əlyazmalar İnstitutu D – 269 
                                                 
364
 Yenə orada, 74 b – 75 a. 
365
 Yenə orada, 76 a. 

Vüsalə Musalı. Azərbaycan təzkirəçilik tarixi 
 
256 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Mirzə Ġsa Xəyali Ziyai. “Təzkireyi-Ziyai”  
AMEA Əlyazmalar Ġnstitutu D-269

Vüsalə Musalı. Azərbaycan təzkirəçilik tarixi 
 
257 
 
ƏBÜLQASIM MÖHTƏġƏM ġĠRVANĠ 
 
Əbülqasım Möhtəşəm Şirvani Bəhupali Hindistanda doğulub 
boya-başa çatmış azərbaycanlı müəlliflərdəndir. O, Şeyx Əbülfəzl 
Məhəmməd Abbas Şirvaninin böyük oğludur. H.1276/1859-cu ildə 
anadan olmuşdur. Atasından təhsil və təlim-tərbiyə almışdır. “Zər-
rin-pərənd”,  “Ayini-bəhin”,  “Çeşmeyi-nuş”,  “Tarixi-nəfis”,  “Rə-
van-əfza”,  “Cavahirnamə”,  “Qeysərnamə”,  “Diləfruz”,  “Zərnab”, 
“Qəbəsatül-qiyas” kimi əsərləri vardır.  
Onun əsərlərindən biri də h. 1298/1880-81-ci ildə qələmə al-
dığı  “Əxtəri-taban” təzkirəsidir. Burada  əlifba sırası  ilə 82 qadın 
şairə haqqında məlumat verilmişdir. Təzkirədə ilk olaraq Arzu Sə-
mərqəndidən və son olaraq Yasəmən adlı qadın şairədən bəhs edil-
mişdir.  “Xatimə”də  Rabiə  Qəzdarinin  və  Məsturə  Kürdüstaninin 
tərcümeyi-halına  və  yaradıcılıqlarından  örnəklərə  yer  verilmişdir. 
O,  son  iki  şairənin  haqqında  məlumatı  təzkirəni  bitirdikdən  sonra 
“Məcməül-füsəha”nı mütaliə edərkən əldə etmiş və öz əsərinə əla-
və  etmişdir.  Onu  bu  təzkirəni  yazmağa  qardaşı  Əbülhəsən  həvəs-
ləndirmiş və o, öz əsərini 1298/1880-81-ci ildə tamamlayaraq, onu 
Bəhupal rəisəsi Şahicahan bəyimə həsr etmişdir. Əsər 1299/1881-
cu ildə 63 səhifə həcmində Bəhupal şəhərindəki “Şahicahani” mət-
bəəsində daşbasma üsulu ilə işıq üzü görmüşdür.  
Müəllif bu əsəri yazmaq üçün çox sayda təzkirələrə müraciət 
etməli  olmuşdur.  Lakin  onun  bəzi  xətalara  da  yol  verdiyi  görül-
məkdədir.  Məsələn,  təzkirədə  Məxfi  Rəşti  adlı  İran  şairinin  bəzi 
şeirləri yanlışlıqla Övrəngzib Aləmgir padşahın qızı Zibünnisa bə-
yim Məxfiyə aid edilmişdir
366
. 
                                                 
366
 Məani Ə.G. Tarixi-təzkirəhayi-farsi.  I c., s. 9-22. 

Vüsalə Musalı. Azərbaycan təzkirəçilik tarixi 
 
258 

Vüsalə Musalı. Azərbaycan təzkirəçilik tarixi 
 
259 
 
MĠR MÖHSÜN NƏVVAB 
 
Şair, təzkirəçi, rəssam, naqqaş, xəttat, astronom, pedaqoq ki-
mi tanınmış Mir Möhsün Nəvvab 1833-cü ildə Şuşada ruhani ailə-
sində  dünyaya  gəlmişdir.  Molla  məktəbində  ərəb,  fars  dillərini, 
eləcə də Şərq ədəbiyyatını mükəmməl öyrəndikdən sonra o, 34 ya-
şında ikən Şuşanın görkəmli alimlərindən Molla Abbas Cavanşir-
dən heyət, rəml və nücum elmlərini öyrənməyə başlamışdır.  
Şuşada müəllimlik etməyə başlamış və 1890-cı ildə təşkil et-
diyi  yeni  tipli  məktəbdə  əsasən  özünün  hazırladığı  dərsliklərdən 
istifadə  etmişdir.  Nəvvab  öz  evində  litoqrafiya  mətbəəsi  açmağa 
nail olmuş, hətta burada özünün bir neçə əsərini belə çap etmişdir.  
Nəvvab  dövrünün  tanınmış  alimlərindən  olmuş,  elmin  müx-
təlif  sahələrinə  aid  Azərbaycan,  fars  və  ərəb  dillərində  iyirmidən 
artıq əsər yazmışdır
367
. Bu əsərlər arasında “Ziyaül-Ənvar”, “Kifa-
yətül-ətfal”, “Məzamir”, “Şəmsül-hidayə”, “Bəhrül-hüzən”, “Kən-
zül-mühən”, “Divani-farsi”, “Batilüs-sehr”, “Nurül-ənvar”, “Vüzu-
hül-ərqam” və başqalarının adını çəkmək mümkündür.    
Mir  Möhsün  Nəvvabın  əsərləri  içərisində  “Təzkireyi-Nəv-
vab”ın  xüsusi  yeri  vardır.  1891-ci  ildə  fars  dilində  qələmə  alınan 
“Təzkireyi-Nəvvab” iki hissədən ibarət olub, məhəlli xarakter da-
şıyır və müəyyən mənada sistemsiz tərtib olunmuşdur.  
Nəvvab ön sözdə təzkirənin yazılma səbəbini belə açıqlayır: 
“Aciz bəndə Nəvvab Mir Möhsün ibn Hacı Mir Əhməd Ağamirza-
də Qarabaği belə söyləyir ki, bu gözəl dövranda, mübarək 1309-cu 
ildə  görkəmli  din  qardaşlarından  və  səmimi  ruhanilərdən  bəziləri 
belə  arzu  etdilər  ki,  tarixin  səhifələrində  bir  yadigar  kimi  qalması 
üçün Qarabağ şairlərinin əziz adları, onların keçdikləri həyat yolu 
toplanıb  bir  təzkirə  tərtib  edilsin  və  yüksək  ləyaqət  və  bacarığa 
malik olmayan mən onların gözəl adlarını zəmanə aqilləri və döv-
ran arifləri üçün  yadigar qoyum.  Beləliklə, onların buyurduqlarını 
                                                 
367
 Qarayev N. XIX əsr Azərbaycan ədəbi məclisləri. Bakı, 2010, s. 211-212. 

Vüsalə Musalı. Azərbaycan təzkirəçilik tarixi 
 
260 
qəbul edib, onların xahişini yerinə yetirib, mərdanə işə başladım və 
bu məcmuəni yazıb, adını “Təzkireyi-Nəvvab” qoydum”
368
.  
Müəllif  əsərini  iki  dildə  qələmə  almasının  səbəbini  də  şərh 
edir: “Bundan qabaq yazılmış təzkirələr hamısı bir dildə olmuşdur. 
Yəni ya ərəb, ya fars, ya da türk dilində. Ancaq mən iki dildə yaza-
cağam, həm farsca, həm də türkcə. Türkcə şeirləri farsca şeirlərdən 
ayırmağı rəva bilmədim və bir-biri ilə qarışıq yazaraq təzkirəni üç 
hissəyə bölürəm”
369
. 
Nəvvab təzkirənin ön sözündə əsəri hansı strukturda hazırla-
dığını  qeyd  edir:  “...təzkirəni  üç  hissəyə  bölürəm.  Birinci  hissə  - 
həyatda olmayan şairlərin əhvalı və şeirləri, ikinci hissə - həyatda 
olan  şairlərin  əhval  və  şeirləri,  üçüncü  hissə  -  kitabın  xatiməsi, 
məzhəkəli  şeir  parçaları,  satiralar  və  s.  əvvəlki  adları  getməyən 
şairlər və Qafqaz şəhərlərinin şairləri”
370
. 
Birinci hissədə təzkirə tərtib olunan zaman vəfat etmiş otuz 
beş şair, ikinci hissədə isə həyatda olan əlli altı şairdən bəhs olun-
muşdur.  
N.Qarayev  təzkirəçinin  birinci  hissədəki  şairlər  haqqında 
məlumatı əldə etməkdə çətinlik çəkdiyini, çox çətinliklərə qatlaşa-
raq, onların qohum-əqrəbaları ilə görüşüb, tərcümeyi-hallarına aid 
məlumat və əsərlərindən nümunələr topladığını qeyd edir
371
. Birin-
ci hissənin sərlövhəsi bu şəkildədir: “Mərhum Qarabağ şairlərinin 
həyatı  və  şeirlərindən  ixtisarla  verilmiş  parçalar  h.1309/1891-ci 
ilin rəbi-ül-əvvəl ayında yazılıb”. 
Bu hissədə Molla Pənah Vaqif, Vidadi, Yusif Kosa Qaraba-
ği,  Mirzə  Məriz,  Mirzə  Əli,  Qasım  bəy  Zakir,  Abdulla  bəy  Asi, 
Mirzə İbrahim Səba kimi şairlər yad olunmuşdur.   
Nəvvab  təzkirənin  ikinci  bölümünün  əvvəlində  yazır: 
“1309-cu ilədək sağ olan Qarabağ şairlərinin həyatı barədə və şeir-
ləridir”. Daha sonra təzkirəçi bu dünyanı tərk etmiş şairlərin həyatı 
                                                 
368
 Mir Möhsün Nəvvab. Təzkireyi-Nəvvab. Bakı, 1998, s.7-8. 
369
 Yenə orada, s. 10. 
370
 Mir Möhsün Nəvvab. Təzkireyi-Nəvvab. Bakı, 1998, s. 12. 
371
 Qarayev N. XIX əsr Azərbaycan ədəbi məclisləri. Bakı, 2010, s. 218. 

Vüsalə Musalı. Azərbaycan təzkirəçilik tarixi 
 
261 
və qiymətli şeirlərini – o şeirləri ki, künclərdə, onun-bunun yanın-
da gizli qalmışdır, bütünlüklə toplayıb, zəmanə ariflərinin və döv-
ran şairlərinin hüzuruna təqdim edib qurtardığını əlavə edir. Nəv-
vab əsərin bu hissəsində  “Müasir Qarabağ şairləri” başlığı  altında 
bir sıra məqamlara aydınlıq gətirir: “Əlavə olaraq aşağıdakı mad-
dələri  də  aydınlaşdırmaq  lazımdır.  Çünki  gələcək  nəsillərə  lazım 
ola  bilər.  Birinci  hissədə  adlarını  və  əhvallarını  verdiyimiz  şairlər 
dövründə əlahəzrət Ağa Məhəmməd şah Qacarla, ondan sonra əla-
həzrət Fətəli şahla və sonra da əlahəzrət Məhəmməd şahla müasir 
olmuşlar ki, hər üçü qüdrətli Qacarlar sülaləsindən olub”. Təzkirə-
çi  bu  zaman  Rusiya  və  Osmanlı  dövlətlərinin  başında  duranlar 
haqqında da məlumat verməyi lazım  bilmişdir.  
“Ad və əhvallarını bu təzkirənin ikinci hissəsində çəkdiyimiz 
şairlər ki, indi islam tarixi 1309, rum-rus tarixi 1891-ci ildir, İran 
padşahı şanlı-şövkətli əlahəzrət Nəsrəddin şah bin Məhəmməd Qa-
carla müasirdirlər”
372
.    
Təzkirənin ikinci hissəsində haqlarında məlumat verilən şair-
lərdən  Natəvan,  Mehdiqulu  xan  Vəfa,  Mir  Həsən  ağa,  Fatma  xa-
nım Kəminə, Balacaağa Xan Qaradaği,  Bəhram  bəy Fədai, Mirzə 
Növrəs, Mirzə Həsən, Mirzə Cəlal və başqalarının adını sadalamaq 
mümkündür.  
Üçüncü  hissə  isə  kitabın  xatiməsini  əhatə  edir:  “Qarabağın 
vəfat  etmiş  və  həyatda  olan  şairlərinin  öz  adlarına  müvafiq  həcv, 
satira və s.-dən ibarət pərakəndə şeirlərinin təqdim edilməsi. Rəcəb 
ayı, 1309-cu il”
373
. Burada bəzi səbəblər üzündən təzkirəyə düşmə-
yən 14 Qarabağ  şairi  haqqında çox qısa bilgi  verilmişdir. Nəvvab 
“Qafqaz şəhərlərindəki şairlərin həyatda olub-olmamalarından asılı 
olmayaraq,  adları,  təxəllüsü  və  olduqları  yerin  adı”  sərlövhəsi  al-
tında yazır: “...Qarabağ şairlərinin əhvalı və şeirlərini toplayandan 
sonra istədim ki, Qafqaz şairlərinin də şairlərinin əhvalı, nəsəbi və 
şeirlərini  ələ  keçirib  toplayıb,  bu  təzkirəyə  daxil  edərək,  zəmanə 
ariflərinin və dövran şairlərinin hüzuruna çatdırım. Lakin bəzi ma-
                                                 
372
 Mir Möhsün Nəvvab. Təzkireyi-Nəvvab. Bakı, 1998, s. 147-148. 
373
 Yenə orada, s. 543. 

Vüsalə Musalı. Azərbaycan təzkirəçilik tarixi 
 
262 
neələr  üzündən  öz  məqsədimə  çatmadım”
374
.  Təzkirəçi  bu  mane-
ələrin arasında bəzi şairlərin təxəllüsünü, bəzisinin tərcümeyi-halı-
nı bilməməsini, şeirlərini əldə edə bilməməsini və s. sadalayır. An-
caq onların məşhurlarından bəzilərinin adını və təxəllüsünü təqdim 
edir.  Nəvvab  Şamaxı  şairlərinin  21-ni,  Gəncə  şəhərinin  12-sini, 
İrəvan şairlərinin 6-sını, Ordubad şairlərinin 3-nü, Dərbənd şairlə-
rinin 3-nü, Bakı şairlərinin 2-sini, Quba şairlərinin 1-ni, Lahıc şair-
lərinin 1-ni, Lənkəran şairlərinin 1-ni xatırlamışdır. Sonda isə Qaf-
qaz əhalisindən tanımadığı 4 şairin adını çəkmişdir.    
N.Qarayev hələ 1971-ci ildə ilk dəfə olaraq “Təzkireyi-Nəv-
vab”ın spesifik cəhətini xüsusi vurğulayır: “Əsərin bir cəhəti xüsu-
silə qeyd edilməlidir ki, bu da indiyədək təzkirəçilərin heç birində 
rast gəlmədiyimiz avtoqraf toplamaqdır. Belə ki,  müəllif təzkirəni 
yazarkən bir çox şairləri yanına dəvət etmiş və şeirlərini xatirə ola-
raq,  avtoqraf  kimi  həmin  kitaba  yazdırmışdır.  Bu  mümkün  olma-
dıqda  isə  şairlərdən  aldığı  avtoqraf  vərəqləri  təzkirəsinə  tikmiş-
dir”
375
.  Nəvvab  bir  sıra  şairlərə  avtoqrafla  bağlı  müraciət  etsə  də, 
onların  bəzisi  şeirləri  gecikdirmiş  və  ya  göndərməmişdir. 
Təzkirədə  bununla  bağlı  yazılmış  qəzəllərə  də  rast  gəlmək 
mümkündür.  Məsələn,  şeirini  gecikdirdiyinə  görə  Nəvvabın 
Xurşidbanu bəyim Natəvana məktubu (15 zilqədə, 1309): 
 
Əliyye-aliyyə, ağa cəlilə, 
Neçün əşarınız olmaz hüveyda? 
Qəmu əşarlər əncama yetdi, 
Sizinkindən əsər olmazmı peyda? 
 
Hilali-növ kimi düşmüş xifayə, 
Xəti-müşkininiz dönmüş hümayə, 
Və ya iksirə, ya kim, kimiyayə -  
Bilinməz bir əsər manəndi-ünqa. 
 
                                                 
374
 Yenə orada, s. 548. 
375
 Qarayev N. XIX əsr Azərbaycan ədəbi məclisləri. Bakı, 2010, s. 220. 

Vüsalə Musalı. Azərbaycan təzkirəçilik tarixi 
 
263 
Mənim qəsdim budur, banuyi-əzəm, 
Sizin əşariniz olsun müqəddəm. 
Bu namə-nami olsun həm mükərrəm, 
Və gər nə, rövnəq olmaz bunda əsla. 
 
Kəlamınız gərək sərdəftər olsun, 
Cavahir nəzminizdən əşhər olsun, 
Kütüb təzyinə düşsün, ənvər olsun, 
Necə xurşidi-ənvərdən bu dünya. 
 
Olubdur müntəzir itmamə əhbab, 
Cavahir nəzmdən olsun şərəfyab, 
Sizə peyvəstə daidir bu Nəvvab, 
Duadan qeyri yoxdur təmənna
376
. 
 
  Xurşidbanu bəyim Nəvvaba aşağıdakı şeirlə  cavab vermiş-
dir: 
Əya Nəvvab, valayi-süxəndan, 
Yetişdi naməniz, dilşad oldum. 
Qəmü dərdim firavan idi, amma 
Behəmdüllah, künun azad oldum. 
 
Sərasər şeiriniz əz ruyi-hikmət, 
Qəmu məzmunları mehrü məhəbbət, 
Mühübbə rəhmətü üdvanə zillət, 
Bu şirin ləhcəyə mötad oldum. 
 
Qəmi-əyyamdan çox natəvanəm, 
Əliləm, naxoşam, əfsürdəcanəm, 
Bu tətildən özüm də bədgümanəm, 
Məgər kuhi-qəmə Fərhad oldum. 
 
 
                                                 
376
 Mir Möhsün Nəvvab. Təzkireyi-Nəvvab. Bakı, 1998, s. 320. 

Vüsalə Musalı. Azərbaycan təzkirəçilik tarixi 
 
264 
Unutma sən duadan Natəvanı, 
Əlilü naxoşü əfsürdəcanı, 
Cənabından səva yoxdur gümanı, 
Əgər yaddan çıxam, bərbad oldum.   
 
Təzkirədə  şeirlərini  gecikdirən  Mirzə  Əbdül  Şahin  ilə  Nəv-
vabın yazışmasına da rast gəlirik. 
N.Qarayev Nəvvab və Kəminə arasında avtoqraf şeirlə bağlı 
baş vermiş anlaşılmazlıq üzərində də durmuşdur: “Nəvvab 1892-ci 
ildə Kəminəyə məktub yazaraq, təzkirə üçün istədiyi şeirləri gecik-
dirdiyindən gileylənmişdir... 
Kimsə  Kəminəyə  yanlış  məlumat  vermiş,  ona  görə  də  şairə 
şeirini  göndərmək  istəməmişdir.  Nəvvab  isə  məktubunda  göstərir 
ki,  mənim  bu  işdə  bir  faydam  yoxdur,  məqsədim  budur  ki,  sənin 
şeirlərin xeyir iş kimi yadigar olaraq dünyada qalsın”
377
. 
 
Sənin, ey aliyyə, şeirin məgər izhar olmazmı? 
Dübarə ərzi-hal etmək məgər təkrar olmazmı? 
 
Yetişdi aləmin şeiri qəmu dəftərdə səbt oldu, 
Yetə səndən genə şirin-şəkər güftar, olmazmı? 
 
Nədən tutmuş bulud mahi-mübarək ayının ruyin, 
Məgər badi-səba əsməz, bu məh əşhar olmazmı? 
 
Mənim bu işdə nəfim yox, sizə məlumdur xahər, 
Bunun zəhmətkeşi xəlq içrə bimiqdar olmazmı? 
 
Qərəz dünyada bu əşar bir asardır, qalsın, 
Qəmu şairlərin adı məgər asar olmazmı?
378
. 
 
                                                 
377
 Qarayev N. XIX əsr Azərbaycan ədəbi məclisləri. Bakı, s. 220. 
378
 Mir Möhsün Nəvvab. Təzkireyi-Nəvvab. Bakı, 1998, s. 312. 

Vüsalə Musalı. Azərbaycan təzkirəçilik tarixi 
 
265 
Fatma xanım Kəminə Nəvvaba aşağıdakı qəzəllə cavab ver-
mişdir:  
Nə bədgudur mənə mane, nə qəflətdir, əya Nəvvab, 
Həmişə möhnətü hicran çəkən bimar olmazmı? 
 
Qalıbdır şişədə meytək qəmu əşar sərbəstə, 
Səbəb olsan qəmusi açılır, əşhar olmazmı? 
 
Yazılsa xətti-naməqbulilə əşari-namətbu, 
Kəminə şairan yanında bimiqdar olmazmı?
379
.  
 
Məşədi Əyyub Baki Nəvvaba təzkirəsi üçün qəzəl göndərər-
kən məktub da yazmış və çox güman ki, Nəvvab da maraqlı oldu-
ğu  üçün  bu  məktubu  əsərdə  olduğu  kimi  vermişdir.  “Bakinin  öz 
xəttilə: Əzizimiz, şuşalı Nəvvab Mir Möhsün Ağamirzadənin xahişi 
ilə mən, Məşədi Əyyub mərhum Qarabağ taciri Hacı Sadıq oğlu – 
Baki  təxəllüs  –  dostlarıma  yadigar  məqsədilə  sözlərimi  öz  dəsti-
xəttimlə bu nüsxəyə yazıram. Baxmayaraq ki, bəndəniz öz ömrünü 
başa  vurmaq  üzrədir,  lazım  bilir  ki,  nə  qədər  ki,  canında  su  var, 
alimlərimiz  astanasına  baş  əysin...  On  yeddi  yaşında  evlənmişəm. 
Hal-hazırda 25 yaşım vardır. 
Ərəb  torpağından  uzaq  düşmüşəm,  fars  küləyinə  də  məruz 
qalmamışam. Qorxum yoxdur. Yeddi il Qarabağın beytül-ədəbində 
Hacı  Məhəmməd  bəy  Qarabağinin  oğlu  Mirzə Kərimdən  dərs  al-
mışam. O, yeniyetmə  cavan olsa  da, həqiqətdə doxsan yaşlı qoca 
kimi tavanası yoxdur.  
Xülasə,  şairlik  məsələsində  də  ixtilaf  mövcuddur,  bəziləri 
zövqə, bəziləri isə təbə malik olmağı üstün tutur. Lakin bu sətirlə-
rin müəllifi deyir ki, zövq və təbin yuxarıdakı məsələyə dəxli yox-
dur. Çünki bütün bəşər övladı zövq və təbə malikdirlər, belə olduq-
da  nə  üçün  hamı  şair  olmasın?  Əgər  Allah  verəndirsə,  zülm  və 
əziyyətə düçardırlar. Hər kəsin gözü varsa, dərk edib ki, həqiqətən 
                                                 
379
 Yenə orada, s. 313. 

Vüsalə Musalı. Azərbaycan təzkirəçilik tarixi 
 
266 
şeirin badəsi məhəbbətdir, belə ki, görkəmli şairlər bu həqirin sö-
zünün şahididir. Ah, bisavadlıq!”
380
.       
Nəvvab  təzkirəsinə  Məşədi  Əyyub  Baki,  Mirzə  Hüseyn  Ça-
kər, Mirzə Yəhya Şeyda, Şaki Abdal, Məşədi Məhəmməd Bülbül, 
Baxış bəy Səbur,  İbrahim Tahir və başqalarının avtoqraf şeirlərini 
daxil etmişdir.  
Təzkirəyə  avtoqraf  vərəqlərin  daxil  edilməsi  ideyası  nəinki 
Azərbaycanda,  bəlkə  də,  bütün  Yaxın  Şərqdə  Mir  Möhsün  Nəv-
vaba aiddir
381
.  
Nəvvabın ədəbi-bədii irsini  araşdıran  f.e.n.  A.Hacıyeva  belə 
qənaətə  gəlmişdir  ki,  şairin  bu  sahədəki  fəaliyyəti  əsas  etibarilə, 
həmin  fəaliyyətin  məntiqi  yekunu  olan  “Təzkireyi-Nəvvab”  əsəri 
ilə ölçülür 
382
.  
Son olaraq qeyd etməliyik ki, “Təzkireyi-Nəvvab”ın yenidən 
nəşrinə və təzkirənin təhlil olunaraq hərtərəfli şəkildə araşdırılma-
sına ehtiyac duyulmaqdadır. 
 
Əlyazmaları 
 
AMEA Əlyazmalar İnstitutu M - 67 
 
 
 
 
 
 
 
 
                                                 
380
 Mir Möhsün Nəvvab. Təzkireyi-Nəvvab. Bakı, 1998, s. 379-380. 
381
 Гаибли  Г.  Автограф  «Тазкира-и  Навваб»  как  литературно-поэтический 
источник / Средневековые рукописи и проблемы истории культуры Азер-
байджана.  Материалы  научно-теоретической  конференции.  Баку,  1989,  с. 
33. 
382
 Hacıyeva A. Mir Möhsün Nəvvabın ədəbi-bədii irsi. Bakı, 2004, s. 45. 

Vüsalə Musalı. Azərbaycan təzkirəçilik tarixi 
 
267 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Mir Möhsün Nəvvab 
 
 
 
 
 
 
 

Vüsalə Musalı. Azərbaycan təzkirəçilik tarixi 
 
268 
 
 
 
 
 
 
 
Mir Möhsün Nəvvab. “Təzkireyi-Nəvvab”  
AMEA Əlyazmalar Ġnstitutu M – 67 
 
 
 
 

Vüsalə Musalı. Azərbaycan təzkirəçilik tarixi 
 
269 
 
 
 
 
 
 
 
 
Mir Möhsün Nəvvab. “Təzkireyi-Nəvvab” 
 AMEA Əlyazmalar Ġnstitutu M – 67 

Vüsalə Musalı. Azərbaycan təzkirəçilik tarixi 
 
270 
 
 
 
 
 

Vüsalə Musalı. Azərbaycan təzkirəçilik tarixi 
 
271 
 
 
 
 
XX ƏSR 
 

 
Məhəmməd ağa Müctəhidzadə 

 
İbrahim Tahir Musayev 

 
Həsənəli xan Qaradaği 

 
Məhəmmədəli Tərbiyət 

 
Şəmsəddin xan Həqqi Təbrizi 

 
Qulam Məmmədli 

 
Seyid Əbdülhəmid Xalxali 

 
Əziz Dövlətabadi 

 
Əli Nəzmi 

 
Yəhya Şeyda 

 
Məhəmməd Dəyhim 
 
 
 

Vüsalə Musalı. Azərbaycan təzkirəçilik tarixi 
 
272 

Vüsalə Musalı. Azərbaycan təzkirəçilik tarixi 
 
273 
 
MƏHƏMMƏD AĞA MÜCTƏHĠDZADƏ 
 
Məhəmməd  ağa  Müctəhidzadə  1867-ci  ildə  Şuşa  şəhərində 
anadan  olmuşdur.  İlk  təhsilini  də  elə  burada  almışdır.  Təhsilini 
Türkiyədə  davam  etdirmişdir.  Daha  sonra  Bakıda  uzun  müddət 
müəllimlik etmişdir.  
M.Tərbiyət  “Danişməndani-Azərbaycan”da  Müctəhidzadə 
haqqında  yazır:  “Adı  Mirzə  Məhəmməd,  Mirzə  Sədr  Qarabağinin 
oğludur.  O,  h.1325/1907-ci  ildə  Qarabağ  şairlərinin  tərcümeyi-
halı, türk və fars dilində şeirləri haqqında “Riyazül-aşiqin” adlı ki-
tab tərtib etmişdir. Bu kitabın birinci cildi h.1328/1910-cu ildə İs-
tanbulda çap edilmişdir. Bu əsər onun təlifindən əvvəl yazılmış və 
çap  edilmiş  “Təzkireyi-Nəvvab”  əsərinin  türk  dilinə  tərcüməsi-
dir”
383
.  Təbii  ki,  Müctəhidzadə  təzkirəsinin  tərcümə  olması  fikri 
yanlışdır. 
Müxtəlif dillərdə tərtib edilmiş hər iki əsər bir çox özəlliklərə 
malikdir. İstər əhatə genişliyinə (“Riyazül-aşiqin”ndə 79 söz ustası 
haqqında Nəvvab təzkirəsi ilə müqayisədə nisbətən səthi sayıla bi-
ləcək məlumat verilir. “Təzkireyi-Nəvvab”da oxucuların diqqətinə 
müxtəlif şairlərin 800-dən çox qəzəl,  təxmis, qoşma, müxəmməs, 
müsəddəs,  məsnəvi,  rübai  kimi  müxtəlif  janrlı  əsərləri  təqdim 
olunduğu  halda,  Müctəhidzadə  təzkirəsində  təxminən  2  dəfə  az  – 
400-ə  yaxın  şeir  nümunəsi  verilmişdir),  istər  həcminə  (“Riyazül-
aşiqin” 286 səhifədən ibarətdir), istərsə də Azərbaycan və ümumi-
likdə,  Şərq  təzkirəçilik  ənənələrinə  gətirdiyi  yeniliyinə  görə 
M.M.Qarabağinin  (Mir  Möhsün  Nəvvab  –  V.M.  )  təzkirəsi  daha 
əhəmiyyətlidir
384
.    
Məhəmməd  ağa  Müctəhidzadənin  tərtiblədiyi  “Riyazül-aşi-
qin” təzkirəsi Qarabağda yaşayan 79 şairdən bəhs edir.  
Təzkirəçi  əsərinin  yazılma səbəbini  geniş  biçimdə  açıqlayır: 
“Bəndeyi-dərgahi-yəzdani-baqi Məhəmməd bin Mirzə Sədray Qa-
                                                 
383
M.Tərbiyət. Danişməndani-Azərbaycan. Bakı, 1987, s. 238. 
384
 Hacıyeva A. Mir Möhsün Nəvvabın ədəbi-bədii irsi. Bakı, 2004, s. 53-54. 

Vüsalə Musalı. Azərbaycan təzkirəçilik tarixi 
 
274 
rabaği ühbayi-ruhani və esdeğayi-cani məhzərlərinə belə ərz eliyir 
ki,  əvayili-ömrümdə  ləli-Bədəxşan  kimi  dirəxşan olan  loaliyi-dər-
yayi-fikrətdən bəzisini qəvvasi-təb əlində müayinə edib müştəri ol-
mağıma görə Şişə içrə bulunan ürəfayi-nikfənn və şüərayi-şirinsü-
xənlərilə ülfət etməgi özümə vacib və lazım hesab edib müsahibət 
və  mücalisət  edirdim  və  səhab  təblərindən  manəndi-barani-bahar 
tökülən  əşari-abdarlara  və  dürci-dəhənlərindən  dürri-şəhvar  kimi 
nisar  olan  güftarlara  sədəfasa  vücudumu  sərapa  guş  edib  fəramuş 
olmamasına  kuşiş  qılırdım”.  Təzkirəçi  daha  sonra  əlavə  edir: 
“...aşiqlərin  şeirlərini  məşuqların  şeirləri  kimi  pərişan  qoymayıb 
bir yerə cəm qıldım və bir təzkirə yazmaqlığıyla əkslərindən sonra 
müntəxəbati-nəzmlərini  qələm  ianətiylə  dəftərə  səbtü  zəbt  edəy-
dim,  tainki  bevaseteyi-təğyiri-zəman  və  inqilabi-dövran  ismü 
rəsmləri  lövhi-xatirdən  məhv  olub  səhifeyi-ruzigardan  pozulma-
sın”.  
Müctəhidzadə təzkirə hazırlamaq haqqındakı fikrini Qaraba-
ğın  tanınmış  əyanlarından  İsgəndər  bəy  Rüstəmbəyova  bildirmiş-
dir. O isə cavabında “gərək bir tüxmi-yadigar mə məzrəeyi-ruziga-
ridə  əkmək ki,  əbnayi-vətən ondan nəfbərdar olsunlar və mütaliə-
sindən fayidə təhsil edənlər müəllifinə rəhmət oxusunlar” şəklində 
cavab verərək, bu fikri bəyəndiyini ifadə etmişdir
385
.    
Təzkirəçi əsərinin strukturu haqqında da ön sözdə bilgi verir: 
“...Qarabağın  şüəralarının  əhvalına  filhəzə  Riyazül-aşiqinə  möv-
sum və iki rövzəyə bir bağçaya məqsum olundu”. Daha sonra hər 
bir rövzədə hansı şairlərdən bəhs edəcəyini qeyd edir: “Əvvəlinci 
rövzədə bəyan olunur mütəqəddiminin keyfiyyati-halatı və müntə-
xəbati-əbyatı. Və ikinci rövzədə zikr edilir mütəəxxerin və müasi-
rinin  əhval  və  ətvarı  və  müntəxəbati-əşarı.  Və  bağçada  fəqət  dərc 
olunur müəllifin əhvalı və nətayici-xəyalı”. 
Təzkirənin ilkin planı iki hissədən ibarətimiş. Birinci hissədə 
təzkirə  tərtiblənərkən  dünyasını  dəyişmiş  şairlər  haqqında,  ikinci 
hissədə isə müəllifin müasiri, həyatda olan ədiblər və onların əsər-
lərindən məlumatlar verilməli idi. Müctəhidzadə təzkirənin ön sö-
                                                 
385
 Məhəmmədağa Müctəhidzadə. Riyazül-aşiqin. Bakı, 1995, s. 7. 

Vüsalə Musalı. Azərbaycan təzkirəçilik tarixi 
 
275 
zündə əsərinin iki rövzə və bir bağçadan ibarət  olduğunu bildirsə 
də,  təzkirənin  yalnız  birinci  rövzəsi  nəşr  olunmuşdur.  Sözügedən 
digər bölmələrin isə əlyazması belə zamanımıza çatmamışdır. Çox 
güman  ki,  müəllif  əsərin  yalnız  birinci  hissəsini  qələmə  ala 
bilmişdir.  
Ə.Bağırov  XX  əsrin  əvvəllərindəki  inqilablar  dalğasının  bu 
əsərin  ikinci  cildinin  nəşrinə  maneçilik  törətdiyini  qeyd  edir
386
. 
A.Topalova təzkirənin iki cilddə hazırlanmasının nəzərdə tutulma-
sının əsərin adından da məlum olduğunu yazır və bunu “riyaz” sö-
zünün  rövzə  ifadəsinin  cəmi  olduğu  ilə  izah  edir.  Əgər  kitab  bir 
cild  olsaydı,  kitabın  adı  “Riyazül-aşiqin”  deyil,  “Rövzətül-üşşaq” 
olardı
387
. Təzkirəçi ön sözdə əsərini “Riyazül-aşiqin” adlandırdığı-
nı, iki rövzə və bir bağçaya ayırdığını özü qeyd etmişdir.         
 
Babi-ləfz, aləmi-hikmətdir “Riyazül-aşiqin”, 
Məzhəri-asari-qüdrətdir “Riyazül-aşiqin”. 
 
Seyr qılcaq dəf edər qəmgin könüllər qəmlərin, 
Afitabi-ərşi-behcətdir “Riyazül-aşiqin”. 
 
Əndəlibani-vətən xoş nəğmələr inşad edir, 
Gülüstani-baği-millətdir “Riyazül-aşiqin”. 
 
Müştəriyi-Mücəhidzadə müəllifdir ona, 
Müştərilərçün səadətdir “Riyazül-aşiqin”
388
. 
  
Müctəhidzadə  təzkirənin  birinci  rövzəsinə  aşağıdakı  sərlöv-
həni  vermişdir:  “Əvvəlinci  rövzə  sükna  etdiyimiz  diyari-minu 
                                                 
386
 Məhəmmədağa Müctəhidzadə. Riyazül-aşiqin. Bakı, 1995, s. 3. 
387
 Topalova.  Ədəbiyyat  tarixinin  öyrənilməsində  təzkirələrin  rolu  və  Ağa  Mə-
həmməd Müctəhidzadənin «Riyazül-aşiqin» təzkirəsi. Bakı, 2001, s. 61-62. 
388
 Yenə orada, s. 58. 

Vüsalə Musalı. Azərbaycan təzkirəçilik tarixi 
 
276 
asardan  rihlət  edib  darül-qərarda  qərar  tutan  sahibi-təblərin  əhval 
və ətvar və müntəxəbati-əfkar və əbkarlarının bəyanındadır”
389
.  
Əsərdə şairlər haqqındakı məlumat vəfat tarixlərinə görə təq-
dim  olunmuşdur.  Müctəhidzadə  şairlərin  vəfatından  bəhs  edərkən 
müxtəlif cümlələrdən istifadə etmişdir ki, bunlar bir-birini təkrarla-
mır.  Məsələn,  “Arif:  ömrünün  şüşəsi  Şuşa  şəhərində  daşa  toxun-
maqlıqdan maəda həqir üçün bir məlumat vermədi” (s.38); “Mirzə 
Məriz:  baisi-qürbi-məhbubi-həqiqi  dər  sənəyi  1264  hicridə  məriz 
olub  cami-ölüm  şərbətin  nuş  edir”  (s.41);  “Hacı  Mirzə  Əliqulu: 
Məkkəeyi-müşərrəfədə  daiyi-həqqə  ləbbeyk  deyib  icabəti-əmri-
həqq  edib  və  həqqi-təalaya  əbədi  mehman  qalmışlar”  (s.57); 
“Nəva: səneyi-min iki  yüz həştad dörddə gürgi-əcəl çəngalına gi-
riftar  olub”  (s.  60);  “Fəna:  sənəvati-məsihiyyənin  min  səkkiz  yüz 
altmış yeddincisində aləmi-fənadan dari-bəqaya rihlət buyurub” (s. 
62); “Molla Abbas Cavanşir: səneyi-islamiyyənin min iki yüz həş-
tad altıncı ilində dari-fanidən aləmi-baqiyə irtihal edib” (s.81); Sa-
lar:  ruhi-şərifi  aşiyani-qüdsə  pərvaz  etmiş  (s.107);  “Səfa:  hicrətin 
min iki  yüz doxsan dördüncü ilində münadiyi-həqiqidən nidayiya 
əyyuhənnəfs əl-mutməinnəhu ərcəi ila rəbbikə raziyyətən mərziyə-
tən fəədxəli fi ibadi və ədxəli cənnəti eşidib, cahanafərinin hökmü 
ilə mətai-canı vida qılır və həman sərzəmində ki, behişti-bərrindən 
bir  guşədir  mədfun  və  dürri-Nəcəfi  tək  məknun  və  gövhəri-mək-
nun kimi dili-xakdə məxzun olur” (s.114).  
Təzkirədə  bəzi  şairlər  haqqındakı  bio-biblioqrafik  məlumat-
lar geniş, bəziləri isə qısadır. Nümunələrə diqqət yetirək.  
Mirzə  Həsən:  “Bu  sahibi-vəchi-hüsn  və  aşiqi-vəchi-Həsən 
Mir Cəfər mərhumun xələfi və Əli Məhəmməd ağanın nəbirəsidir. 
Və mərhum Əli Məhəmməd ağa isə  İbrahim Xəlil xan Cavanşirin 
ən  müqərriblərindən  birisidir.  Əvayili-sinnində  tərki-vətəni-məluf 
edib Şəki şəhərinə müsafirət qılır və rus dəftərxanasında münşilik 
əmrinə məşğul olur. Və həman sərzəmində irtihali-dari-nəim edir. 
Əziz qövm olmaqlığına görə o Yusifi-Misri məlahət üçün həmvə-
təni olan şüəra hər birisi bir ləhn ilə şaxsari-məhəbbətdə mütərən-
                                                 
389
 Müctəhidzadə M. Riyazül-aşiqin. Bakı, 1995, s. 9. 

Vüsalə Musalı. Azərbaycan təzkirəçilik tarixi 
 
277 
nim olublar. O cümlədən Mirzə Əbülhəsən Şəhid təxəllüs bu fərdi 
o  mərhumun  maddeyi-tarixində  deyib,  münasib  olmağına  görə 
dərc olundu. Şəhid qoft be sali-vəfatəş in mesra: 
Hezar ah əz in qamət, hezar əfsus. 
Xülasə,  vəsiyyətinə  görə  cənazəsini  vətəni-əslisi  Şuşa  şəhə-
rinə  həml  edib,  bir  verst  şəhərdən  kənara  dəfn  edirlər.  Həman 
mərğzən mərhumun adıyla adlanır ki, əlan Mirzə Həsən qəbristan-
lığı deyilir. Be hər hal, sahibi-təb imiş. Belə ki,  vətəndə olan dil-
bəri-şirinsüxəndən ayrılan vaxt bu qəzəli inşa edir”. 
Mirzə  Həsənin  tərcümeyi-halı  təzkirədə  verilmiş  böyük 
həcmli  məlumatlardandır.  Əsərdə  haqlarında  qısa  məlumat  veril-
miş şairlərə də rast gəlmək mümkündür. Məsələn, Qənbər vələdi-
Əli: “Bu, mərhum Kərbəlayi Səfi Valeh təxəllüsün şagirdi və həm-
vətənidir. Sahibi-təb imiş. Belə ki, atidəki müstəzadı ustadın gözlə-
ri  ağrayan  vaxt  betəriği-şuxi  inşad  edib.  Hansı  ki,  cavabda  anfən 
zikr olundu”. 
Müctəhidzadə  şairlərin  şeirlərindən  müxtəlif  sayda  örnəklər 
vermişdir.  Məsələn,  Zakirin  23  qəzəlini,  1  müxəmməs  və  2  növ-
həsini, Şəhidin 3 qəzəl, 1 müstəzad, 1 saqinamə, 2 məsnəvi, 1 qitə, 
1  qəsidəsini  və  qəzəliyyat  başlığı  ilə  17  qəzəlini  nümunə  olaraq 
vermişdir.  Rusiyah  təxəllüslü  şairin  şeirindən  bir  beyt  örnək 
vermişdir. 
Bəzi şairlərin isə şeirlərindən örnəklər təqdim olunmamışdır. 
Nümunə olaraq Nigarini göstərmək olar. Təzkirəçi Nigarinin əsər-
lərindən  nümunə  verməməyinin  səbəbini  də  izah  edir:  “Məzhəri-
hüsni-təvəccühləri  olan  Nigari  namındakı  bir  iffət-pənahın  ismilə 
müsəmma olan bir divanı var isə də, bu kitabın heyni-təbində ələ 
keçirilmədiyi  cəhətilə  müntəxəbatı  ilə  təzyini-səhifə  müəssər  ola-
madı”
390
.        
 
 
  
 
                                                 
390
 Yenə orada, s. 242. 

Vüsalə Musalı. Azərbaycan təzkirəçilik tarixi 
 
278