AZƏrbaycan mġLLĠ elmlər akademġyasi məHƏMMƏd füzulġ adına Əlyazmalar ġnstġtutu

Mahmud mirzə Qacar. GülĢəni-Mahmud 
AMEA Əlyazmalar Ġnstitutu M-262 
 
 

Vüsalə Musalı. Azərbaycan təzkirəçilik tarixi 
 
201 
 
 
Mahmud mirzə Qacar. “GülĢəni-Mahmud” 
AMEA Əlyazmalar Ġnstitutu M-262

Vüsalə Musalı. Azərbaycan təzkirəçilik tarixi 
 
202 
 

Vüsalə Musalı. Azərbaycan təzkirəçilik tarixi 
 
203 
 
SULTAN MƏHƏMMƏD TAĞI 
 
Seyfüddövlə  Sultan  Məhəmməd  Tağı,  Fətəli  şah  Qacarın 
yeddinci oğludur. O, h. 1224/1809-cu ildə dünyaya gəlmişdir. Ata-
sı  onun  təlim-tərbiyəsi  ilə  bağlı  işləri  Əmiri-Kəbir  Hacı  Məhəm-
məd  Hüseyn  xan  Qacara  tapşırmışdı.  Fətəli  şahın  dövründə  bəzi 
vaxtlar  sarayda  yaşamış,  səfərlərdə  hökmdarı  müşayiət  etmişdir. 
H. 1240/1824-25-ci ildə Fətəli şah İsfahan vilayətindəki iğtişaşları 
yatırdıqdan  sonra  Seyfüddövləni  idarəçilik  işlərini  həyata  keçir-
mək üçün orada qoymuş, Yusif xan Sipəhsaları bütün iraqlı nökər-
lər, bəzi mazandaranlı və astarabadlı canbazlarla birlikdə onun sə-
rəncamına vermiş və bəxtiyari tayfasını ona tabe etmişdir. İsfahan-
da  olduğu  müddətdə  quruculuq  işləri  aparmış,  bağlar,  imarətlər, 
təkyələr,  hamamlar  tikdirmişdir.  Atasının  ömrünün  sonlarında  o, 
Borucerd hakimi idi. Məhəmməd şahın hakimiyyətinin əvvəllərin-
də onu Tehrana gətirmişdilər və oradan Azərbaycana göndərmişdi-
lər
295
.   
Seyfüddövlə  “Bəzmi-xaqan”  (“Təzkirətüs-səlatin”)  başlıqlı 
təzkirəsini h. 1245/1829-cu ildə İsfahanda olarkən bir dostunun xa-
hişindən sonra qələmə almışdır.  
Təzkirə  bir  bəzm  və  beş  əncüməndən  ibrətdir.  Təzkirənin 
“bəzm” adlanan bölümü 20 məclisə ayrılmışdır. Bu, əslində Şərə-
fəddin Rami (öl. h.795/1392-93) adlı şairin məhbubun vəsfinə həsr 
etdiyi  “Ənisül-üşşaq”  əsərinin  eynidir.  Fəqət  bu  əsəri  təzkirəsinə 
daxil edən Seyfüddövlə özünü onun müəllifi kimi təqdim etmişdir. 
60  nəfərin  həyat  və  yaradıcılığını  əhatə  edən  I  əncümən 
“Əvvəlki sultanların və əski sultanzadələrin şeirlərindən bəziləri və 
onların əhvalının keyfiyyətindən bir qismi” adlanır. Burada ilk ola-
raq Səfəvi nəslinin mənsublarına (I Şah İsmayıl Xətai, I Şah Təh-
masib, II Şah İsmayıl Adili, I Şah Abbas Mazi, II Şah Abbas Sani, 
Əlqas mirzə, Bəhram mirzə, İbrahim mirzə Cahi, Sam mirzə Sami, 
                                                 
295
 А.П.Берже.  Фетх-Али-шах  и  его  дети  (исторический  очерк)  //  “Русская 
старина”, 1886, № 6, с. 555; Məani Ə.G. Tarixi-təzkirəhayi-farsi, I c., s. 97-98. 

Vüsalə Musalı. Azərbaycan təzkirəçilik tarixi 
 
204 
Sultan Məhəmməd mirzə, Sultan Mustafa mirzə, Müzəffər Hüseyn 
mirzə) yer verilmişdir. Daha sonra müxtəlif Gilan, Cığatay, Hind, 
Özbək, Osmanlı, Xarəzm, Səlcuq, Mazandaran və s. hökmdar şair-
lərindən  bəhs  edilmişdir.  Burada  həmçinin  Azərbaycanın  digər 
hökmdar  şairlərinə  (Sultan  Üveys  Cəlairi,  Sultan  Əhməd  Cəlairi, 
Sultan Yaqub Ağqoyunlu) də yer ayrılmışdır.  
II əncümən “Əsrin padşahının (Fətəli şahın – V.M.) şeirləri-
nin zikri və onun halının və ləyaqətlərinin şərhindən bir müxtəsər” 
sərlövhəsi ilə başlamaqdadır.  
III  əncümən  “Şahzadələrin  şeirləri  və  həyatları  haq-
qında”dır. Burada Qacarlar xanədanından olan 23 şahzadə şairdən 
bəhs olunur.  
IV əncümən “Əmirzadələrin və ya onların nəvələrinin şeirlə-
ri və həyatları haqqında”dır. Bu əncümən Qacar şahzadələrinin öv-
ladlarına və onların nəslindən olan 10 şairə həsr edilmişdir.  
V  əncümən  isə  “Müəllifin  həyatının  və  şeirlərinin  şərhi” 
adını daşıyır. 
 
Təzkirənin Məclis nüsxəsinin surətini əldə etmişik. Təzkirə 
183 səhifəlik əlyazma məcmuəsi daxilində yer almışdır və onun ilk 
63 səhifəsini əhatə etməkdədir.  
Bəzi  azərbaycanlı  şairlərin  tərcümeyi-hallarından  nümunə-
ləri  təqdim  edirik:  “Xətai  –  məşhur  adı  I  Şah  İsmayıl  Səfəvidir. 
Onun nəsəb-nəcabətinin şərhini yazmağa zərurət yoxdur. Tarix ki-
tablarında  onun  haqqında  yazılıbdır.  Bu  fərd  onun  düşüncəsinin 
nəticələrindəndir ki, burada qeyd edilir”
296
; “Cahi – ismi Sultan İb-
rahim  mirzədir.  Bəhram  mirzə  Səfəvinin  oğludur.  Nəzm,  şeir  və 
xətt fənnində  atasını üstələmişdir. Divanı  dörd  min beytdir. Həm-
çinin türkcə qəzəllər və qəsidələr demişdir”
297
; “Sami – ismi Sam 
mirzədir. Şah İsmayıl Səfəvinin oğludur. Öz müasirlərinin şeirləri 
barəsində  “Töhfeyi-Sami” adlı təzkirə  yazmışdır. Bu şeir və rübai 
ondandır ki, öz şeirlər müntəxəbatında yazmışdır”
298
 və s.   
                                                 
296
 Seyfüddövlə. “Bəzmi-xaqan”. İran Məclis Kitabxanası 894, s. 30. 
297
 Yenə orada, s. 31. 
298
 Yenə orada, s. 31. 

Vüsalə Musalı. Azərbaycan təzkirəçilik tarixi 
 
205 
 
Əlyazmaları 
 
İran İslami Şura Məclisi Kitabxanası 894. 
İran Milli Kitabxanası 1678. 
Tehran Mərkəzi Kitabxanası 4605. 
Sipəhsalar Kitabxanası 1121. 

Vüsalə Musalı. Azərbaycan təzkirəçilik tarixi 
 
206 
 
 
 
 
 
Seyfüddövlə Sultan Məhəmməd Tağı. “Bəzmi-xaqan”  
Ġran Məclis Kitabxanası 894 

Vüsalə Musalı. Azərbaycan təzkirəçilik tarixi 
 
207 
 
BƏHMƏN MĠRZƏ QACAR 
 
Fətəli  şah  Qacarın  nəvəsi,  Naibüs-səltənə  Abbas  mirzənin 
dördüncü oğlu Bəhmən mirzənin h. 1225 / 1810-cu ildə anadan ol-
duğu  güman  edilir.  Bir  müddət  Ərdəbildə  yaşamış,  oranın  hakimi 
olmuşdur. H.  1250/1834-cü ildə Məhəmməd şah  tərəfindən  Boru-
cerd hakimi təyin olunmuş, h. 1257/1841-ci ildən 1263/1847-ci ilə 
kimi  Cənubi  Azərbaycanda  hakimlik  etmişdir.  Lakin  sədri-əzəm 
Hacı  Mirzə  Ağasının  qərəzkarlığı  nəticəsində  onunla  qardaşı  Mə-
həmməd şah arasında narazılıq yaranmış, o hakimlikdən uzaqlaşdı-
rılaraq  Tehrana  çağırılmış  və  burada  təqiblərdən  yaxa  qurtarmaq 
üçün rus səfirliyinə sığınmaq məcburiyyətində qalmışdır. Ona Ru-
siya ərazisində yaşamağa icazə verildikdən sonra, 1848-ci ilin ma-
yında Bakıya gəlmiş və buradan Tiflisə yollanmışdır. Rusiya təbə-
əliyini  qəbul  edən  şahzadə  1851-ci  ilin  sonlarından  etibarən  Şuşa 
şəhərində yaşamış və hər il rus hökumətindən 9600 rubl məbləğin-
də  təqaüd almışdır. O,  11 fevral  1884-cü ildə  Şuşada vəfat  etmiş-
dir. 
Bəhmən  mirzədən  bəhs  edən  müəlliflər  onun  iki  əsərini  xa-
tırlayırlar. Bunlardan birincisi “Təzkireyi-Məhəmmədşahi”, ikinci-
si isə “Şükürnameyi-şahənşahi”dir
299
.  
Bəhmən  mirzə  Ərdəbil  hakimi  olarkən  qardaşı  Məhəmməd 
şahın  xahişi  ilə  h.  1247/1831-ci  ildə  “Təzkireyi-Məhəmmədşahi” 
əsərini yazmışdır. Həmin zaman onun böyük qardaşı şahzadə Mə-
həmməd  hələ  şah  deyildi.  Təzkirə  üç  riştədən  ibarət  olub,  əlifba 
prinsipi ilə hazırlanmışdır.  
Birinci hissə keçmiş dövr şairlərinə ayrılmışdır. Burada əlif-
ba sırası ilə h. XII əsrin sonlarına qədər yaşamış 133 şairdən bəhs 
olunmuşdur. Bu riştə Əsədi ilə başlayıb, Yetimi ilə sona çatır. 
İkinci  hissə  xaqana  (Fətəli  şaha),  şahzadələrə  və  adlı-sanlı 
əmirlərə  həsr  edilmişdir.  Burada  yaş  həddi  əsas  götürülərək,  13 
                                                 
299
 Bax: Qacar B.M.Şükürnameyi-şahənşahi / Elmi red. S.Rəhimova.- B.: Şuşa, 
1999.- 64 s. 

Vüsalə Musalı. Azərbaycan təzkirəçilik tarixi 
 
208 
şair haqqında məlumat verilmişdir. Bu riştənin ilk şairi Xaqan, son 
şairi isə Hacibdir.  
Üçüncü hissədə təzkirəçinin 56 nəfər müasiri əlifba sırası ilə 
xatırlanmışdır. Bu riştə  Atabəyi-əzəm  Mirzə Əbülqasım Qaimmə-
qam ilə başlayır və Valeh ilə sona çatır
300
.  
İlk riştədəki azərbaycanlı şairlərdən Əbülüla Gəncəvi, Əvhə-
di Marağayi, Yolqulu bəy Ənisi, Lütfəli bəy Azər, Bəhram mirzə 
Səfəvi, Qasım bəy Haləti Türkman, Həsən xan Şamlu, Həqiri Təb-
rizi, Heydəri Təbrizi, Şah İsmayıl Xətai, Rağib Ərdəbili, Şərif Təb-
rizi, Səburi Təbrizi, Hacı Süleyman Səbahi Bəydili, Şah Təhmasib 
Səfəvi,  Məhəmməd Əssar Təbrizi,  Fəsihi Təbrizi, Həsən bəy Mü-
qimi  Türkman,  Məruf  Təbrizi,  Hüseyn  bəy  Məlum  Təbrizi,  Şeyx 
Mahmud  Şəbüstəri,  Mehdi  bəy  Şəqaqi,  Məhsəti  Gəncəvi,  Nizami 
Gəncəvinin adlarını çəkə bilərik. 
İkinci riştədə adları  çəkilən dövlət adamlarının əksəri Qacar 
xanədanından olan Azərbaycan türkləridirlər.  
Üçüncü riştədə azərbaycanlı şairlər arasında Əşrəf Azərbay-
cani, Hüseynqulu xan Əfəndi Zəncani, Mirzə Məhəmməd Hüseyn 
Əsir  Təbrizi,  Mirzə  Məhəmməd  Rza  Bəndə  Təbrizi,  Məhəmməd 
Əmin  xan  Bidil  Bayat,  Mirzə  Tağı  Salyani,  Mirzə  Xürrəm  Azər-
baycani, Fazil xan Ravi Gorusi, Mirzə Rza Təbrizi, Nəcəfqulu xan 
Təbrizi və s. Adlarına rast gəlirik. 
Təzkirədə yer almış şairlərimizdən bəzilərinin tərcümeyi-hal-
larından nümunələrə nəzər salaq: “Əbülüla Gəncəvi – bilikli bir fa-
zil  və  fərasətli  bir  müdrikdir.  Ondan  bir  divan  görülməmişdir”
301
; 
“Həqiri Təbrizi – o diyarın şairlərindəndir və bu dübeyt ondan ya-
digardır”
302
;  “Səburi  Təbrizi  –  cavahirat  satmaqla  məşğul  olardı. 
Bu bir neçə beyt ondandır”
303
; “Şah Təhmasib Səfəvi – özündə gö-
zəl  xüsusiyyətləri  cəmləşdirmişdi  və  bəyənilən  kamala  sahib  idi. 
                                                 
300
 Bəhmən  mirzə  Qacar.  Təzkireyi  Məhəmmədşahi.  Əlyazmalar  İnstitutu,  M-
24. 
301
 Bəhmən mirzə. Təzkireyi-Məhəmmədşahi. İran Məclis kitabxanası, s. 51. 
302
 Yenə orada, s. 84. 
303
 Yenə orada, s. 152.  

Vüsalə Musalı. Azərbaycan təzkirəçilik tarixi 
 
209 
Onun  əhvalının  təfsilatı  tarix  əsərlərində  qeyd  edilmişdir.  Onun 
gövhər saçan kəlamından bu qitə və rübai qələmə alındı”
304
; “Mü-
qimi – ismi Həsən bəydir və türkman tayfasından olmuşdur”; “Mə-
ruf  –  Təbriz  əhlindəndir.  Rəmmallıq  peşəsinə  də  malik  olmuş-
dur”
305
; “Məlum Təbrizi – adı Hüseyn bəydir. Əhvalı naməlumdur. 
Ondan bu fərd yazıldı”
306
 və s. 
F.e.n. T.Nurəliyeva  Bəhmən  mirzənin kolleksiyasından  bəhs 
edərkən  təzkirəsinin  AMEA  Əlyazmalar  İnstitutundakı  nüsxəsi 
haqqında  məlumat  verir  və  əhəmiyyətini  vurğulayır:  “…Əlyazma 
yalnız məşhur şair və ədiblər haqqında qısa məlumat vermək baxı-
mından  deyil,  eyni  zamanda  Azərbaycan  paleoqrafiyasının,  rəs-
samlıq  sənətinin,  onun  tarixinin  öyrənilməsində  böyük  əhəmiyyət 
kəsb edir” 
307
. 
Tədqiqatımız  zamanı  təzkirənin  İran  Məclis  Kitabxanasında 
mühafizə olunan 903 saylı nüsxəni əldə etmişik. 
Sonradan,  h.1256/1840-41-ci  ildə  Bəhmən  mirzə  öz  təzkirə-
sini  dörd  cild  halına  salaraq,  daha  da  təkmilləşdirmiş,  buraya  bir 
çox  şeir  nümunələri  əlavə  etmişdir  və  əsəri  “Təkmileyi-təzkireyi-
Məhəmmədşahi”  adlandırmışdır.  O,  bu  işi  Həmədanda  başa  çat-
dırmışdır.  Həmin  təkmilləşdirilmiş  nüsxə  Ustad  Mahmud  Fərrux 
Xorasaninin şəxsi kitabxanasına məxsus (N 67) olmuşdur. 
 
Əlyazmaları  
İran Məclis Kitabxanası 902, 903. 
İran Məlik Milli Kitabxanası 4317. 
Tehran Universiteti Kitabxnaı 10-b. 
İran Astani-Qüdsi-Rizəvi Kitabxanası. 
AMEA Əlyazmalar İnstitutu M - 24. 
AMEA Əlyazmalar İnstitutu C-1079. 
                                                 
304
 Yenə orada, s. 158. 
305
 Yenə orada, s. 357. 
306
 Yenə orada, s. 357. 
307
 Nurəliyeva  T.  Azərbaycan  ədəbiyyatının  tədqiqində  əlyazma  kolleksiyala-
rının əhəmiyyəti. Bakı, 1998, s. 80. 

Vüsalə Musalı. Azərbaycan təzkirəçilik tarixi 
 
210 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Bəhmən mirzə Qacar 
 
 
 
 
 
 

Vüsalə Musalı. Azərbaycan təzkirəçilik tarixi 
 
211 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Bəhmən mirzə. “Təzkireyi-MəhəmmədĢahi” 
Ġran Məclis Kitabxanası 903 
 
 

Vüsalə Musalı. Azərbaycan təzkirəçilik tarixi 
 
212 
 
 
 
 
 
 
Bəhmən mirzə. “Təzkireyi-MəhəmmədĢahi”   
AMEA Əlyazmalar Ġnstitutu C- 1079 
 

Vüsalə Musalı. Azərbaycan təzkirəçilik tarixi 
 
213 
 
MƏHƏMMƏD SALEH ġAMLU 
 
Məhəmməd  Saleh  Şamlu  Azərbaycanın  qızılbaş  tayfaların-
dan  olan  şamlu  oymağına  mənsub  olsa  da,  Xorasanda  anadan  ol-
muşdur. H. 1252/1836-cı ildə öz müasirləri olmuş 177 şair haqqın-
da Hindistanın Sind vilayətinin Heydərabad şəhərində “Məhəküş-
şüəra” adlı təzkirə qələmə almışdır. Təzkirənin yarımçıq qalmış di-
baçəsində müəllif təlif səbəbi haqqında yazır ki, öz müasiri olan is-
tedadlı şairlərin həyat və yaradıcılıqlarının səbatsız zəmanənin keş-
məkeşi  içində  itib-batmaması  və  unudulmaması üçün bu təzkirəni 
tərtib etmişdir.  
Burada əvvəlcə Xaqan təxəllüslü Fətəli şah və onun oğulları, 
Qacarlar  səltənətinin  əmirləri  xatırlanmış,  daha  sonra  təzkirəçinin 
müasiri olan şairlərə  yer verilmişdir. Lakin müəllif şairlərə qeyri-
bərabər şəkildə yer vermiş, ayrıseçkilik etmişdir. Məsələn, müəllif 
özü kimi Hindistanda yaşayan Neyyəri Şirazi ilə dost olduğu üçün 
onun  az  qala  bütün  divanını  öz  təzkirəsinə  daxil  etmişdir.  Əsərin 
sonunda  müəllif  özü  haqqında  məlumat  verməyi  planlaşdırsa  da, 
buna  macalı  olmamış  və  əsər  yarımçıq  qalmışdır.  Ə.G.Məani  bu 
təzkirənin bir o qədər də əhəmiyyətli məlumatları əhatə etmədiyini 
yazır
308
. 
Əlyazma nüsxəsi Məlik Milli kitabxanasında 4096 şifrəsi ilə 
mühafizə olunur və ehtimal ki, bu, müəllifin öz əlyazmasıdır.    
                                                 
308
 Məani Ə.G. Tarixi-təzkirəhayi-farsi. II c., s. 169-171. 

Vüsalə Musalı. Azərbaycan təzkirəçilik tarixi 
 
214 

Vüsalə Musalı. Azərbaycan təzkirəçilik tarixi 
 
215 
 
HÜLAKU MĠRZƏ QACAR 
 
 Fətəli  şahın  nəvəsi,  Şücaüssəltənə  Həsənəli  mirzənin 
(h.1204-1283/m.1790-1866)  böyük  oğlu  Hülaku  mirzə  Qacar 
poeziyada  əvvəlcə  “Eşq”  və  daha  sonra  “Xərab”  təxəllüsü  ilə  ta-
nınmışdır. Onun atası müxtəlif vaxtlarda Xorasanda, Yəzddə, Kir-
manda hakimlik etmiş, digər dövlət vəzifələrini yerinə yetirmiş, əf-
qanlarla,  türkmənlərlə,  özbəklərlə  və  Xorasanın  üsyankar  xanları 
ilə  mübarizə  aparmışdır.  Bütün  bu  fəaliyyəti  ərzində  böyük  oğlu 
Hülaku mirzə onu müşayiət etmişdir. H. 1250/1834-cü ildə Fətəli 
şah  vəfat  etdikdən  sonra  bəzi  şahzadələr  hakimiyyət  sevdasına 
düşdülər və iğtişaşlar törətdilər. Həmin vaxt Hülaku mirzənin atası 
Həsənəli  mirzə  Kirman  hakimi  idi.  O,  qiyam  qaldıraraq  İsfahana 
hücum etmiş, oğlu Hülaku mirzə isə Yəzd şəhərini ələ keçirmişdi. 
Lakin  tezliklə  Məhəmməd  şah  taxt-tacda  yerini  möhkəmlədərək, 
bu qiyamları  yatırmağa nail oldu. Həsənəli mirzə dustaq edildi və 
gözləri  kor  edildikdən  sonra  Ərdəbil  qalasında  həbsə  salındı.  O, 
Nasirəddin  şahın  hakimiyyətinin  əvvəlində  azadlığa  buraxılaraq 
Tehrana  gəldi  və  h.  1270/1853-cü  ildə  vəfat  etdi.  Həsənəli  mirzə 
“Şikəstə” təxəllüsü ilə şeirlər  yazardı. Onun divanı Astani-Qüdsi-
Rizəvi kitabxanasında 4680 şifrəsi ilə mühafizə edilir. 
Atasının məğlubiyyətindən və Məhəmməd şahın rəsmən taxt-
da  əyləşməsindən  sonra  Yəzddən  Kirmana  qayıdan  Hülaku  mirzə 
Həcc ziyarəti bəhanəsi ilə aradan çıxmağı qərara alır. O, ömrünün 
axırına  kimi  ərəb  ölkələrini,  Osmanlı  dövlətinin  ərazisini,  Firəng 
(Avropa)  diyarını  gəzib-dolaşmaqla  günlərini  keçirir.  H.1283 
/1866-cı  ildə  Kazimeyndə  öldüyü  ehtimal  edilir.  Şikəstə  xəttini 
gözəl yazdığı, naqqaşlıq və şairlik məharətinin olduğu bildirilir
309
. 
O, ədəbiyyatı və xəttatlıq sənətini ustadı Mirzə Əbdülvəhhab Mö-
                                                 
309
 Məani Ə.G. Tarixi-təzkirehaye-farsi. I c, s. 482. 

Vüsalə Musalı. Azərbaycan təzkirəçilik tarixi 
 
216 
təmədüddövlə Nişat İsfahanidən (öl. h. 1244 / m. 1828-29) öyrən-
mişdi
310
. 
Hülaku  mirzə  h.1255-56/1839-40-cı  illərdə  “Xərabat”  adlı 
ümumi xarakterli təzkirə qələmə almışdır. Burada fars, türk, ərəb, 
hind,  özbək,  əfqan  və  b.  xalqlardan  olan  qədim  və  yeni  şairlərin 
tərcümeyi-halları yer almışdır. Əsərdə əlifba ardıcıllığı ilə 172 nə-
fər keçmiş dövr şairləri və 337 nəfər müasir şair haqqında məlumat 
verilmişdir. Mühacirət həyatı yaşayan şahzadə təzkirənin hər səhi-
fəsini müxtəlif şəhər, liman, ziyarətgah, ada və ya dənizlərdə yaz-
malı olur.  
Təzkirənin  dibaçəsində  müəllif  qürbət  ellərdə  könlünü  məş-
ğul etmək üçün keçmiş və müasir şairlərin bəyəndiyi şeirlərini top-
layıb, onlar haqqında bir əsər yazmağı qərara aldığını bildirir. Di-
baçənin sonunda o, əvvəllər “Eşq” təxəllüsü ilə yazdığını və dərbə-
dər  olub  mühacir  həyatına  düşdüyü  üçün  təxəllüsünü  “Xərab”  ilə 
əvəz etdiyini göstərir. 
Bu əsərdə Əvhədi Marağayi, Azər Bəydili, Saib Təbrizi, Üzri 
Bəydili, Qazızadə Ərdəbili, Şeyx Mahmud Şəbüstəri, Nəşə Təbrizi 
(Əbdürrəzzaq), Nəsrulla mirzə Əfşar, Nəsim Qacar, Hümam Təbri-
zi,  Yəqini  Xalxali  kimi  şairlərimiz  keçmiş  dövr  şairləri  sırasında, 
Aşüftə  İrəvani  (Hüseyn  bəy),  Əfsər  Qacar  (Məhəmməd  Rza  mir-
zə), Aşub İrəvani (Mirzə İsmayıl), İnsaf Qacar (Məlik İrəc mirzə), 
Bəndə Təbrizi (Mirzə Rəzi), Beyza Qacar (Allahverdi mirzə), Bey-
za  Qacar  (İmamqulu  mirzə  ibn  Dövlətşah),  Hisari  Bəydili  (Mə-
həmməd Sadıq xan), Hüseyn İrəvani (Məhəmməd Hüseyn), Hacib 
Qacar  (Allahyar  xan),  Həşəmət  Qacar  (Hümayun  mirzə),  Xərab 
Qacar  (Hülaku  mirzə),  Xaqan  (Fətəli  şah),  Xosrovi  (Məhəmməd-
qulu  mirzə  Mülkara),  Xavər  Qacar  (Heydərqulu  mirzə),  Darayi-
Qacar (Abdulla mirzə), Ravi Gorusi (Məhəmməd Fazil xan), Şapur 
Qacar (Şeyxəli mirzə), Şərər Bəydili (Hüseynəli bəy), Şikəstə Qa-
car  (Həsənəli  mirzə),  Tuti  Cavanşiri  (Əbülfəth  bəy),  Adil  Qacar 
(Əlişah  Zillüssultan),  İzzət  Qacar  (Süleyman  xan),  Fənayi  Xoyi 
(Mirzə  Əbdürrəsul),  Qabil  Qacar  (Həsənəli  xan  İrəvani),  Mirzə 
                                                 
310
 Həsənzadə T. Qacarlar dövrünün titulları. Bakı, 2011, s. 200. 

Vüsalə Musalı. Azərbaycan təzkirəçilik tarixi 
 
217 
Məhəmməd Kuzəkonani Təbrizi, Mehdi bəy Şəqaqi, Mərrix Qacar 
(Məhəmməd Bağır xan), Mənsur Sərabi (Mirzə  Rza), Məsrur Qa-
car (Hüseynqulu xan), Məsrur Bəydili (Vəli Məhəmməd xan), Mi-
nayi-Əfşar Urumi (Fəridun), Mahmud mirzə Qacar, Münsif Qacar 
(Məhəmməd Zaman xan), Məzhər Qacar (Mehdiqulu bəy), Nəsrul-
la mirzə Qacar, Nəsrulla xan Qaragözlü, Nüsrət Talışi (Sultan Hü-
seyn  bəy),  Naqis  Təbrizi  (Mirzə  Mehdi),  Hümayun  mirzə  Qacar 
kimi  şairlərimiz  isə  müasir  şairlər  arasında  yer  almışdır.  Müəllif 
farsca yazan şairlərlə yanaşı, türkcə və ərəbcə yazan şairlərə də yer 
vermişdir. Belə ki, keçmiş şairlər fəslində türkcə yazan şairlərdən 
Zehni  Osmanlı,  Ruhi  Osmanlı,  Qalib  Əfəndi  Osmanlı,  məşhur 
şairimiz  Füzulinin  oğlu  Fəzləli  və  Əmir  Əlişir  Nəvai,  müasir 
şairlər  fəslində  isə    İbrahim  Əfəndi,  Bağdad  vəziri  Əlirza  paşa, 
Pərtöv paşa, Raşid Əfəndi, Kamal Əfəndi Osmanlı və Nədim Bağ-
dadi (Mahmud bəy) xatırlanmışlar
311
.  
Sonradan Hülaku mirzə “Xərabat” təzkirəsinin müasir şairlər 
hissəsindən ibarət “Xərab” adlı başqa bir təzkirə də tərtib etmişdir. 
Onun əlyazma nüsxəsi  Paris Milli  Kitabxanasında 1160 şifrəsi  ilə 
qorunur və Dr. Xəyyampur tərəfindən nəşr edilmişdir. 
T.Həsənzadənin verdiyi məlumata görə, əvvəllər Eşq təxəllü-
sü  ilə  şeirlər  yazmış  Hülaku  mirzənin  öz  təxəllüsünü  dəyişməsi 
onun İrandan Beynülnəhreynə (İraqa) mühacirət etdiyi zaman baş 
vermişdir.  Belə  ki,  o,  Kərbəlada  Şeyxiyyə  təriqətinin  banisi  Şeyx 
Əhməd  Ehsaninin  şagirdi  Hacı  Seyid  Kazım  Rəşti  ilə  görüşmüş, 
seyid ona təxəllüsünü dəyişməyi məsləhət bilmiş və ona Xərab tə-
xəllüsünü vermişdir
312
. 
 
 
 
 
 
                                                 
311
 Məani Ə.G. Tarixi-təzkirəhayi-farsi. I c., s. 482-512. 
312
 Həsənzadə T. Qacarlar dövrünün titulları. Bakı, 2011, s. 200. 
 

Vüsalə Musalı. Azərbaycan təzkirəçilik tarixi 
 
218 
Əlyazmaları 
 
“Xərabat” 
İran İslami Şura Məclisinin kitabxanası 13888. 
İran İslami Şura Məclisinin kitabxanası 922. 
 
“Xərab” 
Tehran Universiteti Mərkəzi kitabxanası 508. 
İran Məlik Milli kitabxanası 246.   
Ə.G.Məaninin şəxsi kitabxanası. 
Paris Milli kitabxanası 1160.  

Vüsalə Musalı. Azərbaycan təzkirəçilik tarixi 
 
219 
 
XUDAVERDĠ XAN QACAR 
 
İran  İslami  Şura  Məclisinin  kitabxanasından  Qacarlar  nəsli-
nin  digər  bir  nümayəndəsinin  tərtib  etdiyi  “Təzkireyi-  mədayihi-
Elxaniyyə”  adlı  daha  bir  təzkirə  nüsxəsini  aşkarlamışıq.  Qeyd 
edək  ki,  farsca  təzkirələrə  dair  iki  cildlik  əsər  yazmış  Ə.G.Məani 
bu  təzkirə  haqqında  məlumat  verməmişdir.  Sözügedən  əsərin 
müəllifi Ədəb poetik təxəllüsü ilə tanınan Xudaverdi ibn Məhəm-
məd İbrahim xan Qacardır
313
. Onun atası Məhəmməd İbrahim xan, 
Fətəli  şahın  əmisi  olan  Məhəmməd  Həsən  xanın  nəvəsi  və 
Mehdiqulu xanın oğludur
314
.  
“Təzkireyi-mədayihi-Elxaniyyə”  Qacarlar  dövrünün  ortala-
rında  yaşayıb-yaratmış  37  şairin  qısa  şərhi-hallarını,  əsərlərindən 
və şeirlərindən nümunələri əhatə edir. Bu şairlərdən bəzilərinin ad-
larına  həmin  dövrün  digər  məşhur  təzkirələrində,  məsələn,  Rza-
qulu xan Hidayətin “Məcməül-füsəha”sında rast gəlmirik. Bu əsər 
ilk növbədə şairlərin təzkirəçinin oğlu olan və Kamal təxəllüsü ilə 
şeirlər yazan Allahqulu mirzə Elxaninin mədhində dedikləri şeirlə-
ri  toplamaq  məqsədi  ilə  yazılmış  və  əsərin  adı  da  bu  səbəbdən 
“Təzkireyi-mədaihi-Elxaniyyə”  qoyulmuşdur.  Təzkirədə  ən  çox 
Məşriq  və  Rizvan  təxəllüslü  şairlərin  şeirlərindən  örnəklər  veril-
mişdir. Dibaçədə qeyd edildiyi kimi, əsər 28 zilhiccə 1256-cı ildə 
(20.02.1841)  yazılmağa  başlanmışdır
315
.  İstifadə  etdiyimiz  nüsxə 
149  səhifədən  ibarətdir  və  1298-ci  ilin  zilhiccə  ayında  (25.10-
22.11.1881) köçürülüb tamamlanmışdır. Burada  təxminən üç min 
beyt yer almışdır.  
Təzkirədə Ədəb (Xudaverdi Qacar), Rizvan (Sam mirzə Qa-
car),  Süleyman  xan  Qacar,  Əli  Rza  mirzə  Qacar,  Münşi  Mirzə 
                                                 
313
 Ədəb Qacar. Təzkireyi-mədaihi-Elxaniyyə. Məclis k/x, No. 8588. 
314
 Bax: Берже А.П. Фетх-Али-шах и его дети (исторический очерк) // “Рус-
ская старина”, 1886, № 6, с.559. 
 
315
 Təzkireyi-mədayihi-Elxaniyyə, s.1. 

Vüsalə Musalı. Azərbaycan təzkirəçilik tarixi 
 
220 
Abdulla Xələc və  b. kimi  Azərbaycan türk  əsilli şairlər də  yer  al-
mışdır. Təzkirənin tərtibində vahid bir prinsip gözlənilməmişdir.