AZƏrbaycan mġLLĠ elmlər akademġyasi məHƏMMƏd füzulġ adına Əlyazmalar ġnstġtutu
Yüklə 3,29 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Lütfəli Bəy Azər. “AtəĢkədə” AMEA Əlyazmalar Ġnstitutu C-103 Vüsalə Musalı. Azərbaycan təzkirəçilik tarixi 178 Vüsalə Musalı. Azərbaycan təzkirəçilik tarixi 179 ĠSHAQ BƏY ÜZRĠ BƏYDĠLĠ İshaq bəy Üzri Bəydili (?-h.1185/1771) “Təzkireyi-İshaq” əsərinin tərtibçisidir. O, Lütfəli bəy Azərin qardaşıdır. Haqqında məlumata “Atəşkədə” təzkirəsində rast gəlirik. Lütfəli bəy qardaşı haqqında yazır: “Şərəfli adı İshaq bəydir. Həqirin kiçik qardaşıdır. Həyalı və insaflı bir cavan idi. Könlü eşq, sevgi rümuzundan xə- bərdar və təbi çiçəklənmişdi. Hərdən qəzəl və rübai yazardı. H. 1185-ci ildə ruhunun bülbülü behişt ağacına qondu” 285 . Daha sonra Səbahi təxəllüslü şairin Üzrinin vəfatına söylədiyi tarix qeyd olun- muşdur: Səbahidən istədik ki, onun vəfat tarixini söyləsin, Dedi: əbədi behiştdə İshaq bəy olsun. İshaq bəyin “Təzkireyi-İshaq” adlı əsəri əslində şeirlər məc- muəsi və ya antologiyadır. Buna görə də, çox sayda nüsxələri ol- masına baxmayaraq, əksər hallarda kataloqlarda cüng kimi qeydə alınmışdır. Bu məcmuə Lütfəli bəy Azərin təzkirəsindəki şeirlər- dən seçmələri əhatə edir. Dibaçəsi yoxdur. Əsər dörd fəsildən iba- rətdir: I fəsil qəsidələri, II fəsil qitələri, III fəsil qəzəlləri, IV fəsil isə rübailəri əhatə edir. Tərəfimizdən təzkirənin İran Məclis Kitabxanasında (7261) saxlanılan nüsxəsi əldə edilmişdir. M.Məmmədova Üzrinin 7200 beytdən və 200 vərəqdən iba- rət olan “Divan”ının yeganə əlyazma nüsxəsinin İranda Məclis ki- tabxanasında saxlanıldığını qeyd edir. Əsər İshaq bəyin vəfatından 285 Məmmədova M. Lütfəli bəy Azər və Azərbaycan ədəbiyyatı. Bakı, 2001, s. 113-114. Vüsalə Musalı. Azərbaycan təzkirəçilik tarixi 180 31 il sonra, 1802-ci ildə dövrün məşhur xəttatı Məhəmməd Möh- sün Həmədani tərəfindən köçürülmüşdür 286 . Əlyazmaları Nemətullahi xanəgahının k/x. 422. Tehran Universiteti mərkəzi k/x 4764. İslami Şura məclisi K/x 7261. İran Milli K/x 1257. Şəhid Mütəhərri Ali Mədrəsəsinin k/x. 2716. Şəhid Mütəhərri Ali Mədrəsəsinin k/x. 2723. 286 Məmmədova M. Lütfəli bəy Azər və Azərbaycan ədəbiyyatı. Bakı, 2001, s. 22. Vüsalə Musalı. Azərbaycan təzkirəçilik tarixi 181 Ġshaq Bəy Üzri. “Təzkireyi-Ġshaq” Ġran Məclis Kitabxanası 7261 Vüsalə Musalı. Azərbaycan təzkirəçilik tarixi 182 Vüsalə Musalı. Azərbaycan təzkirəçilik tarixi 183 ƏBU TALĠB XAN TƏBRĠZĠ XVIII əsr Azərbaycan təzkirəçilərindən biri də Əbu Talib xan Təbrizidir. Onun həyat və yaradıcılığı haqqında məlumatı M.Tərbiyət təzkirəsindən alırıq. Əbu Talib xanın atası Hacı Mə- həmmədbəy xan Təbrizi Nadir şah dövründə İsfahandan Hindista- na getmiş və o, h.1165/1751-ci ildə Ləknəhur şəhərində anadan ol- muş, orada boya-başa çatmışdır. “Töhfətül-aləm” əsərinin müəllifi Kəlküttədə onunla görüşüb, təbinin zənginliyini və sərbəst yara- dıcılığını tərifləmişdir: “Əbu Talib yaradıcılığa və ədəbiyyatşünas- lığa böyük həvəs bəsləyir və tarixçilikdə misli-bərabəri yox idi. O, güclü hafizə sahibi olaraq, Xaqani, Ənvari kimi şairlərin çətin şeir- lərini əzbər bilir və izah edirdi”. Mirzə Əbu Talib h.1206/1791-ci ildə “Xülasətül-əfkar” adlı təzkirə təlif etmişdir. Əsərdə nəzm, nəsr, inşa, risalə, əruz, qafiyə, musiqi, əxlaq və s. haqqında məlumat verilmişdir 287 . H. 1208-ci ildə tarix və coğrafyadan bəhs edən “Lübbüs-si- yər və cahannüma” adlı əsər qələmə almışdır. Bu əsərin III babı təzkirə xarakterli olub, şairlər və fazillər haqqındadır. Əbu Talib xan h.1221/1806-cı ildə vəfat etmişdir. 287 Məhəmmədəli Tərbiyət. Danişməndani-Azərbaycan. Bakı, 1987, s. 107. Vüsalə Musalı. Azərbaycan təzkirəçilik tarixi 184 Vüsalə Musalı. Azərbaycan təzkirəçilik tarixi 185 SULTAN MƏHƏMMƏD MĠRZƏ BAHADIR XAN SƏFƏVĠ Səfəvi nəslindəndir. Təxminən h. 1187 / m. 1773-74-cü ildə anadan olmuşdur. Siyasi hadisələr səbəbi ilə h. 1205 / m. 1790-91- ci ildə İrandan Sində qaçmış, h. 1210 / m. 1795-96-cı ildə Ləknə- hurda məskunlaşmışdır. “Tülui” təxəllüsü ilə şeirlər yazmışdır. Əbülhəsən ibn İbrahim Qəzvini “Fəvaidi-Səfəviyyə” əsərində h. 1217/1802-03-cü ildə onun təxminən 30 yaşının olduğunu bildir- miş, 5 min beytdən ibarət poeziyasının (qəzəl, rübai və qitə) oldu- ğunu, həmçinin “Töhfətüş-şüəra”, “Töhfətül-əhbab”, “Töhfətüs-sə- latini-Səfəviyyə”, “Əxlaqi-Məhəmmədi”, “Töhfətül-üşşaq” kimi əsərlər yazdığını bildirmişdir 288 . Səfəvi şahzadəsi qədim və müasir şairlər haqqında “Töhfə- tüş-şüəra” təzkirəsini h. 1211-1216/1796-1801-ci illərdə Lütfəli bəy Azərin “Atəşkədə” təzkirəsinin təsiri altında qələmə almışdır. Təəssüf ki, bu təzkirə haqqında daha geniş məlumata malik de- yilik. 288 Məani Ə.G. Tarixi-təzkirəhayi-farsi. I c., s. 160-168. Vüsalə Musalı. Azərbaycan təzkirəçilik tarixi 186 Vüsalə Musalı. Azərbaycan təzkirəçilik tarixi 187 XIX ƏSR TƏZKİRƏÇİLİYİ Məhəmməd Fazil xan Gorusi Əbdürrəzzaq bəy Dünbüli Azərbaycani Bəhmən mirzə Qacar Hülaku mirzə Qacar Xudaverdi xan Qacar Məhəmməd Bağır xan Qacar Məhəmməd Həsən xan Etimadüssəltənə Məhəmməd Saleh Şamlu Mahmud mirzə Qacar Heydərqulu mirzə Məhəmmədqulu mirzə Qacar Seyfüddövlə Sultan Məhəmməd Tağı Məhəmməd Kazım Əsrar Əlişah Təbrizi Əli Rza mirzə Qacar Əbülqasım Möhtəşəm Şirvani Seyid Əzim Şirvani Ziyai Mir Möhsün Nəvvab Vüsalə Musalı. Azərbaycan təzkirəçilik tarixi 188 Vüsalə Musalı. Azərbaycan təzkirəçilik tarixi 189 ƏBDÜRRƏZZAQ BƏY DÜNBÜLĠ AZƏRBAYCANĠ Adı Əbdürrəzzaq bəy, ədəbi təxəllüsü Məftundur. Təbriz bəylərbəyisi Nəcəfqulu xanın oğludur. O, atasından sonra istər-is- təməz hökumət işini tərk edib, elm kəsb etmək, bu vilayətin alim- ləri ilə həmsöhbət olmaq və bilik əldə etməklə vaxtını keçirərək, elm və maarif sahəsində yüksək mərtəbəyə çatmışdır. Məftun ərəb və əcəm ədiblərinin və məşhur fəzilətli şəxslərin əsərlərini mütaliə edərək öyrənmiş və yüksək məfkurə sahibi olub, elm və ədəbiyyat sevən şəxslərin müraciət etdikləri bir şəxsiyyət olmuşdur. Deyilən- lərə görə, o, Bəndə təxəllüslü Mirzə Rəzi ilə birlikdə “Zinətüt-tə- varix” əsərini yazmışdır. Əbdürrəzzaq bəy Dünbüli h.q.1176/1762-ci ildə Xoy şəhərin- də anadan olmuşdur. O, on yaşında ikən atası onu böyük oğlu Fəz- ləli bəyin əvəzinə Şiraz hökmdarı yanına girov göndərmişdir. əb- dürrəzzaq bəy Şirazda on dörd il ev dustağı kimi qalmış, bu müd- dətdə elm və bilik öyrənməklə vaxtını keçirmişdir. əlimurad xan Kərim xan Zəndin qardaşı Sadıq xanın əleyhinə qoşun çəkib, doq- quz ay vuruşduqdan sonra Şirazı almış və Şirazda Azərbaycandan girov saxlanmış adamları İsfahana göndərmişdir. H.q.1199/1785-ci ildə Əlimurad xan vəfat etdikdən sonra Ağaməhəmməd şah İsfaha- na gedib, Azərbaycandan girov alınmış adamlara, o cümlədən Məftuna Azərbaycana qayıtmaq icazəsi vermişdir 289 . Bir müddət Fətəli şahın böyük oğlu olan Azərbaycan hakimi Naibüs-səltənə Abbas mirzənin xidmətində çalışmışdır. Məftun h. 1241/1825-ci ildə Məkkəyə gedib qayıtmış və h. 1243/1827-ci ildə Təbrizdə vəfat etmişdir. 289 Məhəmmədəli Tərbiyət. Danişməndani-Azərbaycan. Bakı, 1987, s. 204-208; Стори Ч.А. Персидская литература. Москва, 1972, ч. 3, с. 944-947; Hüseyn Naxçıvani. Əbderrəzzaq bəy Dünbüli mütəxəllis be Məftun // Nəşriyyeyi- Danişkədeyi-Ədəbiyyati-Təbriz. Sali-dovvom, şomareyi-əvvəl, 1328, s. 1-13; Quliyev A.A. Görkəmli Azərbaycan alimi Əbdürrəzzaq bəy Dümbüli // Azər. SSR EA Xəbərləri. Tarix, fəlsəfə və hüquq seriyası, 1966, N 3, s. 100-108. Vüsalə Musalı. Azərbaycan təzkirəçilik tarixi 190 Əbdürrəzzaq bəy fars və ərəb dillərində nəzm və nəsrlə əsər- lər yaratmış, ərəb şairlərinin və rəvayətçilərinin yaradıcılıq incəlik- lərini öyrənmişdir. O, çox vaxt mütaliə və tədqiqatla məşğul ola- raq, ömrünü kitablar və əsərlər yazmaqla başa çatdırmışdır. Tədqi- qatçılar onun 16 əsərin müəllifi olduğunu bildirirlər 290 . Məftun təxəllüsü ilə tanınan Əbdürrəzzaq bəy Dünbüli üç təzkirə yazmışdır. Bunlar “Nigaristani-Dara”, “Təcrübətül-əhrar və təsliyyətül əbrar” və “Hədayiqül-üdəba” adlı əsərlərdir. Əbdürrəzzaq bəy Dünbülinin digər bir təzkirəsi h. 1228/1813-cü ildə qələmə aldığı “Təcrübətül-əhrar və təsliyyətül əbrar” adlı əsərdir. Təzkirə üç fəsildən ibarətdir. I qisim Dünbüli tayfası və onların 20 nəfər alimi və arifi haq- qındadır; II qisim Zəndiyyə dövrünün 16 şairi haqqındadır; III qisim müəllifin həyat və yaradıcılığı və dövrün hadisələri haqqındadır. Əbdürrəzzaq bəyin üçüncü təzkirəsi h.1230/1814-cü ildə yazdığı “Hədayiqül-üdəba”dır. Burada əvvəlcə cahiliyyət dövrün- dən etibarən ərəb şairlərindən bəhs olunmuş, daha sonra Rudəki- dən başlayaraq farsca yazan şairlər haqqında məlumat verilmişdir. Bu təzkirəyə Xaqani, Nizami, Əbülüla Gəncəvi, Fələki Şirvani, Mücirəddin Beyləqani kimi Azərbaycan şairləri də daxil edilmiş- dir. Əbdürrəzzaq bəy Dünbüli h. 1241/1825-ci ildə “Nigaristani- Dara” adlı təzkirəsini tərtibləmişdir. Bu təzkirə müəllifin müasiri olmuş şairlərdən bəhs edir və Azərbaycan hakimi Abbas mirzə Qacarın göstərişi əsasında yazılmışdır. Əsər bu bölümlərdən iba- rətdir: I nigarxana zəmanə xaqanı Fəthəli şah Qacara həsr edilmiş- dir; II nigarxana Qacar şahzadələrinə və böyük əmirlərə həsr olunmuşdur. Burada əvvəlcə şahzadələr yaşlarına görə, daha sonra isə əmirlər tutduqları mənsəblərə görə sıralanmışdır. 290 Yenə orada. Vüsalə Musalı. Azərbaycan təzkirəçilik tarixi 191 III nigarxana şaha və şahzadələrə yaxın olan şairlərdən, həmçinin şeir yazan saray xidmətçilərindən ibarətdir. IV fəsil isə müxtəlif vilayətlərin şairlərinə həsr olunmuşdur. Təzkirədə verilmiş şeir nümunələrinin çox hissəsi farsca olsa da, təzkirəçi xüsusi olaraq qeyd edir ki, o, şairlərin türkçə və ərəb- cə yazdıqları şeirlərdən də nümunələr vermişdir. Əsərdə təxminən 200 şairdən bəhs olunmaqdadır. İran alimi Ə.G.Məani tekstoloji müqayisələr nəticəsində sü- but etmişdir ki, Əbdürrəzzaq bəy öz təzkirəsini qələmə alarkən bir sıra şairlərin tərcümeyi-hallarını digər bir Azərbaycan təzkirəçisi Məhəmməd Fazil xan Gorusinin “Əncüməni-Xaqan” təzkirəsindən köçürmüşdür. Bu fikri hər iki təzkirənin təxminən eyni struktura malik olması da təsdiq edir 291 . Əlyazmaları “Nigaristani-Dara” İran Məlik Milli Kitabxanası 4311. Ağayi Əbülfütuh Ələvinin kitabxanası. Britaniya Muzeyi Kitabxanası 123. “Təcrübətül-əhrar və təsliyyətül əbrar” İran Məclis Kitabxanası. Təbrizdə Cəfər Sultanül-Qürrayinin şəxsi kitabxanası. “Hədayiqül-üdəba” Rüknəddin Hümayun Fərruxun şəxsi kitabxanası. 291 Məani Ə.G. Tarixi-təzkirəhayi-farsi. II c., s. 393-401. Vüsalə Musalı. Azərbaycan təzkirəçilik tarixi 192 Vüsalə Musalı. Azərbaycan təzkirəçilik tarixi 193 MƏHƏMMƏD FAZĠL XAN GORUSĠ RAVĠ Adı Məhəmməd, ləqəbi Fazil xan, ədəbi təxəllüsü Ravidir. Müəllifin nisbəsindən belə görünə bilər ki, o, əzəli Azərbaycan tor- paqlarından olan Zəngəzur mahalının Gorus bölgəsində doğulmuş- dur. Lakin İran alimlərinin bildirdiyinə görə, Azərbaycan türkləri- nin məşhur Bayandurlar nəslindən olan Məhəmməd Fazil xan h. 1198-ci (m. 1783-84) ildə Həmədan vilayətinin Gorus məntəqəsin- də dünyaya gəlmişdir. Gənc yaşlarında ikən Gorus hakimi ilə mü- naqişəsi üzündən doğma vətənini tərk edib İranın Rey şəhərinə köçmək məcburiyyətində qalmış, daha sonra Tehrana gəlib, oraya yerləşmişdir. Bir müddət Mazandaranda yaşasa da, təkrar Tehrana dönmüşdür. Dövlət xidmətində çalışan bəzi tanışlarının köməyi ilə Qacarların sarayında işə düzəlmiş, vəzifə pillələrində tərəqqi edərək, h. 1230 / m. 1814-15-ci ildə çavuşbaşı təyin edilmişdir. Rəsmi məclislərdə tez-tez iştirak edərmiş. Çox güclü hafizəyə malik imiş. Fars və ərəb dillərinə mükəmməl dərəcədə yiyələnmişdir. Həm nəzm, həm də nəsr sahəsində qələmini sına- mışdır. Lakin ədəbiyyat tənqidçiləri onun nəsrinin nəzmindən daha üstün olduğunu vurğulayırlar. Mahmud mirzə Qacarın “Səfinətül- Mahmud” əsərində onun şeirlərindən 16 beyt örnək olaraq təqdim edilmişdir. İran şairlərindən Mirzə Abbas Nişati xan Həzarcə- ribinin Məhəmməd Fazil xanı həcv etdiyi bir şeiri məlumdur. Haqqında bəhs etdiyimiz azərbaycanlı təzkirəçi h. 1253-cü (1837- 38) ildə vəfat etmişdir. O, “Əncüməni-xaqan” adlı təzkirəsini h. 1234 / m. 1818-19- cu ildə fars dilində qələmə almışdır. Əsərdə müəllif öz müasir- lərindən bəhs etmişdir. Təzkirə bir müqəddimədən, dörd əncüməndən və bir xatimədən ibarətdir. Müqəddimədə əsərin təlif səbəbləri göstərilmişdir. Burada müəllif bildirir ki, bu əsrin və zəmanənin şairləri çoxdurlar, amma onların adları heç bir təzkirədə qeyd edilməyibdir. Məhz bu səbəb- dən onun özü kimi bir “bəsirətli mütəxəssisin bu işə əl qoyması la- Vüsalə Musalı. Azərbaycan təzkirəçilik tarixi 194 zım gəlmişdir”. O, qeyd edir ki, daha öncə gürcü mənşəli Əhməd bəy Əxtər və onun qardaşı Məhəmməd Bağır bəy Nişati bu işə tə- şəbbüs göstərərək, “Əncümənara” adlı təzkirə tərtib etsələr də, bu sahədə “əhliyyət və səlahiyyətləri olmadığından, işin öhdəsindən layiqincə gələ bilməmişlər”. I əncümən “Ulu Qacar elinin əsil-nəsəbinin icmalı, fələk kimi iqtidarlı olan hökmdarın vaqiəsinin, onun mübarək cülusu- nun, məmləkətləri idarə etməsinin zikri və sahibqiranın uğurlu əsərlərindən və seçkin şeirlərindən örnəklər” adını daşıyır. Bu bö- lüm əsas etibarilə Fətəli şah Qacara ayrılmışdır. II əncümənin adı “Şahzadələrin əhvalı, əfkarı və Qacar süla- ləsinin böyüklərindən bəzilərinin haqqında”dır. Burada 15 şair xa- tırlanmışdır. III əncümən şeir deyən saray xadimlərinə həsr edilmişdir və “Şahənşahlıq dərgahında şərəf tapanların həsəbi və nəsəbi haqqın- da” adlandırılmışdır. Bu əncümən 42 şairi əhatə edir. IV əncümən “Əyalət şairləri haqqında”dır və 118 şair barə- sində məlumatları ehtiva edir. Xatimədə isə “Müəllifın əhvalı və şeirləri” mövzusundan söz açılmışdır. Qeyd etməliyik ki, əsərin ilk iki əncüməni tamamilə türk əsil- li Qacar xanədanından olan şairlərə həsr edilmişdir. Bundan başqa, III əncüməndə Bəndə təxəllüslü Mirzə Məhəmməd Rəzi Təbrizi, Məftun Azərbaycani, Nəsrulla xan Qaragözlü, IV əncüməndə isə Lütfəli bəy Azər Bəydili, onun oğlu Hüseynəli bəy Şərər Bəydili, Kəlbi-Hüseyn bəy Aşüftə İrəvani, Mürtəzaqulu bəy Pərişan Qara- gözlü, Mirzə Məsum Xavəri Kuzəkonani Təbrizi, Hacı Süleyman Səbahi Bəydili, İshaq bəy Üzri Bəydili, Mehdiqulu bəy Azərbay- cani və başqa azərbaycanlı şairlərin həyat və yaradıcılığına yer ve- rilmişdir. Vüsalə Musalı. Azərbaycan təzkirəçilik tarixi 195 Əlyazmaları İran Əsəd kitabxanası 2075. Lahor Pəncab Universitetinin kitabxanası. İran Məclis kitabxanası 892, 224, 3809. İran Məlik Milli kitabxanası 3795. Səltənət kitabxanası 191, 193, 184. İran Sipəhsalar kitabxanası 485. İran Astani-Qüdsi Kitabxanası 4201. Tehran Milli Kitabxanası 8, 126, 35, 71, 108, 1612. Mehdi Bəyaninin şəxsi kitabxanası. Əbdülhüseyn Bayatın şəxsi kitabxanası. Ustad Bədiüzzaman Firuzanfərinin şəxsi kitabxanası. Məhəmməd İsmayıl Rizvaninin şəxsi kitabxanası. Cəfər Sultan əl-Qürrayinin şəxsi kitabxanası. Vüsalə Musalı. Azərbaycan təzkirəçilik tarixi 196 Məhəmməd Fazil xan Gorusi. “Əncüməni-xaqan” Ġran Məclis Kitabxanası Vüsalə Musalı. Azərbaycan təzkirəçilik tarixi 197 MAHMUD MĠRZƏ QACAR XIX əsrdə təzkirə qələmə almış azərbaycanlı müəlliflərdən biri də Fətəli şah Qacarın oğlu Mahmud mirzədir. O, 12 səfər 1214/16 iyul 1799-cu ildə anadan olmuşdur. Dörd yaşından baş- layaraq sədri-əzəm Mirzə Məhəmməd Şəfinin təlim-tərbiyəsi al- tında böyümüşdür. H.1229/1814-cü ildə Nəhavənd hakimi təyin olunmuşdur. Məhəmməd şah Qacar zamanında həbsə alınmış və İran Azərbaycanına sürgün edilmişdir. Təxminən 1852-53-cü illər- də Təbrizdə vəfat etmişdir. 21 əsərin müəllifidir. Ən məşhur əsər- ləri: “Səfinətül-Mahmud”, “Bəyanül-Mahmud”, “Gülşəni-Mah- mud”, “Nüqli-məclis”, “Təzkirətüs-səlatin”, “Məqsudi-cahan”, səkkiz min beytdən ibarət “Divan”, “Tarixi-sahibqirani” 292 . O, h.1236/1820-ci ildə Qacarlar xanədanının şairlərinə həsr edilmiş “Gülşəni-Mahmud” adlı ailə təzkirəsini yazmışdır. Bura- da əvvəlcə Xaqan təxəllüslü Fətəli şahın, onun qızlarının (11 şairə) və oğullarının (45 şair, daha sonra 2-si də əlavə edilmişdir), Fətəli xanın qardaşı Hüseynqulu xanın övladlarının (5 şair) həyat və yaradıcılıqları haqqında məlumat verilmişdir. Müəllif əsərin sonunda özü haqqında bilgi verir 293 . Müəllif h.1240/1824-cü ildə “Bəyanül-Mahmud” adlı digər bir təzkirə yazmışdır. Əsər bir müqəddimə və iki “qismət”dən iba- rətdir. Müqəddimədə müəllifdən, təzkirənin təlif səbəbindən və şa- hın mədhindən bəhs olunmuşdur. Birinci “qismət”də müasiri olan şairlərdən 300 nəfəri haqqında məlumat vermişdir. İlk növbədə Fə- 292 Стори Ч.А. Персидская литература. Москва, 1972, ч. 2, с. 951.; Берже А.П. Фетх-Али-шах и его дети (исторический очерк) // «Русская старина», 1886, № 6, с. 556. 293 Fətəli şahın 360 arvadının, 57 oğlunun, 44 qızının olduğu bəllidir. 1834-cü il- də vəfat edərkən onun bütün övladlarının və nəvə-nəticələrinin ümumi sayı 935 nəfər idi (А.П.Берже, göstərilən əsəri, s. 549-562). Bəzi şahzadələrin bu təzkirə- yə daxil edilməməsinin səbəbi budur ki, təzkirənin yazıldığı ildə həmin şahzadə- lər azyaşlı olduqları və ya şair kimi tanınmadıqları üçün bu əsərə daxil edilmə- mişlər. Vüsalə Musalı. Azərbaycan təzkirəçilik tarixi 198 təli şahdan bəhs edilmiş, daha sonra isə əlifba sırası ilə Əhməd Əli mirzədən Yusif Gürcüyə qədər digər müasir şairlər zikr edilmişlər. Bəzilərinin sadəcə adı, təxəllüsü, doğulduğu və yaşadığı yerlər göstərildiyi halda, bəzilərin təxminən 20 sətir həcmində tərcümeyi- halı verilmişdir. İkinci “qismət”də isə həmin şairlərin şeirlərindən nümunələr (3500 beyt) öz əksini tapmış və qəzəllərə üstünlük verilmişdir 294 . Bu təzkirədəki azərbaycanlı şairlərdən Lütfəli bəy Azər, Ül- fət Əfşar (Məhəmədqulu), Aşüftə İrəvani (Kəlbi-Hüseyn bəy), Beyza Qacar (Allahverdi mirzə), Bəzmi Bəydili (Məhəmməd Sa- dıq), Bərqi Xoyi (Abdulla), Cahanşah mirzə Qacar, Cüdayi Əfşar (Nəsrulla mirzə), Çeşmə İrəvani (Rzaqulu xan), Hacib Qacar (Al- lahyar xan), Xosrovi Qacar (Məhəmmədqulu mirzə), Xavər Qacar (Heydərqulu mirzə), Dövlət Qacar (Məhəmməd Əli mirzə), Dara- yi-Qacar (Abdulla mirzə), Ravi Gorusi (Məhəmməd Fazil xan), Sərvər Qacar (Təhmasib mirzə ibn Məhəmməd Əli mirzə), Şövkət Qacar (Məhəmməd Tağı mirzə), Şapur Qacar (Şeyxəli mirzə), Şə- rər Bəydili (Hüseynəli bəy), Şövkət Qacar (Məhəmməd Qasım xan), Səbahi Bəydili (Hacı Süleyman), Toğrul Qacar (İbrahim xan), Tuti Cavanşiri (Əbülfəth), Adil Qacar (Əlişah Zillüssultan), İzzət Qacar (Süleyman xan), Üzri Bəydili (İshaq bəy), Qabil İrəva- ni (Hüseynəli xan), Mahmud mirzə Qacar, Məsrur Bəydili (Mə- həmməd xan), Minnət Əfşar (Məhəmməd Kərim xan), Məftun Dünbüli (Əbdürrəzzaq bəy), Mehdi bəy Şəqaqi Azərbaycani, Ni- yaz Səfəvi (Əhməd mirzə), Nəsrulla xan Qaragözlü Həmədani, Ni- şat Türkman (Mirzə Əbdürrəzzaq), Valayi-Qacar (Əlinağı mirzə), Valeh Dağıstani (Əliqulu xan), Hümayun mirzə Qacar və başqala- rının adlarını çəkə bilərik. Mahmud Mirzə Qacar h.1241/1825-ci ildə qadın şairlərdən bəhs edən “Nüqli-məclis” adlı təzkirə tərtib etmişdir. Bu təzkirə dörd fəsildən ibarətdir. I fəsildə Fətəli şahın şair qızları; II fəsildə şairlik edən digər saray qadınları; 294 Məani Ə.G. Tarixi-təzkirəhayi-farsi. I c., s. 137-149. Vüsalə Musalı. Azərbaycan təzkirəçilik tarixi 199 III fəsildə İranın başqa bölgələrinin şairələri; IV fəsildə isə keçmiş zaman şairələri xatırlanmışdır. Əlyazmaları “Gülşəni-Mahmud” Astani-Qüdsi-Rizəvi Kitabxanası. Britaniya Muzeyi Kitabxanası. Məlik Milli Kitabxanası. Tehran Milli Kitabxanası. Hacı Hüseynağa Naxçıvaninin Kitabxanası. AMEA Əlyazmalar İnstitutu M-262. “Bəyanül-Mahmud” Astani Qüdsi Rizəvi Kitabxanası 119, 120. Məlik Milli Kitabxanası 3665. Britaniya Muzeyi Kitabxanası 3077. “Nüqli-məclis” Britaniya Muzeyi Kitabxanası. Məlik Milli Kitabxanası. Tehran Milli Kitabxanası. Hacı Hüseynağa Naxçıvaninin kolleksiyası. |