Lüğətçilik nəzəriyyəsi və təcrübəsinin müasir vəzifələri aşağıdakıları əhatə edir: 1) mövcud lüğət
tiplərinin təkmilləşdirilməsi; 2) dövrün aktual tələblərinə cavab verən yeni lüğətlərin yaradılması; 3)
mövcud lüğət növlərinin müasir lüğət komplekslərində və terminoloji sistemlərdə birləşdirmək; 4)
dillərin maşın fondları və korpusları əsasında leksikoqrafik fəaliyyətin kompüter metodologiyasını
qurmaq.
İkinci istiqamət ortaq leksikoqrafiya üçün ikinci istiqamət diferensiasiyadan sonrakı dövrü
əhatə edir və bu dövrün tarixi leksik fondu ayrı-ayrı dillərin yazılı abidələri əsasında qurulmalıdır.
Bu istiqamətdə müəyyən işlər artıq həyata keçirilmişdir. Yəni ayrı-ayrı türk dillərinin yazılı
abidələri leksik səviyyədə tədqiq olunmuşdur. Onların bir çoxunun leksikası əsasında lüğət və
sözlüklər tərtib edilmişdir. Bir sıra türk dillərinin tarixi leksikologiyasını əhatə edən lüğətlər də
tərtib olunmuşdur. Türk dillərinin ortaq leksikoqrafiyasının vəzifələrindən biri ayrı-ayrı türk
dillərinin tarixi leksikası üzrə materialların leksikoqrafik səviyyədə qruplaşdırılması, yəni onların
lüğətlərinin tərtibini həyata keçirmək olmalıdır. Bu halda “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanlarının da,
“Manas” eposunun da, “Koroğlu” dastanlarının müxtəlif variantlarının və digər abidlərimizin ayrı-
ayrı leksikoqrafik vasitələri hazırlanmış olacaqdır. Məsələyə bu cür yanaşma, hazırlanan
leksikoqrafik vasitələrin elektron lüğətlər şəklinə salınması ikinci istiqamət üzrə türk dilləri
leksikasının bir küll kimi toplanması məsələsinin həllini gerçəkləşdirir.
Üçüncü istiqamətdə ortaq leksikoqrafiya məsələsi ortaq türk dili problemi ilə səsləşir.
Hazırda ortaq dil probleminə xüsusi diqqət yetirilir. Ümumiyyətlə, ortaq dil məsələsi problemi yeni
deyildir. Yəni dünyada ortaq dil kimi bir sıra dillərdən istifadə olunur. Əgər qlobal səviyyə əsas
götürülərsə, dünyada ortaq dil funksiyasını daha çox ingilis dili yerinə yetirir və getdikcə də ingilis
dilinin tətbiq sferaları və istifadə məkanları genişlənir. Regional səviyyədə ortaq dil funksiyasını
müxtəlif dillər yerinə yetirə bilir. Bu da regionda dilin yayılma və dominantlığından asılı olur.
Bəzən müxtəlif dillərin daşıyıcılarının müəyyən bir dövlət hüdudlarında birləşməsi regional ortaq
dili təyin edir. Regional səviyyədə köhnə siyasi münasibətlər sistemində hegemon dövlətin dili
ortaq dil olmuşdur.
Fikrimizcə, bu sahədə ilk addım türk dillərinin ikidilli tərcümə lüğətlərinin tərtibidir. Bu günə
qədər tədqiqatçıların və tərcüməçilərin tələblərinə cavab verə biləcək türkcə-azərbaycanca,
azərbaycanca-türkcə, qazaxca-türkcə, qırğızca azərbaycanca, özbəkcə-azərbaycanca, tatarca-
azərbaycanca, tatarca-türkcə və s. lüğətlər yoxdur. Ortaq türk dili problemi və bəzi tədqiqatçıların
bu məsələyə münasibəti belədir ki, ayrı-ayrı türk dillərində danışanlar bir-birini kifayət qədər yaxşı
anlayır. Lakin mahiyyətcə bu doğru deyildir. Danışıq dili əsasında ünsiyyətlə ortaq leksikoqrafiya
vasitələrinin tərtibi fərqli məsələlərdir. Əgər rusca-azərbaycanca, ingiliscə-azərbaycanca lüğətlər
hazırlayırıqsa, nə üçün türkcə-azərbaycanca, türkcə-tatarca lüğətlərin tərtibi məsələsini qarşımızda
vəzifə kimi qoymur və bu vəzifənin həllinə çalışmırıq. Bu türk dilləri üzrə tədqiqat aparanlar
müxtəlif türk dillərində eyni bir sözün mənasını axtardıqda aralıq, vasitəçi dildə olan lüğətlərə
müraciət edirlər. Keçmiş sovet sistemində türkoloqlar eyni bir sözün ayrı-ayrı türk dillərindəki
mənalarını axtararkən rusca-azərbaycanca, rusca-qırğızca, rusca-özbəkcə və s. lüğətlərə müraciət
edirdilər. Bu halda rus dili aralıq və ya vasitəçi dil rolunu oynayırdı. Türk dillərinin müasir
I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans:
TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (I hissə)
216
inteqrasiyası aralıq və ya vasitəçi dilin türk dillərindən biri olmasına tam imkan verir. Zənnimizcə,
bu imkandan bəhrələnmək lazımdır. Burada bir məsələni qeyd etmək olar. Ortaq türk dili
probleminin ortaya atılmasından sonra türk dilləri üçün ümumi lüğətlərin hazırlanması prosesi
gedir. Bu istiqamətdə çalışan leksikoqrafların sayı artmaqdadır. Belə hesab edirik ki, ortaq
lüğətlərin yaradılması ilə bağlı ilkin işlər gələcəkdə yüksək nəzəri elmi əsaslara söykənən ortaq
leksikoqrafik vasitələrin hazırlanmasına təkan verəcəkdir.
Dördüncü istiqamət türk dillərinin ortaq terminologiyasının qurulmasını və türk dillərinin
müxtəlif sahə terminlərinin ikidilli lüğətlərinin hazırlanmasını ortaya atır. Mahiyyətcə bu
istiqamətdə fəaliyyət III istiqamət üzrə fəaliyyətlə kəsişir.
Leksikoqrafiya leksikologiya ilə qırılmaz bağlıdır və leksikologiya aid tədqiqatların
nəticələrindən bəhrələnir, leksikologiyanın praktik, həmçinin bəzi elmi-praktik məsələlərini həll
etməyə çalışır. Digər tərəfdən, leksikoqrafiya leksikologiyaya müəyyən problemlərin ortaya
atılması üçün geniş material verir. Oxşar əlaqələr terminologiya ilə terminoqrafiya arasında hökm
sürür. Xüsusi leksikanın istənilən sahəsi terminoqrafiyada öz əksini tapır. Terminologiyada
terminlərin seçilməsi, nizama salınması, tədqiq olunması son nəticədə onların lüğət şəklinə
gətirilməsində öz ifadəsini tapır.
Müxtəlif türk dillərində sahə terminologiyalarının bir-birinə yaxınlaşması, ortaqlaşması üçün
əlverişli şərait yaranmışdır. Bu məsələnin həllinə həm qarşılıqlı pozitiv münasibət mövcuddur, həm
də dillərin qohum olması nəticəsində dilin müxtəlif səviyyə vahidlərinin ortaqlığı, eynisistemliyi
həlledici rol oynayacaqdır. Deməli, burada ortaqlaşdırma imkanları böyükdür. Bu imkanları
aydınlaşdırmaq məqsədilə Azərbaycan, qırğız, türkmən və özbək dillərində avtomatik idarəetməyə
aid terminlərin işlənməsinə dair nümunələri nəzərdən keçirək. Mövcud lüğətlərin, o cümlədən
Azərbaycan, qırğız, türkmən və özbək dillərində avtomatik idarəetməyə aid terminlər əsasında
araşdırmalar aparmaq olar (6). Məhz bu lüğəti qeyd etməyimizin səbəbi sovet dövründə belə altıdilli
leksikoqrafik vasitənin nəşridir.
Terminologiyanın, o cümlədən elmi-texniki terminologiyanın standartlaşdırılmasının əsas
məqsədi bütün ədəbiyyatlarda və sənəd növlərində terminlərin birmənalı başa düşülməsini və qeyd
olunmasını, terminlər arasında ziddiyyətlərin aradan qaldırılmasıdır. Terminlər müəyyən sahəyə aid
olmaqla yanaşı, onlar başqa sahələrdə də istifadə olunur. Müasir dövrdə ayrı-ayrı elmlərin
inteqrasiyası, eləcə də diferensiasiyası bir sahəyə aid terminin yaxın və fərqli sahələrdə
işlədilməsinə imkan yaratmışdır. Bu cəhət sahə terminologiyalarında terminlərin mənalarının
düzgün təyin edilməsini, onların yazılış və tətbiqində vahid normaların gözlənilməsini tələb edir.
Eyni zamanda, terminlər standartlaşdırma üzrə işlərdə və ya bu sahə işlərinin nəticələrində də
istifadə olunur. Belə terminlərin standartlarının yaradılması xüsusi əhəmiyyət daşıyır.
Standartlaşdırma mərhələli prosesdir. Bu proses terminologiyanın nizama salınmasını və
unifikasiyasını tələb edir. Prof.S.Sadıqova yazır: “Dilin leksik tərkibinin mühüm hissəsini təşkil
edən terminologiyanın sürətli inkişafı, dilçiliyin müstəqil bir sahəsi kimi formalaşması və onunla
bağlı problemlərin ekstralinqvistik xarakter daşıması, məntiqlə, fəlsəfə ilə, eləcə də digər elm
sahələri ilə qarşılıqlı əlaqəsi problemə kompleks şəkildə yanaşmağı tələb edir. Dilçilikdə terminlərə
leksik-semantik və qrammatik baxımdan verilən tələblər, onların geneoloji tərkibi, struktur-
semantik, leksik-qrammatik xüsusiyyətləri, geniş təhlil olunsa da, terminologiyanın nizama
salınması öz həllini gözləyən problemlərdəndir” (7, 347).
Beşinci istiqamət hazırda dünyanın əksər dillərinin milli korpusları yaradılır. Bir sıra türk
dillərinin milli korpuslarının yaradılması üzrə işlər aparılır. Azərbaycan dilinin milli korpusuna
aşağıdakı mətnlərin daxil edilməsi məqsədəuyğun hesab olunur: 1) folklor mətnləri (Azərbaycan
şifahi xalq ədəbiyyatı nümunələri-dastanlar, nağıllar, bayatılar, tapmacalar, atalar sözləri, lətifələr,
xalq mahnıları və s.); 2) klassik Azərbaycan ədəbiyyatı; 3) müasir Azərbaycan ədəbiyyatı (nəzm,
nəsr, dramaturgiya); 4) publisistika (qəzet, jurnal, televiziya, radio, informasiya agentlikləri, internet
resursları və s.); 5) elmi-texniki ədəbiyyat (elmi əsərlər, dissertasiyalar, avtoreferatlar, elmi
məcmuələr, elmi jurnallar, konfrans materialları, dərsliklər, dərs vəsaitləri və s.); 6) dini-fəlsəfi
mətnlər; 7) rəsmi-işgüzar üsluba aid mətnlər; 8) məişət mətnləri; 9) danışıq dili və dialekt mətnləri
(8, 61-62).
I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans:
TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (I hissə)
217
Təbii ki, qeyd olunanlar milli korpusa daxil ediləcək bütün mətnləri əhatə etmir. Korpusa yeni
mətnlər, müxtəlif sahələrə aid materialların salınması, o cümlədən terminologiya ilə bağlı
materialların əlavə edilməsi nəzərdə tutula bilər və daxil edilə bilər. Göründüyü kimi, milli
korpusun imkanları kifayət qədər genişdir. Bundan başqa, hər bir milli korpus altkorpuslardan təşkil
olunur. Alt korpuslara aşağıdakılar daxil ola bilər: 1) mətnlər altkorpusu; 2) linqvistik təhlil
altkorpusu; 3) kütləvi informasiya vasitələri altkorpusu; 4) dialekt mətnləri altkorpusu; 5) şifahi nitq
altkorpusu və s.
Milli korpusun əsas altkorpuslarından biri leksikoqrafiya, digəri isə terminoqrafiya alt
korpusu sayıla bilər. Bu iki alt korpus xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Türk dillərində ortaqlaşma və
ortaq dil məsələsi qoyulduqda leksikoqrafik və terminoqrafik altkorpusların rolu bir qədər də artır.
Aydın olur ki, hər milli korpusa yeni altkorpuslar əlavə olunur. Milli korpus açıq sistemdir, onun
strukturunda və funksiyaları dəqiqləşdirilə və dəyişdirilə bilər.
Ayrı-ayrı türk dillərinin milli korpusunun yaradılması ilə yanaşı, bütövlükdə türk dilləri üzrə
korpusun yaradılmasına başlana bilər. Bu halda ayrı-ayrı türk dillərinin milli korpusu türk dillərinin
ortaq korpusunun alt korpusu ola biləcəkdir. Türk dillərinin ortaq leksikoqrafiyası üzrə görülən işlər
türk dilləri korpusuna daxil ediləcəkdir.
Türk dillərinin inteqrasiyası türk xalqları mədəniyyətinin, ədəbiyyatının da inteqrasiyasıdır.
Qeyd etmək lazımdır ki, müəyyən bir türk dilinə başqa türk dilləri ədəbiyyatından tərcümələr çox
azdır. Bu gün Azərbaycan oxucusu türk, qazax, özbək, qırğız və s. türk xalqları ədəbiyyatı ilə
kifayət qədər yaxından tanış deyildir. Təbii ki, belə vəziyyət nə ortaq dil, nə də ortaq leksikoqrafiya
məsələsinin həlli üçün yaxşı hal sayıla bilməz.
ƏDƏBİYYAT
1. Dəmirçizadə Ə. Azərbaycan ədəbi dilinin tarixi. I c. Bakı, Maarif, 1979.
2. Hacıyev T. Seyid Əhməd Cəmaləddin İbn Mühənnanın “Hilyətül -lisan və həlbətül-lisan”
əsəri//Seyid Əhməd Cəmaləddin Ibn Mühənna. Hilyətül -lisan və həlbətül-lisan. Bakı, Kitab aləmi,
2008, s. 3-30.
3. Seyid Əhməd Cəmaləddin İbn Mühənna. Hilyətül -lisan və həlbətül-lisan. Bakı, Kitab
aləmi, 2008, 159 s.
4. Bunyadov Z., Aslanov V. Əbu Həyyan haqqında bir neçə söz// Əsirəddin əbu Həyyan
əl-Əndəlusi. Kitab əl-idrak li-lisan əl-ətrak. Bakı Azərnəşr, 1992., s. 3- 10
5. Əsirəddin əbu Həyyan əl-Əndəlusi. Kitab əl-idrak li-lisan əl-ətrak. Bakı, Azərnəşr, 1992,
115 s.
6. Русско – англо – азербайджанско – киргизско – туркменско - узбекский
терминологический словарь по автоматическому управлению. Баку, Элм, 1977.
7. Sadıqova S. Azərbaycan dilinin terminologiyası. Bakı: Elm, 2011.
8. Mahmudov M. Kompüter dilçiliyi. Bakı, Elm və təhsil, 2013, 356 s.
S.Guliyeva
The common lexicography of Turkic languages
Summary
In the article, are investigated the directions of the creation of common lexicography of
Turkic languages. Five directions are differentiated about the creation of common lexicography.
The first approach raises the question of the preparation of lexicographic means on the basis of the
written monuments of Turkic languages. The second approach aims the preparation and
digitalization of the dictionaries on the historical lexics of the particular Turkic languages. The
common lexicography both can be set on the national corps of the proper Turkic languages and can
be a lower corps of the Turkic languages corps.
Key words: lexicography, dictionary, dictionaries of written monuments, electronic
dictionaries, national corps, lower corps.
I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans:
TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (I hissə)
218
Şəbnəm Həsənli-Qəribova, fil.ü.f.d.
AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu
shabnam.hasanli @yahoo.com.
TARİXƏN TÜRK DİLLƏRİNDƏN DÜNYA DİLLƏRİNƏ KEÇƏN
ETNOQRAFİZMLƏR VƏ ONLARIN DİLDƏ SEMANTİK İNKİŞAFI
Qədim etnik milli cəhətləri özündə əks etdirən dilin etnoqrafik leksikası tarixi və çağdaş türk
dünyasının coğrafi, mədəni, mənəvi birliyinin güzgüsüdür. Onunla bağlı sözlərin müxtəlif dünya
dillərində işləklik qazanması isə türkdilli xalqların onlarla qarşılıqlı münasibətini və təsir gücünü
əks etdirir. Etnoqrafik leksikanın ekzotizmlər səviyyəsində deyil, ümumişlək leksika, həmçinin
məişət üslubu səviyyəsində başqa dillərdə yaşaması bu dilin uzun əsrlər boyu qonşu dillərlə
münasibətdə dominant dil statusu daşıdığının əsas göstəricisidir. Tədqiqatlardan aydın olur ki, bu
təsir milli dilin işlənmə səviyyəsini və həmin dilin hətta inkişafını əks etdirir. Buna görə də,
qarşılıqlı söz almanın ən mühüm şərti ünsiyyətdə olan dillərin rəsmi statusu və nüfuzluluğu sayılır,
bu isə kommunikativ funksiyaların həcmi, ədəbi ənənələrin qədimliyi, dil daşıyıcılarının sosial
mövqeyi ilə müəyyən edilir. Qeyd etmək lazımdır ki, türk dillərinin etnoqrafik leksikası yalnız
qonşu dillərin lüğət tərkibində deyil, uzaq xalqların dillərində də özünə yer qazanmışdır.
XI-XII əsrlərdə türkdilli abidələrdə işlənən etnoqrafizmlərin müasir dünya dillərində yaşaması
və məişət üslubunda işləkliyini qoruması bu dillər arasındakı uzun əsrlər boyu davam edən qarşılıqlı
əlaqəni əks etdirir. Bu qarşılıqlı əlaqələr nəticəsində türk dillərindən başqa dillərə çoxsaylı sözlər
keçmişdir. Bu proses uzun müddətli olmuş və aşağıdakı mərhələləri əhatə etmişdir:
İlkin mərhələ -Vahid türkcə dövrünü və IX əsrə qədərki dövrü əhatə edən bu mərhələdə söz
alan dillər çin, sanskrit, soğd, qədim fars dilləridir. Əlbəttə, şimalda tayfalar şəklində türk
dövlətlərinin tərkibinə qatılan slavyanlar da türk məişətilə tanışlıq nəticəsində etnoqrafizmləri öz
dillərinə qəbul edirdilər. Azərbaycan dilinin yazıya qədərki dövrünü tədqiq edən V.Aslanov bu
barədə yazır: “Biz X-XI əsrlərə qədər türk dillərindən, o cümlədən, bizim dilimizdən fars, ərəb,
erməni, gürcü dillərinə xeyli söz keçdiyini bilirik. Bu sözlərin çoxu yemək, quş, heyvan, oyun,
geyim və b. adlar bildirən sözlərdir. Biz hələ Firdovsidə bəkməz, qoç, çovqan, qaptan/qaftan/, amac,
tutmac, yelək kimi yüzlərlə sözlərin, -taş, -lax, -çı kimi sözdüzəldici şəkilçilərin çox qədimlərdən
fars, ərəb, erməni, gürcü dillərinə keçdiyini və işləndiyini bilirik.” (1.s.80)
II mərhələ-Bu dövr IX-XV əsrləri əhatə edir. İslamın qəbulu nəticəsində ərəb mədəniyyəti ilə
yaxından tanış olan türklər vahid islam türk mədəniyyətinin yaranmasına nail olmuş və bunun təsiri
ilə türkcədən ərəb dilinə çoxsaylı etnoqrafizmlər keçmişdir. Fars dilinə olan təsir bu dövrdə də
özünü göstərməkdədir. Şimalda isə yenicə vahid dövlət qurmağa çalışan slavyanların dillərində də
türk dillərinin təsiri hiss olunmaqda idi.
III mərhələ- XV-XVI əsrlərdən XX əsrin əvvəllərinə qədərki dövrü əhatə edir. Burada paralel
olaraq üç proses davam edir. İlk olaraq Osmanlı dövlətinin şərqə, Afrikaya və Avropaya doğru
genişlənməsi nəticəsində ərəb, şimali Afrika, cənub və cənub-şərq slavyan xalqlarının dillərinə
çoxsaylı etnoqrafizmlərin keçidi izlənirsə, Azərbaycan və Orta Asiyanın rus müstəmləkəsinə
çevrilməsi nəticəsində rus dilinin bu dillərdən yüzlərlə söz alması müşahidə olunur. Nəhayət,
Azərbaycan dilinin dominant olduğu Qafqaz və Yaxın Şərq regionundakı fars, gürcü, erməni və s.
dillərinə yüzlərlə etnoqrafizmlər keçmişdir.
Türk dilləri ilə ən uzun müddətli qarşılıqlı əlaqələrin davam etdiyi dillərdən biri şübhəsiz ki,
fars dilidir. Bu isə müxtəlif səbəblərlə əlaqədardır. M.S.Naibi fars dilinin türk dilinin təsirinə məruz
qalmasının aşağıdakı səbəblərini qeyd etmişdir: “birincisi, türklərin İranda uzun sürən
hakimiyyətləridir. Yalnız İslamdan sonra türklər İranda 1100 il hakimiyyətdə olmuşlar. İkinci səbəb
isə, farsca yazıb - yaradan türklərdir. Türk şairlərinin bir çoxu farsca şeir yazmışlar” (4.s.3). Türk
əsilli şairlər hər nə qədər farsca yazsa da, çox vaxt öz fikirlərini türk sözləri vasitəsilə çatdırmağa
çalışmış və bu sözlər fars dilinin lüğət tərkibinə daxil olmuşdur. Lakin bu, islamdan sonrakı dövrü
I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans:
TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (I hissə)
219
əhatə edir. İslamaqədərki mərhələdə də coğrafi baxımdan olduqca yaxın yaşayan bu xalqların daimi
qarşılıqlı əlaqələri olmuşdur. Bu qarşılıqlı əlaqələr bir dildən başqa dillərə sözlər keçməsi ilə
nəticələnmişdir. Belə ki, G.Dörfer təkcə fars dilinə erkən dövrlərdə keçmiş və dildə vətəndaşlıq
hüququ qazanmış 2545 türk və monqol dil vahidinin etimoloji təhlilini vermişdir. T.Hacıyev isə
həmin dövrün mənzərəsini geniş şəkildə təhlil edərək yazır: “ XI-XII əsrlərin farsdilli
ƏDƏBİYYATında xeyli türkizm vardır. (bilavasitə Azərbaycan-türk dili ilə bağlıdır.) Bu baxımdan
birinci növbədə farsca yazan azərbaycanlıların əsərləri diqqəti cəlb edir. Bu sənətkarların dilində
azərbaycanlıların məişəti və adət-ənənələrilə bağlı sözlərə, əşya, rəng adları, konkret və mücərrəd
anlayışlar bildirən lüğət vahidlərinə rast gəlinir: bəkməz, tağ, dağ, çuval, cinaq (Q.Təbrizi), tanrı,
yalavac (Xaqani), muncuq, gərdək, alacuq, qurd, xatun (Nizami)və s.” (2.95)
Eləcə də bu dövrdə Y.X.Hacibin ən vacib dövlət vəzifələrindən hesab etdiyi “ağıçı-xəzinədar”
sözü “ağaçı, ağaçi” şəklində fars dilində işlənmiş, “səlcuq bəylərinin başçısı” və “pərdəçi” kimi iki
yeni məna qazanmışdır [TVS., s.10]. Yaxud da, XI əsr türklərinin kənd təsərrüfatında işlətdikləri
asığ (fayda), ayakçı (xidmətçi), ağuz/ağız (ilk süd) sözləri fars dilində asığ (yarar,qazanc), ayakçi
(saqi), ağuz (ilk süd, yağlı süd) şəklində işlənməkdədir. Türklərin qədim yaşayış yerlərindən olan
“alaçuk” olduğu kimi fars dilinə keçmiş, bugünə qədər də “alacuk, alacıg, alaçik” şəklində
ümumişlək leksikonda öz yerini qorumuşdur [TVS, s.21]. XI-XII əsrlər türk tacirlərinin ticarət
karvanları “arkış” adlanardı və bu söz fars dilində bugün də arkiş, arkīş şəklində işlənməkdədir
[TMEN, 460]. Yaxud da, türklərin qida növü olaraq geniş şəkildə işlətdikləri “arpa” fars dilində
istifadə olunmaqdadır. Bu sözdən yeni mənaları ifadə edən arpabadiyan (xaşxaş toxumu), arpaşali
(dənəsi qalın düyü sortu), arpalik (mülk, timar torpağı) kimi sözlər yaranmışdır [TMEN, 445]. XI
əsr türk içkisi olan “buxsım” da fars dilində buxsım, baxsum şəklində “buğda və ya arpa içkisi”ni
ifadə edir.
XI əsrdən sonra türk dilləri ilə qarşılıqlı əlaqələrin inkişaf etdiyi dillərdən biri də ərəb dilidir.
Türklərin islamı qəbul etmələri ilə islam sivilizasiyasında aparıcı xalqa çevrilməsi türk dilinin də
ərəb dilinə təsir gücünün artmasına səbəb oldu. Dövlətçilik ənənələri zəif olduğu üçün ərəblərin
qurduğu islam xilafətində türklər idarəetmədə hakim mövqe qazanmış oldu və bu türk dilinin
idarəetmə dilinə, hakimiyyət dilinə çevrilməsinə səbəb oldu. Türklər üçün ərəb dili elm, ərəblər
üçün isə türk dili hakimiyyət dili oldu. “Bu dövrdə ərəb dilinə keçmiş türkizmlərin əsas hissəsini
türk hərbi terminləri, inzibatçılıq, idarəetmə və məişətlə bağlı sözlər, eləcə də onomastik leksika
təşkil edir. Bu sözlərin ərəb dilinə keçməsi və yeni dil mühitində geniş şəkildə işlənməsi orta əsrlər
ərəb dilli yazılı abidələrdə dəqiq sənədləşdirilmişdir”(3.14). Lakin ərəb-türk dil əlaqələrini islamdan
sonrakı dövrlə əlaqələndirmək düzgün olmazdı. İslama qədər də türk dilinin ərəb dilinə təsir gücü
olmuş və bunun nəticəsində onlarla söz ərəb dilinə keçmişdir. A.Ateş X əsrə qədər ərəb dilinə keçən
türkizmlər arasında tagar (hər cür qab)< tagarçuk, dabbus, dabbus < topuz, dabb k
(çovkan oyununda vurulan top), tuk (t kât)
də yer vermişdir (5). Nümunələrdən göründüyü kimi, ərəb dilinə keçən sözlər fonetik dəyişikliyə
uğramış və ərəb dilinin qayda-qanunlarına uyğunlaşdırılmışdır.
Türklərin qarşılıqlı əlaqədə olduğu xalqlardan biri də slavyanlardır və bu əlaqələr nəticəsində
slavyan dillərinə çoxsaylı türkizmlər daxil olmuşdur. Bu proses də müxtəlif istiqamətli olmuşdur.
Rus, belarus, ukrain dillərində tarixən qıpçaq-polovets, monqol-tatar, Azərbaycan, Orta Asiya türk
dillərindən söz alınmışdırsa , serb, makedon, rumın və s. dillərə Osmanlıca və Türkiyə türkcəsinin
böyük təsiri olmuşdur. İ.Q.Dobrodomov haqlı olaraq yazır ki, “rus və digər slavyan dilləri türk
xalqları ilə çoxəsrlik əlaqələri dövründə türk mənşəli xeyli söz almışdır. Həmin sözlər türk dillərinin
yalnız müxtəlif təkamül dövrlərinin deyil, həm də dialektlərinin bir çox hallarda itmiş və bugünə
gəlib çatmamış izlərini özündə qoruyub saxlayır” (8.s.81). Belə ki, təkcə rus dilində vətəndaşlıq
hüququ qazanmış türkizmlərin içində yüzlərlə etnoqrafizm müşahidə etmək mümkündür: юрт,
чердак, сарай, шалаш, конак, утюг, бурдюк, бурундук, шаровар, башмак, башлык, яшма,
каймак, чурек, айран, сюзма, бастырма, бекмес, изюм, кумыс, чихир, сычуг, йогурт və s. Bu
etnoqrafizmlərin əksəriyyəti başqa qonşu dillərə də keçmiş və xalq dilində hələ də yaşamaqdadır.
Məsələn yoğurt sözünün dünya dillərində yayılma arealı bu şəkildədir: yogurt, çograt (fars d.),
sugrat, yōġūrd (ərəb d.), iaurt, iogurt (rumın d.), yugurt, yaurt, yagurt (rus d.), yogurd, yogurtci
|