H.Cavidin qoyduğu ideyanı tam əhatə dairəsi ilə təmsil etməyə nail olmuşdur. Böyük sənətkarlıq
istedadına malik olan rejissor M.Məmmədov H.Cavid yaradıcılığına ikinci dəfə müraciət etməsi
tamaşanın uğurlu keçməsinə səbəb olmuşdur. Tamaşada rejissorun sərrast fikri, rəssam və
bəstəkarın uğurlu işi ilə üst-üstə düşmüşdür. Bu tamaşanın tərtibatı haqqında müəyyən qədər I
fəsildə məlumat verilib. Tamaşanın rəssam-dekoratorları Elçin Məmmədov və Nazim Bəykişiyev
lakonik tərtibat üsulundan məharətlə istifadə edərək müəllif ideyasını açmağa nail ola bilmişlər. Bu
rəssamların teatrda gedən yaradılıqlarını izlədikdə, bir daha şahid olursan ki, onlar tərtibat verdikləri
bütün əsərlərin “ümumi obraz”ını tapmağa meyil ediblər və ümumilikdə bu işə nail ola bilmişlər.
Müəyyən epizodları və parçaları deyil, - bütövlikdə tamaşanı düşünərək, faciənin süjet və
hadisələrini işlədikləri ümumi səhnə tərtibatının daxili tutumuna tamlıqla yerləşdirə bilmişdir.
Onların təqdim etdiyi funksional tərtibat ünsürləri səhnə meydanında kifayət qədər təbii görünən
gərgin plastik səhnə yaratmışdır. Yəni səhnəyə tətbiq edilmiş hər bir element canlıdır, dəyişkəndir
və daim hərəkətdədir. Səhnədə şərti olaraq tavan və döşəməni əks etdirən metal lövhələr, süjet
xəttinə müvafiq olaraq yerini dəyişirdi. Yeri gələndə şərin təzyiqini ifadələndirir, bəzən səmaya
çevrilir yerlə göyün, insanla – Tanrının əlaqəsini, bəzən də sadəcə olaraq dinamik, realistik səhnə
effekti yaratmağa xidmət edirdi. O, hərəkət edib yerə yaxınlaşdığı anlarda isə canlıları məngənə
kimi sıxaraq ölümlər törədirdi.
I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans:
TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (I hissə)
443
ƏDƏBİYYAT
1. Cim (Cəfər Cabbarlı). İblisin son quruluşu. “Kommunist” qəzeti, 1925, 12 aprel.
2. Əli Nazim. İblis. “Yeni yol” qəzeti, 1921, 8 aprel.
3. Hüseyn Cavid. “İblis”. Hüseyn Cavid, Əsərləri, 5 cilddə, III cild, Dram əsərləri, Bakı, Elm,
2007, s. 5-118.
4. İbadoğlu Ə. Hüseyn Cavidin “İblis” faciəsi. Bakı, Azərbaycan SSR Elmlər Akademiyası
nəşriyyatı, 1969, 165 s.
5. “İblis” tamaşası haqqında resenziya. “Kommunist” qəzeti, 1921, 4 oktyabr.
6. Mehdiyev N. Teatrın semiotikası. “Qobustan” jurnalı, 1987, № 2, s. 2-4.
7. Təhmasib T. H.Cavid və teatr. Bakı, İşıq, 1988, 132 s.
8. Təhmasib R. İblis, Topal Teymur, Peyğəmbər (H.Cavid) tamaşaları haqqında xatirələr, əl
ilə yazı, 1920-21-ci illər. Azərbaycan Dövlət ədəbiyyat və incəsənət arxivi, R. Təhmasibin arxivi,
fond № 622, siyahı № 1, sax. № 171.
9. Храпченко М. Семиотика и художественное творчество. Литература и
современность. Сборник, 11 статей о литературе, 1970-1971 годов. М., Худ.лит., 1972, с.
114-171.
10. Леонардо да Винчи. Избранное. М., Гослитиздат, 1956, 257 с.
11. Островский М.А. Художественный справочник, Сто памятных дат 1973. М.,
Сов.художник, 1973, 268 с.
Scenography opportunities in “Devil” play of the writer of Turkic world Huseyn Javid
Summary
The role of scenic atmosphere has great importance especially in equalization of positions of
author and audience when H.Javid’s plays are staged. Because some part of people has wide
abstract understanding and can understand between the lines meaning of the spectacle, but other
part of people can see and understand only visually.
H.Javid’s mystical “Devil” tragedy was written on the base of real elements. Obviously, to
prevent the subjectivity the artist-decorator has to take account that, the theme of the tragedy is
about tragic events, which defile people morally and cause society relied on wealth and power.
Keywords: theatre, artist-decorator, decor, “Devil” play, scene.
Xatirə Həsənzadə, sənət.ü. f.d., dos.
Bakı Musiqi Akademiyası
khatirahasanzada@yahoo.com
TÜRK XALQLARI MAHNILARININ İNTONASİYA XÜSUSİYYƏTLƏRİ
Xalqların tarixinin, mədəniyyətinin, incəsənətinin, onun ayrı-ayrı sahələrinin öyrənilməsi
daima tədqiqatçıların diqqət mərkəzində durur.
Tarixdən məlumdur ki, təfəkkür tərzinin inkişafı ilə tarixdə mövcüd olan xalqların “izləri
itməyərək” başqa xalqların yaranmasına, inkişafına təsir göstərmiş və “laylar” şəklində, trans-
formasiyaya uğrayıb “yaşayaraq” o xalqların yaşam tərzi, adət-ənənəsi, mədəniyyəti haqqında
məlumat daşıyıcısına çevrilir.
Təqdim olunan mövzu türk xalqlarının mahnılarında səs düzümündə gedən prosesləri iz-
ləyərək intonasiya əlaqələrinin üzə çıxarılmasına həsr olunur. Araşdırmanın məhz xalq mahnıları
üzərində aparılması təsadüfi deyil. Məlumdur ki, hər bir xalq üçün onun mahnıları nadir xəzinədir.
Burada tarixin genetik yaddaşı yaşaylr. Mobil janr olan mahnı həyatda gedən prosesləri özündə tam
əks etdirir.
I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans:
TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (I hissə)
444
İntonasiya bütün musiqini yaradan komponentləri özündə birləşdirən musiqi elminin böyük
sahəsidir. Demək olar ki, xalqın simasını açıqlayan əsas amildir. Bu gün xalqların inteqrasiyası,
milli şüurun “oyanışı” dövründə özünü dərketmə nə qədər vacibdirsə, türk xalqlarının mahnılarında
əlaqələri axtarmaq bir o qədər önəmlidir.
Geniş əhatədə məskunlaşan türk xalqlarının xalq mahnılarını araşdırarkən dil bölgüsünə
istinad edərək müəyyən bir sistemə salınması onların eyni kökdən törənən mədəniyyətlərə malik
olmalarını daha yaxlndan başa düşməyə imkan yaradır. Həmin xalqlar arasında olan geniş yad-daşı
yenidən dirçəltmək, bir zamanlar məyyən səbəblədən uzaq düşmüş türk xalqlarını bir-birinə daha da
yaxınlaşdırmağa kömək edir. .
Türkoloq alim F.Zeynalov türk dillərinin təsnifatını verərkən bu dillərin daşıyıcısı olan türk
xalqlarının tarixi inkişaf prosesini onun dövrləşdirməsi ilə sıx əlaqələndirərək bəlkə də eyni bir
proses olmasını qeyd edir. Alim fikrinə davam edərək yazır ki, türk xalqlarının tarixini öyrənmədən,
bu mərhələdə qəbilə, tayfa və tayfa birliklərinin mahiyyətini müəyyənləşdirmədən, sonralar onların
böyük dil qruplarına, daha sonra isə müasir dillər səviyyəsinə qədər keçdikləri inkişaf yolunu
izləmədən təsnifat aparmaq özünü doğrultmur.(2.58)
Əsrlərlə külli miqdarda variantlar şəklində xalq arasında yayılan mahnılarda kollektiv tə-
fəkkürün məhsulu olan “özək” saxlanılır. Bir də hər avazatın, hər havanın, oxumanın milli musiqi
təfəkkürü ilə bağlı müəyyən qanunauyğunluqları mövcüddur ki, onlar ifaçı tərəfindən əsla pozula
bilməz. Bunun da səbəbi hər bir musiqi sistemində sabit və dəyişkən elementlərin və bu
elementlərdə sabit və dəyişkən əlaqələndiricilərin olmasındadır. Məhz bu elementlər (invariantlar)
musiqi təfəkkürünün qanunlarını müəyyənləşdirən əsas amillərdəndir. (1.16)
ƏDƏBİYYAT
1. Гошовски В. У истоков народной музыки славян. М., Сов. композитор, 1971, с.16.
2.Zeynalov F. Türkologiyanın əsasları. Bakı, Maarif, 1981. s.50.
Khatira Hasanzade
The Intonation Peculiarities of the Songs of the Turkic Peoples
Summary
The presented topic is dedicated to revealing the proceses in Turkic nations music. The
recearch on national songs is not coincidental. The memory of history lies there.
Key
words: nucleus, intonation, melody, transformation
Zaur Əliyev, siyasi e.ü.f.d.
AMEA Elm Tarixi İnstitutu
ERMƏNİSTANIN AZƏRBAYCAN TORPAQLARINI İŞĞALI VƏ TÜRKİYƏNİN
SİYASƏTİ
SSRI-nin dağılmasına qədər Dağlıq Qarabağ münaqişəsi beynəlхalq хarakterli bir məsələ
deyil, SSRI-nin daхili işi hesab оlunurdu. Buna baхmayaraq, erməni tərəfi öz dəlillərinin хeyrinə
«öz müqəddəratını təyinetmə» anlayışından istifadə edirdi. Münaqişə SSRI və kоmmunist
ideоlоgiyası çərçivəsində inkişaf etdiyinə görə bu sahədə aparılan müzakirələr beynəlхalq hüquqa
uyğun оlaraq öz müqəddəratını təyinetmə hüququ əsasında deyil, «öz müqəddəratını təyinetmə
barədə leninist prinsipi» əsasında aparılırdı. Müvafiq leninist prinsip SSRI-də BMT-nin bu sahədə
qəbul etmiş оlduğu sənədlərdən daha məşhur оlduğu və fоrmal cəhətdən bütün millətlərin öz
müqəddəratını təyin etməsi hüququnu (tam ayrılma da daхil оlmaqla) dəstəklədiyi üçün Dağlıq
Qarabağın ayrılması tərəfdarları bu ideyadan bəhrələnirdilər.
I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans:
TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (I hissə)
445
Müstəqilliyimizin ilkin illərində münaqişənin həll olunmasını müsbət məcaraya yönəltmək
olardı. Ölkə daxilində gedən gərgin proseslər nəinki bu məsələnin həllində süni maneə idi, hətta
Dağlıq Qarabağ problemi siyasi maraqların qurbanına çevrilmişdir. Ümummilli lider Heydər
Əliyevin hakimiyyətə qayıdışı Azərbaycanın ictimai-siyasi sabitliyini təmin etmiş oldu. 1993-cü ilin
noyabrında hərbi sistemin formalaşdırılması nəticəsində Azərbaycan Silahlı Qüvvələrin Horadiz
istiqamətində erməni ordusunu güclü zərbələrlə sarsıtmış oldu. Nəticədə 20-dən çox kənd işğaldan
azad olundu. Bu qələbə Ermənistan tərəfindən ciddi narahatlıq yaradır və qarşı tərəfi işğalçılıq
planlarından çəkindirirdi. 1994-cü ilin mayında Ermənistan dövlət başçısı atəşkəs haqqında sazişin
imzalanmasına razılıq verdi. Bu sazişdən sonra Azərbaycan ilkin olaraq öz qüvvələrini toplayıb
formalaşdırmaq imkanı qazandı.
Hazırda rəsmi Bakı Azərbaycanın və ümumilikdə, regionun geosiyasi, geoiqtisadi maraqları
və perspektivi baxımından, bütün daxili və ölkələrarası münaqişələrin tezliklə, yeni müharibəyə əl
atmadan - sülh yolu ilə nizamlanmasının tərəfdarı kimi çıxış edir. Cənubi Osetiya ətrafında Rusiya-
Gürcüstan müharibəsindən sonra yaranmış beynəlxalq və regional hərbi-geostrateji vəziyyət
göstərir ki, yaxın zamanlarda nə müharibə, nə də ki, sülh yolu ilə Azərbaycan və Gürcüstanın ərazi
bütövlüyünün təmin olunmasına ümid etmək şansı çox aşağıdır. Hazırda Ermənistan dünya
dövlətlərinin ikili siyasətindən, BMT-nin və ATƏT-in dişsiz fəaliyyətindən, Minsk qrupunun və
həmsədr ölkələrin neçə illərdir ki, ciddi bir mövqe ortaya qoya bilməməsindən, dünyadakı erməni
diasporunun aparıcı ölkələrin rəsmi siyasətinə göstərdiyi ciddi təsirdən, Rusiya və başqa ölkələrin
hərbi dəstəyindən bəhrələnərək öz işğalçı siyasətindən əl çəkmək istiqamətində heç bir ümidverici
mövqe sərgiləmir. (1, s.3-18)
Qarabağ münaqişəsində rəsmi həmsədrlərlə yanaşı digər dövlətlərin də vasitəçi kimi çıxış
etmə niyyətlərinin olmasını xüsusi qeyd etmək lazımdır. Bunlardan birincisi Türkiyə
Respublikasıdır. Türkiyə Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin ədalətli şəkildə, beynəlxalq hüquq
normalarına müvafiq həllinin tərəfdarıdır və öz regional siyasətini həmin istiqamətdə qurur. Türkiyə
istər iki tərəfli münasibətlərdə, istərsə də beynəlxalq təşkilatlar çərçivəsində daima Azərbaycanın
ədalətli mövqeyini müdafiə edir. Ermənistana konstruktiv mövqe tutmaq üçün siyasi təzyiqlər
göstərir, bu dövlətlə rəsmi münasibətlər qurmur və Ermənistanın işğalçılıq siyasətini beynəlxalq
aləmdə təbliğ edir. Ümumiyyətlə, Türkiyə Dağlıq Qarabağ münaqişəsində digər “güc mərkəzləri”nə
nisbətən həmişə birtərəfli, düzgün siyasi mövqe nümayiş etdirir. Türkiyənin Azərbaycanda strateji
maraqları Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin həllinə müsbət təsir göstərir. Lakin Türkiyə münaqşənin
həllində vasitəçi rolu oynamadığından kənarda qalmaq məcburiyyətindədir.
Türkiyə ilə Azərbaycan bir-birindən fərqli ölkələr deyil. Ulu Öndər Heydər Əliyevin “bir
millət, iki dövlət” kəlamı köklü bir dövlət olmasını bir daha sübut edir. Türkiyə Qarabağda
münaqişə başlanan zamandan birbaşa silahlı yardım edə bilmirdi, bu beynəlxalq hüquq baxımından
mümkün deyildi, ordu quruculuğu üçün hərbi müşavirlər göndərərək Azərbaycana yardımın
göstərdi. ABŞ Konqresinin 907 saylı “Freedom Support Act” sənədinə görə Azərbaycan hücuma
məruz qalan yox, hücum edən dövlət kimi göstərilirdi. Bunun dəyişdirilməsi üçün Türkiyə dövləti
və lobbisi 5 il ərzində siyasətində buna xüsusi diqqət verdi. (2,s.3)
1993-cü il martın axırında ermənilər Kəlbəcəri işğal etdilər. Türkiyə buna sərt reaksiya
göstərərək 4 aprel 1993-də Ermənistanla sərhədi bağladı və bu günə qədər də sülh bərpa olunan
qədər sərhədlərin açılmayacağını bəyan edir. Azərbaycan – Ermənistan Dağlıq Qarabağ münaqişısi
başladığı andan Türkiyə hər bir halda Azərbaycanın yanında olduğunu, daima ona dəstək olacağını
bildirmiş, münaqişə bitdiyi zaman işğal olunmuş torpaqların Azərbaycana geri qaytarılması
ideyasını dəstəkləmişdir. 2007-2008-ci illərdə baş verən bir sıra hadisələr onu sübut etdi ki, Türkiyə
Azərbaycana münasibətində “dövlət marağını” “qardaşlıq” mənafeyindən üstün tutur.
Bu daha çox 2008-ci ilin fevralında Ermənistanda keçirilmiş prezident seçkilərində qalib
gələn Serj Sərkisyanın dövrünə təsadüf edir. S.Sərkisyanın seçilməsindən sonra Türkiyə prezidenti
Abdullah Gül ona aşağıdakı məzmunda bir təbrik məktubu yollayır: “Sərkisyanın yeni vəzifəsi yüz
illər boyunca sülh və əmin-amanlıq içərisində birlikdə yaşaya bildiklərini sübut etmiş olan türk və
erməni xalqları arasındakı əlaqələrin normallaşdırılması üçün lazımi şəraitin yaradılmasına imkan
verəcəyi, Türkiyə və Ermənistanın ortaq cəhdlərinin bölgədə barış və rifaha təsir edəcəyi, qarşılıqlı
I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans:
TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (I hissə)
446
güvən və əməkdaşlığa söykənən bir atmosferin yaradılması təməlində duracağı
ümidindəyik.”(3,s.12)
Oxşar məzmunda məktubu Türkiyənin Baş Naziri R.T.Erdoğan və Xarici İşlər Naziri
A.Babacan müvafiq olaraq Ermənistanın Baş Naziri T.Sarkisyana və Xarici İşlər Naziri
E.Nalbandyana göndəriblər. Məzmundan da göründüyü kimi təbrik məktubu heç də reallıqları əks
etdirmir və Türkiyənin güzəştə getməsini əyani sübut edir. 29 mart 2007-ci ildə Akdamar adasında
Akdamar kilsəsinin bərpa edilərək yenidən fəaliyyətə başlaması və açılışa Ermənistandan
Mədəniyyət Nazirinin müavini Gaçik Gürciyan başda olmaqla 20 nəfərlik heyətin gəlməsi iki ölkə
arasındakı əlaqələrdə yeni mərhələnin başlanğıcı oldu.(4,1)
Türkiyənin 1993-cü ildə Ermənistanla quru və 1994-cü ildə hava sərhəddinin bağlamasının
səbəblərindən biri Ermənistan tərəfindən işğal olunmuş Azərbaycan torpaqlarının geri
qaytarılmasına dair nəticənin əldə edilməsi idi. Buna baxmayaraq, İstanbul – İrəvan hava yoluna
yenidən fəaliyyətə başlaması məntiqə uyğun deyildi. Digər bir məsələ isə Türkiyə Cümhuriyyətinin
Prezidenti Abdullah Gülün Ermənistana səfəridir. Xatırladım ki, bu, Türkiyə tarixində rəsmi
səviyyəli ikinci səfər idi. İlk səfər 1935-ci ildə o dövrün Baş Naziri İsmet İnönü tərəfindən
gerçəkləşdirilmişdi. Burada diqqəti çəkən əsas məsələ ondan ibarətdir ki, Ermənistan hələ
dəTürkiyənin əraz bütövlüyünü tanımır və “qondarma soyqırım” iddialarını irəli sürür. Amma
Türkiyə Prezidentinin onun ölkəsini tanımayan digər bir ölkəyə səfər etməsi də ilk baxımdan
maraqlı göründü. Digər bir məsələ isə Ermənistan hələ də öz iddialarından geri çəkilməyib.
Ermənistanın Baş Naziri T.Sarkisyan 24 apreldə “qondarma soyqırım” ilə bağlı keçirilən tədbirlərdə
bildirmişdir ki, 1915-ci il hadisələrinin “soyqırım” kimi beynəlxalq aləmdə tanınması cəhdləri
Ermənistanın xarici siyasətinin əsas vəzifələrindən biridir. Bundan başqa, İran Türkiyə –
Ermənistan münasibətlərinin normallaşdırılması üçün öz vasitəçilik missiyasını da Türkiyəyə təklif
edib. Lakin bu, Türkiyə tərəfində sərt qarşılanıb və Türkiyə tərəfi bildirib ki, onsuz da onların
Ermənistanla birbaşa əlaqələri var.(5,s. 9-10)
Sadalanan fikirlərdən belə bir nəticə ortaya çıxır ki, Türkiyənin Azərbaycandakı strateji
maraqlarının təmin edilməsi uğrunda həyata keçirdiyi siyasət Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin həllinə
həm müsbət, həm də mənfi təsir edir. Mənfi təsirlərə baxmayaraq Türkiyə Dağlıq Qarabağ
münaqişəsinin ədalətli həllıni özünün Azərbaycanda və bütövlükdə Cənubi Qafqazdakı strateji
maraqlarının yüksək səviyyədə təmin edilməsi üçün mühüm şərt hesab edir və bu istiqamətdə
pozitiv siyasət həyata keçirir. Azərbaycan dövlətinə isə Türkiyənin Dağlıq Qarabağla bağlı mövqeyi
və beynəlxalq siyasəti sərf edir.
Ankaranın Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin həllində fəal vasitəçi olması üçün Ermənistanla
münasibətlərini normallaşdırması əsas şərtlərdən biridir. Tərəflərdən biri – Yerevan Türkiyənin
vasitəçiliyini qəbul etmirsə, Ankara və Bakı çalışsalar belə, məsələnin müsbət həllinə nail ola
bilməyəcəklər. Digər tərəfdən Kreml Türkiyənin Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin həllində
fəallaşmasını istəmir. Bunu açıq söyləməsə də, Yerevanın əli ilə Türkiyəni uzaq məsafədə
saxlamağa çalışır. Bu əsassız deyil. Türkiyənin Cənubi Qafqazda fəallaşması, Yerevanla
münasibətlərini normallaşdırması, nəhayət Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin ədalətli həlli Rusiyanın
tədricən Ermənistanı itirməsi ilə nəticələnəcək. Kreml bunun baş verməməsi üçün Türkiyəni Dağlıq
Qarabağ münaqişəsinin həllinə yaxın buraxmır. Türkiyənin ATƏT-in həmsədr statusuna
yiyələnməsi uzaq perspektiv sayılsa da, Cənubi Qafqazdakı siyasi, iqtisadi və təhlükəsizlik
maraqları üç həmsədr – ABŞ, Fransa və Rusiyanın maraqlarından az deyil
ƏDƏBİYYAT
1.
ƏLİ HƏSƏNOV. HEYDƏR ƏLİYEVİN GEOSİYASİ TƏLİMİ: XXI əsrdə Azərbaycanın
əsas geosiyasi vəzifələri və perspektivləri «Geo Strategiya».-2011.-№2(02)
2.
“Həmsədr ölkələr arasında Azərbaycanın hüququnu müdafiə edən ölkə yoxdur” 525 qəzet
28 aprel 2012-ci il
3.
“Stratejik Analiz” jurnalı, səh. 116-117, İyul 2008
4.
Yıldız Deveci Bozkuş, “Türkiye’den Bir Adım Daha: Erivan-Antalya Uçak Seferleri”
www.asam.net, 30 iyul 2008
I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans:
TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (I hissə)
447
5.
Ramin Abdullayev “Yaşıl Türkiyədə “qara zolaqlar“” “Region +” jurnalı, № 16, avqust
2008
Summary
Article is devoted to a role and interests of the intermediary parties, in particular to Turkey,
in settlement of the Nagorno-Karabakh conflict after collapse of the USSR. The author analysed
various approaches of the international community to their participation in the conflict. It is clear
that more important aspect of this conflict is connected not with how the conflict exists in reality
and as it is accepted by the international community. The perception of the conflict is one of
important questions in a resolution of conflict. The present conflict is accepted differently by
various states, different persons, communities and the organizations. One of the largest players in
this question - Turkey, mediation and which participation should be studied and investigated.
Key
words: Nagorno-Karabakh, Turkey, international community, conflict
Afaq Piriyeva, t..ü.f.d., dos.
Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti
XIX ƏSRİN ƏVVƏLLƏRİNDƏ AZƏRBAYCANA ALMANLARIN
KÖÇÜRÜLMƏSI
Azərbaycana almanların ilk kütləvi köçü 1819-cu ilə təsadüf edir. Həmin ilin yayında
Tiflisdən Azərbaycanın Yelizavetpol qəzasına (indiki Gəncə) köçən 194 alman ailəsi Annenfeld
(indiki Şəmkir) və Yelenendorf (indiki Göygöl rayonu) adlı iki koloniya saldılar.
Köçkünlər çoxdan boş qalmış Qonaqlar kəndini yenidən bərpa etməyə başladılar. İlk günlər
burada həyat çox dözülməz idi. Köçkünlərin sayının kəskin şəkildə azalması nəticəsində ilk evlər də
çox çətinliklə tikilirdi. Bütün bu çətinliklərə baxmayaraq Azərbaycan ərazisində ilk alman
koloniyası Yelenendorf yaradıldı.
Bu Azərbaycan ərazisində ilk böyük alman icması idi. Burada 1821-ci ildə ilk dəfə olaraq
İsveçrə missionerlərinin köməyi ilə Sinod çağrıldı. 1821-ci ildə köçkünlərin dini xadimi olan Johan
Jakob Krauz ilk ibadətxana acmağa cəhd göstərdi. 1834-cü ildə artıq belə bir ibadətxana hazır olur.
1854-cü il aprelin 24-də Müqəddəs Johan kilsəsinin ilk təməl daşı qoyuldu.Bu kilsədə
köçkünlərin həyatı haqqında tarixi məlumatlar saxlanılırdı. Cünki hər xalqın öz yaddaşı olmalıdır.
Kilsənin inkişaf etməsində vaiz (moizəçi) Johan Jakob Ştuberin çox böyük fəaliyyəti olmuşdur.
XIX əsrin sonu –XX əsrin əvvəlində Azərbaycanda yaşayan almanların əksəriyyəti protestantlığa
etiqad edirdilər. Ölkəmizdə protestant kilsəsi 1857-ci ildə məhz Yelenendorfda (Göygöl ərazisində)
tikilib. Sonralar Gədəbəy, Şamaxı, Bakı, Şəmkir ərazisində də alman lüteran kilsələri tikilib
istifadəyə verildi.
1842-ci ildə ilk məktəb də tikildi. Köçkünlərdən olan Xristian Qottlab Krauz və Qeorq
Haynrix Hümmel uzun müddət bu məktəbdə fəaliyyət göstərmişlər. Qafqazda ilk alman məktəbinin
əsasını qoyan Helennendorflu ilk peşəkar müəllim Albert Kirxhof olmuşdur.Eyni zamanda bu
məktəbdə Mayster Müller də 23 il müəllimlik etmiş, burada ilk uşaq bağcasını da açmışdır.
1869-cu il aprelin 22-də Koloniya artıq özünün yaradılmasının 50 illiyini təntənə ilə qeyd
etdi. Bu illər ərzində kənd çox sürətlə inkişaf edib dəyişmişdi.Köçkünlər burada rahat, geniş evlər
tikir, böyük meyvə bağları salırdılar. İqtisadiyyat da cox sürətlə irəliləyirdi və həyat səviyyəsi
Almaniyada olan icmaların səviyyəsindən heç də geri qalmırdı.
1817-ci ildə General Yermolov almanların ilk dəstələrinin Azərbaycana yerləşdirilməsi
barədə göstəriş vermişdir. Azərbaycana yerləşdirilmiş ilk almanların çoxu Vürtemburq krallığının
sakinləri olmuşdular. 1817-1818-ci illərdə Qafqazda təşkil olunmuş 8 alman koloniyasından ikisi
Dostları ilə paylaş: |