N Ə s I m I a d ı n a d I l ç İ L i k I n s t I t u t u



Yüklə 6,48 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə1/12
tarix31.01.2017
ölçüsü6,48 Mb.
#7256
  1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   12

 

AZƏRBAYCAN MİLLİ ELMLƏR AKADEMİYASI 
_________ 
 
N Ə S İ M İ   a d ı n a   D İ L Ç İ L İ K   İ N S T İ T U T U  
 
 
 
 
 
 
 
TÜRKOLOGİYA 
 
 
B E Y N Ə L X A L Q   E L M İ   J U R N A L  
 
 
1970-ci İLDƏN NƏŞR OLUNUR 
 
 
Azərbaycan Respublikası  Ədliyyə Nazirliyi Mətbu nəşrlərin  
reyestrinə daxil edilmişdir (Reyestr № 3378) 
 
Jurnal Azərbaycan Respublikası Prezidenti yanında  
Ali Attestasiya Komissiyası tərəfindən rəsmi  
qeydiyyata alınmışdır (Filologiya elmləri bölməsi №18) 
 
 
İldə 4 dəfə çıxır 
 
 
№ 2 
 
 
 
 
 
 
BAKI – 2015
 

BAŞ REDAKTOR 
 
TOFİQ HACIYEV – AMEA-nın həqiqi üzvü, fil.e.d., prof. 
 
REDAKSİYA HEYƏTİ 
 
KAMAL    ABDULLAYEV,  GÖVHƏR    BAXŞƏLİYEVA,      NİZAMİ    CƏFƏROV,    ELBRUS    ƏZİZOV,  
İSA    HƏBİBBƏYLİ,    NİZAMİ      XUDİYEV,    MUXTAR      İMANOV,      TEYMUR    KƏRİMLİ,        
ƏBÜLFƏZ  QULİYEV,    AZAD  MƏMMƏDOV,  SOLMAZ  SÜLEYMANOVA  (baş  redaktorun  müavini) 
 
BEYNƏLXALQ MƏSLƏHƏTÇİLƏR 
 
ŞÜKRÜ  HALUK  AKALIN  (Türkiyə),  ƏHMƏD  BİCAN  ƏRCİLASUN  (Türkiyə),  ÇONQ  JİN  OH  (Cənubi 
Koreya),  KADIRALİ  KONAKBAYEV  (Qırğızıstan),  İQOR  KORMUŞİN  (Rusiya),  FUAT  QƏNİYEV 
(Tatarıstan),  VALENTİNA      QƏRƏNFİL    (Moldova),    TOFİK      MƏLİKOV      (Rusiya),    MEHMAN  
MUSAOĞLU    (Türkiyə),    MURADGELDİ    SOYEQOV  (Türkmənistan),   HAYAŞI   TOORU   (Yaponiya) 
 
SAHƏ REDAKTORLARI 
 
Azərbaycan  dili  və  terminologiya  üzrə  –  İSMAYIL  MƏMMƏDLİ,  SAYALI  SADIQOVA;  türk  dilləri  üzrə  –  
BULUDXAN  XƏLİLOV,  VAHİD  ZAHİDOĞLU;  şərq  dilləri  üzrə  –  ŞƏFƏQ  ƏLİBƏYLİ,  KAMANDAR 
ŞƏRİFOV;  qədim  dillər  üzrə  –  İLHAMİ  CƏFƏRSOY,  ÇİNGİZ  QARAŞARLI;  dil  tarixi  üzrə  –  QƏZƏNFƏR 
KAZIMOV,  MÖHSÜN  NAĞISOYLU,  ƏZİZXAN  TANRIVERDİYEV;  ədəbiyyat  və  folklor  üzrə  – 
MƏHƏRRƏM  QASIMLI,  ASİF  RÜSTƏMLİ;  tipoloji- müqayisəli  dilçilik  üzrə  –  DÜNYAMİN 
YUNUSOV, HƏBİB ZƏRBƏLİYEV; dil  nəzəriyyəsi üzrə –  AFƏT ABBASOVA, ASLAN MƏMMƏDLİ 
 
 
Azərbaycan mətninin elmi redaktoru fil.e.d., prof. İsmayıl Məmmədli 
Türk mətninin elmi redaktoru fil.ü.f.d., dos. Kübra Quliyeva 
İngilis mətninin elmi redaktoru fil.ü.f.d., dos. Abbas Abbasov
 
Rus mətninin elmi redaktoru Militina Vasilenko 
 
 
JURNALIN TƏSİSÇİSİ 
AZƏRBAYCAN MİLLİ ELMLƏR AKADEMİYASININ  
NƏSİMİ adına DİLÇİLİK İNSTİTUTUDUR 
 
 
Ünvan: AZ1143. Bakı, Hüseyn Cavid pr., 115. AMEA-nın Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu. «Türkologiya».  
Tel.: (+99412) 5372083, 5372081 
e-mail: 
turkologiya2010@mail.ru
 
www.turkologiya.org 
 
Адрес:  АZ1143.  Баку,  пр.  Гусейна  Джавида,  115.  Институт  языкознания  им.  Насими  НАНА. 
«Тюркология». Тел.: (+99412) 5372083, 5372081 
e-mail: 
turkologiya2010@mail.ru
 
www.turkologiya.org
 
 
Address: AZ1143. Baku, Hussein Javid avenue, 115. ANAS Nasimi  Institute  of  Linguistics. «Turkologiya». 
Tel.: (+99412) 5372083, 5372081 
e-mail:  
turkologiya2010@mail.ru
 
www.turkologiya.org
 
 
 
  

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Unudulmaz  türkoloq,  ədəbi  tənqidçi,  ictimai-siyasi 
xadim Aydın Məmmədovun xatirəsinə həsr olunur 
 
Unutulmaz  Türkoloji  bilgini,   eleştirmen,  toplum  ve 
devlet adamı Aydın Mehmetov΄un anısına ithaf ediliyor 
 
Dedicated to the unforgettable Turkologist, the literary 
critic, social-political figure Aydin Mammadov 
 
Посвящается  памяти  незабвенного  тюрколога, 
литературного  критика,  общественно-политического 
деятеля  Айдына Мамедова 
 
 

T Ü R K O L O G İ Y A  
 
№ 2 
2015 
 
 
 
 
 
 
 
M Ü N D Ə R İ C A T  
 
 
MATERİALLAR VƏ MƏRUZƏLƏR 
 
Baba Məhərrəmli (Bakı). Aydın Məmmədovun yaradıcılığında kök sözlər 
                                          problemi .................................................................................................... 

Qurban Bayramov (Bakı). Aydın Məmmədov – yeni tənqidçi tipi kimi, 
                                          yaxud gerçəyin nağılı... .............................................................................. 
12 
 
DİLİN STRUKTURU VƏ TARİXİ 
 
Nəriman Seyidəliyev  (Bakı). Həsən bəy Zərdabi publisistikasının 
                                         frazeologiyası ................................................................................................. 
26 
Karjaubay Sartkojaulı, Kalban Intıhanulı (Kazakistan). Karı Çor Tigin 
                                        Anıt Mezar Kitabesi ........................................................................................ 
35 
Рефат Абдужемилев (Украина). Терминология крымскотатарских 
                                        ярлыков .......................................................................................................... 
49 
İslam Sadıq (Bakı). Şumer və türk dillərində bədən üzvlərinin adlarını 
                                        bildirən terminlər ............................................................................................ 
60 
 
FOLKLOR. ƏDƏBİYYAT. MƏDƏNİYYƏT 
 
Abid Tahirli (Bakı). «Can alıb can verəcək məsələ» – ortaq dil 
                                        problemi.  ....................................................................................................... 
71 
 
MÜZAKİRƏLƏR 
 
İlhami Cəfərsoy (Bakı). Cənubi Qafqaz və Şərqi Anadolunun 
                                         xristian-türk abidələri .................................................................................... 
81 
 
RESENZİYALAR 
 
Sayalı Sadıqova (Bakı). «Dədə Qorqud kitabı»: tariximizin ilk yazılı  
                                        dərsliyi .…….........................…….................................................................. 
97 
 
XRONİKA 
 
Təranə Şükürlü (Bakı). Aydın Məmmədovun xatirəsinə həsr olunmuş 
                                         elmi sessiya ................................................................................................... 
103 
 
 
__________ 
 
 

TÜRKOLOGİYA 
 
 

 
 
 
 
 
 
C O N T E N T S  
 
 
MATERIALS AND REPORTS 
 
Baba Magerramly  (Baku). The problem of root words in the works 
                                           of Aydin Mammadov ............................................................................. 

Qurban Bayramov (Baku). Aydin Mammadov – as the critic of a new type 
                                            of the tale of reality …........................................................................... 
12 
 
STRUCTURE AND HISTORY OF LANGUAGE 
 
Nariman Seidaliyev (Baku). The phraseology of Hasanbay Zardabi’s 
                                          publicism...................................................................................................... 
26 
Karjaubay Sartkojauly, Kalban Intihanuly (Kazakhistan). Тhe epitaph  
                                          of prince Kary-Chor ................................................................................... 
35 
Refat Abduzhemilev (Ukraine). The terminology  
                                          in the Crimean Tatar yarlyks ...................................................................... 
49 
Islam Sadiq (Baku). 
Terms experessing organs of the body in the Sumerian 
                                          and Turkic languages 
................................................................................. 
60 
 
FOLKLOR. LITERATURE. CULTURE 
 
Abid Tahirly (Baku). «Jan alib jan verajak masala» «The issue that takes and gives  
                                            the life» – by the name of common language problem  ............................. 
71 
 
DISCUSSIONS 
 
Ilhami Japharsoy (Baku). Christian-Turkic monuments of South Caucasus 
                                           and Eastern Anatolia ................................................................................... 
81 
 
REVIEWS 
 
Sayali Sadigova (Baku). «The book of Dede Korkud»: the first written  
                                          handbook of our history …….........................……...................................... 
97 
 
CHRONICLE 
 
Tarana Shukurly (Baku). The scientific session dedicated to the memory 
                                          of Aydin Mammadov ................................................................................... 
103 
 
 
__________ 
 
 

T Ü R K O L O G İ Y A  
 
№ 2 
2015 
 
 
 
 
 
 
M A T E R İ A L L A R   V Ə   M Ə R U Z Ə L Ə R  
 
 
 
BABA MƏHƏRRƏMLİ 
 
AYDIN MƏMMƏDOVUN YARADICILIĞINDA  
KÖK SÖZLƏR PROBLEMİ 
 
 
X ü l a s ə .  Məqalədə  tanınmış  Azərbaycan  türkoloqu  Aydın  Məmmədovun  dilçilik  görüş-
lərindən  bəhs  olunur.  Burada  Aydın  Məmmədovun  orijinal  dilçilik  baxışları  təhlil  olunur  və 
alimin Azərbaycan dilçiliyi tarixindəki mövqeyi aydınlaşdırılır. Türkoloqun yaradıcılığında qədim 
türk  söz  köklərinin  rekonstruksiyası,  türk  dillərinin  etimologiyasının  nəzəri  problemləri  mühüm 
yer  tutmuşdur.  Məqalədə  alimin  türk  dillərinin  morfonologiyası,  səs  keçidləri  haqqındakı  özünə-
məxsus fikirləri də təhlil olunmuşdur. Müəyyən edilmişdir ki, məhz A.Məmmədov Azərbaycan dil-
çiliyi tarixində nostratika, şumer-türk dil əlaqələri mövzularına ilk dəfə müraciət etmişdir. 
 
Açar sözlər: türk, etimologiya, dilçilik, söz kökü, problem 
 
 
Varislik  ənənələrinə  söykənmək,  tarixi-
mizə ekskurs edərək dilçiliyimizin şanlı tarixi-
ni  yaradanları  anmaq  bizlərin  mənəvi  borcu-
dur.  Hər  zaman  keçmişə  və  keçmişimizi  ya-
radanlara  hörmət  və  ehtiramın  ifadəsi  olaraq 
dilçiliyimizin qurucularına, korifeylərinə sayqı 
göstərməli, onları hörmətlə xatırlamalıyıq.  
Azərbaycan  dilçiliyinin  korifey  nümayəndələ-
rindən  biri  də  bu  il  70  yaşı tamam olan  Aydın  Mir-
saleh oğlu Məmmədovdur. Aydın Məmmədov tanın-
mış  türkoloq,  ictimai  xadim,  tənqidçi,  gözəl  natiq, 
publisist,  tərcüməçi  idi.  Aydın  Məmmədov  unikal 
yaddaşa,  fenomenal  istedada  malik  olan  bir  dilçi  ol-
muşdur. O, Moskvada tanınmış türkoloq E.Sevortya-
nın rəhbərliyi altında aspirantura təhsili almışdı.  
A.Məmmədovun  yaradıcılığı  çoxşaxəli-
dir.  Onun  yaradıcılığının  parlaq  dövrünün  bir 
hissəsi  Nəsimi  adına Dilçilik İnstitutu  ilə  bağ-
lıdır.  Aydın  Məmmədov  vaxtilə  AMEA-nın 
Nəsimi  adına  Dilçilik  İnstitutunun  türk  dilləri 
şöbəsində  çalışmış  və  həmin  şöbənin tərkibin-
də təşkil olunmuş  «Qədim dillər» qrupuna rəh-
bərlik  etmişdi.  O,  1987–1991-ci  illərdə  «Sovet-
skaya  türkologiya»  jurnalında  baş  redaktorun 
birinci  müavini  olmuşdur.  Alimin  1970-ci  ildə 
«Sovetskaya  türkologiya»  jurnalının  5-ci  sa-
yında  «Древнетюркская  акцентуация  и  не-
которые вопросы развития фонологических 
систем  тюркских  языков»  («Qədim  türk  ak-
sentləşməsi  və  türk  dillərinin  fonoloji  sistem-

AYDIN MƏMMƏDOVUN YARADICILIĞINDA KÖK SÖZLƏRİ PROBLEMİ 
 

lərinin bəzi inkişaf məsələləri») [1] adlı məqa-
ləsi çap olunmuşdur. 1972-ci ildə isə bu jurna-
lın 4-cü sayında türkoloqun başqa bir məqaləsi – 
«Ассимиляция  в  свете  взаимоотношения 
фонетики и грамматики» («Assimilyasiya fo-
netika  və  qrammatikanın  qarşılıqlı  münasibəti 
fonunda»)  [2]  adlı  məqaləsi  dərc  olunmuşdu. 
Həmin  məqalələr  yüksək  professionallıqla  ya-
zılmışdır  və  alimin  türkologiya  elminin  dərin-
liklərindən  xəbərdar  olmasını  bir  daha  sübut 
edir. 
Aydın Məmmədovun taleyi mənə Rusiya 
dilçiliyində vaxtilə bir inqilab edən, XX yüzil-
likdə  nostratik  konsepsiyanı  təkmilləşdirən 
V.M.İlliç-Svitıçın  taleyini  xatırladır.  Bu  iste-
dadlı  rus  dilçisi  də  yaradıcılığının  parlaq  vax-
tında – 32 yaşında avtomobil qəzası nəticəsində 
dünyaya vida etmişdi. A.Məmmədov da 47 ya-
şında yaradıcılığının çiçəklənən vaxtında avto-
mobil qəzasında həyatını itirdi. Əgər ömür və-
fa  etsəydi,  böyük  alim  Azərbaycan  türkologi-
yasına  yeni-yeni  unikal  elmi  əsərlər  bəxş 
edəcəkdi. 
A.Məmmədovun  dilçilik  araşdırmaları 
əsasən fonetika, fonologiya, morfonologiya, eti-
mologiya  istiqamətlərində  olmuşdur. 1980-ci  il-
lərin  əvvəllərində  (konkret  desək,  1983  və 
1984-cü  illərdə)  Nəsimi  adına  Dilçilik  İnstitu-
tunda  nəşr  olunan  «Azərbaycan  filologiyası 
məsələləri»  toplusunda  Azərbaycan  dilçiliyin-
də  ilk  dəfə  olaraq  Azərbaycan  dilinin  leksik 
materialları  ilə  Kiçik  və  Ön  Asiyanın  qədim 
dilləri  arasında  paralelliklər  mövzusunda  mə-
qalələr  dərc  olunmuşdu.  Bu  topluda  İ.Məliko-
vun,  T.Hacıyevin,  A.Məmmədovun  Azərbay-
can  dilinin  ən  qədim  tarixi,  xett-Azərbaycan, 
şumer-Azərbaycan  dillərindəki  leksik  paralel-
liklərlə, dil kontaktları ilə bağlı məqalələri çap 
olunmuşdu. Həmin  məqalələr o zamanlar elmi 
ictimaiyyətdə  çox  böyük  əks-səda  doğurmuş-
du.  «Azərbaycan  filologiyası  məsələləri»  top-
lusunda  A.Məmmədovun  da  2  məqaləsi  dərc 
edilmişdi: 1) «Azərbaycan dilinin erkən tarixinə 
dair materiallar. Şumer-türk leksik paralelləri» 
[3];  2)  «Türk  dillərində  ilkin  söz  köklərinin 
bərpasının  nəzəri  problemləri»  [4].  Türkoloq 
həmin  məqalələrdə  Azərbaycan  dilinin  şumer 
dili  ilə  genetik  əlaqəsi  məsələlərindən  bəhs 
etmişdir.  A.Məmmədovun  çoxşaxəli  dilçilik 
fəaliyyətinin  bir  istiqaməti  məhz  türk-şumer 
leksik  paralellikləri  idi.  O  zamanlar  Azərbay-
can dilinin tarixini saxtalaşdıranlara qarşı kəskin 
çıxış edən türkoloq şumer-türk leksik ortaqlığına 
əsaslanaraq  dilimizin  tarixini  XI–XIII  əsrə  aid 
edənlərə  əks  arqumentlə  cavab  verirdi.  Bu 
məqalələrdə  həm  də  A.Məmmədov  istedadlı 
tarixçi, etnoqraf kimi çıxış edirdi. Onun əsərlə-
rindəki geniş elmi informasiya, dərin elmi təh-
lil diqqəti cəlb edir. 
A.Məmmədov  1979-cu  ildə  «Türk  dillə-
rində partlayan samitlərdə mövqe və kombina-
tor  dəyişmələr»  mövzusunda  namizədlik  dis-
sertasiyası müdafiə etmişdi. Onun 1985-ci ildə 
rus  dilində  nəşr  olunan  «Тюркские  соглас-
ные: анлаут и комбинаторика» («Türk samit-
ləri:  anlaut  və  kombinatorika»)  kitabı  Azər-
baycan  dilçiliyində  türk  dillərinin  morfono-
logiyasına  həsr olunmuş  ilk  fundamental  araş-
dırmadır.  Bu  əsər  Aydın  Məmmədovun  nami-
zədlik  dissertasiyasının  təkmilləşdirilmiş  vari-
antı idi. Əsərdə müqayisəli – tarixi, tipoloji tu-
tuşdurma, statistik, eksperimental fonetika me-
todlarından geniş istifadə olunmuşdur. 
Həmin monoqrafiyada həm Asiya və Av-
ropanın  ölü  dillərinin,  həm  də  müasir  dillərin 
materiallarından  istifadə  edilmişdir.  Monoqra-
fiyada rus,  fransız,  alman, türk, türkmən,  ingi-
lis,  polyak  dillərində  olan  427  qaynaqdan  isti-
fadə olunmuşdur. Bu ədəbiyyatlardan yalnız 6-sı 
Azərbaycan dilindədir. 341 ədəbiyyat rus, qalan 
ədəbiyyatlar  isə  fransız,  alman,  türk,  türkmən, 
ingilis, polyak dillərindədir. Əlbəttə, bu səviyyə-
də  namizədlik  dissertasiyası  Azərbaycan  dilçili-
yində  nadir  hadisələrdən  biridir.  Bu  monoqrafi-
ya,  mübaliğəsiz  deyə  bilərik ki, doktorluq  səviy-
yəsində  olan  bir  araşdırmadır.  Əsərdə  fonetika, 
fonologiya,  morfonologiya  məsələləri  ilə  yanaşı, 
etimologiya,  söz  yaradıcılığı, dil universaliyaları, 

BABA MƏHƏRRƏMLİ 
 

dil  tarixi,  areal  dilçilik,  struktur  dilçilik,  dilç-
ilik  coğrafiyası,  dialektologiya,  etnoqrafiya, 
tarix,  paleontologiya,  tipoloji  dilçilik  faktla-
rından  geniş  istifadə  olunmuşdur.  Monoqra-
fiyada dil izoqlosları, dil paralellikləri məsələ-
lərinə  də  toxunulmuşdur.  Bir  sözlə,  bu  mono-
qrafiya universal mahiyyətli unikal bir əsərdir. 
Azərbaycan dilçiliyində morfonologiyanın 
inkişafı  Aydın  Məmmədov  və  F.Cəlilovun  adı 
ilə  bağlıdır.  Morfonologiya  dilçiliyin  nisbətən 
çətin  sahələrindən  olan  eksperimental  fonetika 
ilə  sıx  əlaqəli  bir  sahədir.  A.Məmmədovun  bu 
fundamental  monoqrafiyasında  məhz  türk  dillə-
rinin  eksperimental  fonetikası  öz  əksini  tapmış-
dır. Səs keçidlərinin, səs əvəzlənmələrinin mahiy-
yətini  açan  morfonologiyada  söz  köklərinin  fo-
nosemantik parçalanması  da  izah olunur. Əsərdə 
statistik  metoddan  geniş  istifadə  olunmuşdur. 
Mübaliğəsiz qeyd edirik ki, A.Məmmədovun hə-
min  əsəri  bir  sıra  məziyyətlərinə  görə,  A.M.Şer-
bakın  yazdığı  «Türk  dillərinin  müqayisəli  fone-
tikası» əsərindən daha səviyyəli, daha üstün əsər-
dir. Baxmayaraq ki, müəllif təvazökarlıq göstərə-
rək, monoqrafiyanın əvvəlində qeyd edir ki, onun 
araşdırması A.M.Şerbakın tədqiqatından ona görə 
fərqlənir  ki,  A.M.Şerbakın  araşdırmasında  türk 
dillərinin  bütün  səs  sistemi  ehtiva  olunmuşdur, 
ancaq onun əsərində isə yalnız türk dillərində sa-
mitlərdə  fonoloji  və  morfonoloji  əvəzlənmələrin 
bəzi konkret məsələləri araşdırılır [5. S.4]. 
Ümumiyyətlə, fenomenal bilik və bacarı-
ğa, istedada malik olan A.Məmmədovun dilçi-
lik araşdırmaları bir neçə aspektdən ibarətdir:  
1.  Türk  dillərinin  5  minillik  tarixi  olan 
şumer dili ilə leksik-semantik, fonoloji bağlılı-
ğı.  Bu  əlaqələrin  elmi  şərhi.  Həmin  əlaqələrin 
bir çox  dilçilərdən  fərqli olaraq, dil  kontaktla-
rının (təmaslarının) nəticəsi kimi deyil, genetik 
birliyin əlaməti kimi təqdim olunması; 
2.   Türk  fonologiyası  və  morfonologiya-
sının əsas problemlərinin orijinal elmi şərhi: 
a) türk dillərinin samitlər sistemi. Anlaut 
problemi,  kar-cingiltili  samit  oppozisiyası  və 
kombinator hadisələrin özünəməxsus izahı; 
b)  etimologiyada  morfonoloji  hadisələr-
dən yararlanma; 
c)  türk  dillərində  müqayisəli-tarixi  isti-
qamətdə  kombinator  hadisələrin  izahı;  Assi-
milyasiya,  səs  reduksiyasının,  səs  protetikliyi-
nin tarixi aspektdə şərh olunması; 
d)  türk  dillərində  farinqal  saitlərin  mən-
şəyinin izahı; 
e) ilkin uzanma faktlarının tədqiqi; 
ə) spontan və nizamlı səs keçidlərinin sə-
bəblərinin açıqlanması; 
f)  türk  dillərində  vurğunun  spesifik  ma-
hiyyətinin,  funksiyasının  müqayisəli-tarixi  as-
pektdə izahı. 
Aydın  Məmmədov  Azərbaycan  dilçili-
yində  və  türkologiyada  öz  baxış  bucağı  olan, 
öz üslubu, spesifik tərzi olan alim idi. A.Məm-
mədovun  dilçilik  araşdırmalarını  dərk  etmək 
üçün  türk  dillərindəki  fonoloji,  morfonoloji 
proseslərin  mahiyyətini  başa  düşmək,  dil  uni-
versaliyalarının  məğzini  anlamaq  lazımdır.  O, 
Azərbaycan  dilçiliyində  dil  araşdırmalarına 
məhdud  arealda  deyil,  dünya  dilləri  müstəvi-
sində  yanaşan  ilk tədqiqatçıdır.  Onun tədqiqa-
tında  türk  söz  kökünün  anlautu,  kar-cingiltili 
samit  oppozisiyası,  ilk  vurğu,  ilkin  uzanma 
məsələləri,  kombinator  hadisələrin  mahiyyəti, 
reduksiya, assimilyasiya problemləri çox ətraf-
lı təhlil olunmuşdur. 
A.Məmmədovun  təkrarolunmaz  üslubu 
var  idi.  O,  türkologiyadakı  müxtəlif  problem-
lərə özünəməxsus tərzdə şərh verirdi. Məsələn, 
o,  A.M.Şerbakın  və  bəzi  digər  türkoloqların 
türk  sözünün  kar  anlautla  başlanması  haq-
qındakı ideyalarını tənqid edirdi (şumer dilinin 
materialları  əsasında).  O  sübut  edirdi  ki,  yeni 
şumer dilində həm kar, həm də cingiltili samit-
lərin  olması  həmin  ideyanın  əsassızlığını  gös-
tərir.  Ancaq  qədim  şumer  dilində  isə  kar  baş-
lanğıc olmuşdur. Yeni şumer dilində kar-cingil-
tili  samit  diferensiallaşması  sonradan  yaranmış-
dır.  Həmin  fakt  da  sübut edir  ki, türk  dillərinin 
ilkin  mərhələsində  söz  başında  kar-cingiltili 
samit oppozisiyası sonrakı hadisədir. 

AYDIN MƏMMƏDOVUN YARADICILIĞINDA KÖK SÖZLƏRİ PROBLEMİ 
 

Qədim  türk  dillərində  ilkin  vurğunun 
musiqili  və  yaxud  ekspirator  vurğu  olması 
haqqında da fikirlər mövcuddur [5. S.90]. Tür-
kologiyada N.Hacıyeva və digərləri monosilla-
bizmə  əsaslanaraq,  ilkin  söz  kökündə  ekspira-
tor  vurğunun  olması  fikrini  müdafiə  edirdilər. 
Musiqili  vurğu  məna  fərqi  yaratmağa  xidmət 
edən  prosodik  vasitədir.  Ancaq  həmin  vurğu 
çoxhecalı  köklərin  semantik  diferensiallaşma-
sını  təmin  edir.  Alimin  araşdırmalarından  bir 
daha  bəlli olur ki, dilin  ilkin  mərhələsində  şə-
kilçilərin  hələ  yaranmadığı  dönəmlərdə  poli-
sintetik  formalar,  supraseqment  elementlər, 
yəni  səs  tonu,  vurğu  daha  aktiv  olmuş,  amorf 
söz  kökləri  üçün  sinkretiklik-amorfluq  çox 
səciyyəvi olmuşdur. 
Vaxtilə A.Məmmədov fonoloji araşdırma-
ların  timsalında  yazırdı  ki,  türkoloji  tədqiqat-
larda  türk  dillərinin  və  onlarla  kontaktda  olan 
dillərin materialları bəs etmədikdə tipologiya kö-
məyə gəlir [5. S.4]. A.Məmmədovun araşdırma-
ları göstərir ki, dilə universal yanaşmaq lazımdır, 
tipoloji  müqayisə  və  tipoloji  analogiyadan,  mü-
qayisəli-tarixi  metoddan  düzgün  bəhrələnmək 
lazımdır.  O  yazırdı  ki,  türk  söz  kökündə  labial 
anlautun inkişafı daxili və xarici faktorların təsiri 
ilə  bağlıdır  ki,  burada  da  əsas  faktor    daxilidir  
[5.  S.66].  Türkoloq  qeyd  edir  ki,  türk  labial 
anlautu Ramstedt–Pellio qanunu ilə çox zəif izah 
olunur.  Həmin  qanuna  görə,  tarixən  türk  söz 
köklərinin  anlautunda  bir  çox  samitlər  reduksi-
yaya uğramışdır. O, bu məsələdə səs allofonları-
nın  tarixi  dəyişmələrinin  öyrənilməsinin  xüsusi 
önəmini diqqətə çatdırır [5. S.60]. 
Bu əsərdə A.Məmmədov Azərbaycan dil-
çiliyində  ilk  dəfə  olaraq  nostratik  dil  material-
larına  müraciət  etmişdir.  Vaxtilə  A.Şerbak, 
K.Musayev, B.Serebrennikov tərəfindən kəskin 
tənqid olunan nostratik konsepsiyadan A.Məm-
mədov  məharətlə  istifadə  etmiş  və  bununla  da, 
həmin konsepsiyanı qəbul etdiyini göstərmişdir.  
A.Məmmədov  məhz  Azərbaycan  dilçili-
yində  dil  faktlarının  geniş  spektrdə  müqayisə 
əsasında  düzgün  elmi  nəticəyə  gəlmək  meto-
dikasının  banisidir.  Onun  yaradıcılığında  türk 
dillərinin  konsonant  sistemi  hətta  türk  dilləri 
ilə  qohumluğu  olmayan  dillərdəki  analoji  və 
fərqli  fonoloji,  morfonoloji  proseslər  əsasında 
şərh edilmişdir. Yəni alim sübut edirdi ki, dilçi 
üçün  dil  sərhədi  olmamalıdır.  Müqayisə  zən-
gin  dil  faktlarını  əhatə  etməlidir.  A.Məmmə-
dov  Azərbaycan  dilinin  qədim  laylarının,  ən 
azı, üç-dörd min il bundan əvvəllərə aid olma-
sı fikrini irəli sürmüşdü. Əsərdə türk dillərində 
samit  dəyişmələrinin  müqayisəli-tarixi  və 
tarixi-tipoloji  problemləri  şərh  olunmuşdur. 
İlkin söz köklərində heca tonlarının  mənafərq-
ləndirici  funksiya  daşıması  məsələləri  dəqiq 
izah olunmuşdur [5. S.111]. Alimin tədqiqatın-
da  türk  söz  kökünün  ilkin  amorfluğu,  sinkre-
tikliyi  məsələləri  də  zəngin  dil  materialları, 
faktları ilə çox ətraflı şərh olunmuşdur. 
A.Məmmədov türk dillərində ilkin sözlə-
rin  bərpasının  nəzəri  məsələlərindən  danışar-
kən şumer-türk leksik paralelliklərindən bəhrə-
lənməyin xüsusi əhəmiyyət daşıdığını qeyd et-
mişdir [3. S.5–21]. Halbuki həm dünya dilçili-
yində, həm də türkologiyada şumer-türk bağlı-
lığına  hələ  də  skeptik  yanaşanlar  var.  Vaxtilə 
A.Məmmədov  söz  köklərində  morfonoloji  də-
yişmələrdən  bəhs  edərkən,  türk  söz  köklərini 
qədim  şumer,  akkad, Elam dillərinin  material-
ları əsasında izah edirdi [5. S.107]. A.Məmmə-
dov  türk  dillərinin  ilkin  dövründə  polisintetik 
formaların olmasını, İ.Dyakonova istinadən qə-
dim  şumer  dilində  də  musiqili  vurğunun  ton-
larla  söz  köklərinin  monoton  olmasını,  sadəcə 
bu vurğu ilə fərqləndiyini göstərirdi [5. S.105]. 
O, ikihecalı C + V + C + C və V + C + C tipli 
söz köklərini daha qədim hesab edir, yəni dart, 
ürk, arx  sözlərinin arxaik  formalarını  ikihecalı 
olmasını  elmi  cəhətdən  əsaslandırır.  Yəni  bu 
tipli  köklərdə  səs  reduksiyası  nəticəsi  olaraq 
onların sonradan formalaşdığını sübut edir. 
A.Məmmədov sübut edirdi ki, əksər türk 
dillərində anlautda samitlərin tədricən cingilti-
ləşməsi  küylü  samitlərin  sonorlaşması  və  spi-
rantlaşması ilə sıx bağlıdır [5. S.61]. Yəni türk 

BABA MƏHƏRRƏMLİ 
 
10 
dillərində  bar  –  var  ‘çatmaq’  tipli  keçidlər, 
yəni  b  –  v  keçidi  orta  əsrlərdən  başlanmışdır. 
A.Məmmədov  çuvaş  dilindəki  variantı  (epe) 
və türk dillərindəki  mən//min//men  variantları-
nı b samitinin tarixən sonorlaşması və spirant-
laşması  ilə  izah  edir  [5.  S.64].  A.Məmmədo-
vun  araşdırmalarında  türk  söz  kökünün  anlau-
tu,  yəni  başlanğıcı  problemi  hərtərəfli  tədqiq 
edilmişdir. 
Aydın  Məmmədovun  dilçilik  fəaliyyəti 
XX  yüzillikdə  Azərbaycan  türkologiyasının 
yüksək  statusda  olduğunu  bir  daha  isbatlayır. 
Vaxtilə  türkçülük  ideyalarının  carçısı,  Ziya 
Göyalp  Azərbaycan  türkü  Əli  bəy  Hüseynza-
dəni  «yalavac»  (peyğəmbər)  adlandırmışdı. 
1926-cı ildə respublikamızın paytaxtı Bakı şəhə-
rində  I  Türkoloji  Qurultayın  keçirilməsi  məhz 
Azərbaycanın  türkologiyanın  əsas  mərkəzlərin-
dən biri olması faktını sübut edirdi. Sovetlər dö-
nəmində  ümumittifaq  statuslu  «Sovetskaya 
türkologiya»  jurnalının  Bakıda  nəşr  olunması 
böyük  hadisə  idi.  XX  əsrin  sonlarında  da  Ay-
dın  Məmmədovun  türkoloji  araşdırmaları  tür-
kologiya  elminə  Azərbaycan  xalqının  ən  bö-
yük töhfələrindən  biri  sayılmalıdır. Çünki  Ay-
dın  Məmmədovun  türkoloji  çalışmaları  Azər-
baycan  türkologiyasının  ən  yüksək  səviyyədə 
dünya türkologiyasına təqdimatı idi.  
 

Yüklə 6,48 Mb.

Dostları ilə paylaş:
  1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   12




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin