N Ə s I m I a d ı n a d I l ç İ L i k I n s t I t u t u

 
TERMS EXPERESSING ORGANS OF THE BODY  
IN THE SUMERIAN AND TURKIC LANGUAGES 
 
S u m m a r y
 
 
During the excavationsbetween the two rivers (in the territories of present-day Iraq)clay books 
written in the Sumerian and Turkic languages in the second half of the nineteenth century were found 
and read. 
Since that time the origin of the Sumerian  language and the language family  it belongs to has 
become a current issue. It was unambiguously proved that Sumerian is an aqlutinative language, then 
the idea that it is related to the Turkic language was put forward.  
The ideas of relationship of Sumerian and Turkic languages wereunmet and from the first day 
many  scientistswereopenly  against  that.  And  eveninappropriate  and  unscientific  conditionswere  put 
forward to deny the closeness of the two languages.  
In recent years issues related to the Sumerian and Turkic languages has become more important. 
A lot of research in this areahas also been conducted in Azerbaijan.  
The terms expessing the names of organs of the body has been studied in this article and more 
than  20  similar  terms  from  them  were  selected  and  explained.Though  it  is  said  that  no  same  terms 

ŞUMER VƏ TÜRK DİLLƏRİNDƏ BƏDƏN ÜZVLƏRİNİN ADLARINI BİLDİRƏN TERMİNLƏR 
 
 
69 
expressing  organs of the  body  in  the  Sumerian  and Turkic  languages  have  been  encounted,  it  is  an 
unscientific  idea. Existance of the  same  term  experessing  the  names of  more than  20 organs of the 
body  mentioned  in  this  article  is  of  big  scientific  importance  in  terms of  acceptence of  relationship 
between the Sumerian and Turkic languages.  
 
Key words: sumer, turk, a language, relationship, the name of organs of the body
 
 
 
 
ИСЛАМ САДЫГ 
ТЕРМИНЫ, ОПРЕДЕЛЯЮЩИЕ НАЗВАНИЯ 
ЧАСТЕЙ ТЕЛА В ТЮРКСКОМ И ШУМЕРСКОМ ЯЗЫКАХ 
 
Р е з ю м е  
 
В  ходе  археологических  раскопок,  проведённых  в  ХIХ  столетии  в  Месопотамии  (на 
территории  современного  Ирака),  были  найдены  глиняные  доски  с  надписями  на  шумер-
ском  языке.  С  этого  времени  на  повестку  дня  стали  вопросы  происхождения  шумерского 
языка  и  его  родства  с  другими  языками.  После  того  как  удалось  доказать,  что  шумерский 
язык является агглютинативным, было высказано предположение о его родстве с тюркским 
языком. Однако версия о таком родстве была воспринята неоднозначно. Некоторые учёные 
пытались отрицать родство шумерского и тюркского языков и приводили в доказательство 
различные  доводы.  Но  их  доводы  не  имели  под  собой  научной  основы,  и  потому  все 
попытки этих учёных подтвердить свою правоту оказались безрезультатными. 
В  последнее  время  в  науке  вопрос  родства  тюркского  и  шумерского  языков  вновь 
стал актуальным. Исследования в этом направлении проводились и в Азербайджане. 
В  настоящей  статье  представлены  результаты  изучения  более  20  одинаковых  или 
близких по содержанию шумерских и тюркских терминов, определяющих названия частей 
тела.  Полученные  нами  данные  имеют  большое  научное  значение,  так  как  подтверждают 
родство шумерского и тюркского языков. 
 
Ключевые слова: шумер, тюрк, язык, родство, термин, названия частей тела 
 
 
 
Ünvan:  AZ1001.  Bakı-1,  Kiçik  Qala  küç.,  81.  AMEA-nın  Folklor  İnstitutu  –  aparıcı  elmi  işçi, 
f.ü.f.d. 
 
e-mail: [e-mail] 
 
 
 
 
 

İSLAM SADIQ 
 
 
70 
Çapa təqdim edən 
Nizami Xudiyev – 
«Türkologiya» jurnalının  
redaksiya heyətinin üzvü, 
İsmayıl Məmmədli – 
«Türkologiya» jurnalının 
sahə redaktoru 
 
Məqalənin redaksiyaya  
daxil olma tarixi  
 
 
27.X.2014 
 
Təkrar işlənməyə 
göndərilmə tarixi 
 
 
5.III.2015 
Çapa göndərilmə tarixi 
18.V.2015 
 
__________ 
 
 

T Ü R K O L O G İ Y A  
 
№ 2 
2015 
 
 
 
 
 
 
İSLAM SADIQ 
 
ŞUMER VƏ TÜRK DİLLƏRİNDƏ BƏDƏN ÜZVLƏRİNİN 
ADLARINI BİLDİRƏN TERMİNLƏR 
 
 
X ü l a s ə .  XIX  yüzilliyin  ikinci  yarısında  iki  çay  arasında  (indiki  İraqın  ərazisində)  apa-
rılan arxeoloji qazıntılar nəticəsində şumer dilində yazılmış gil lövhələr tapılmış və oxunmuşdur. 
Həmin vaxtdan şumer dilinin mənşəyi, hansı dillərlə qohumluğu məsələsi gündəmə gəlmişdir. Şu-
mer dilinin aqlütinativ dil olduğu birmənalı şəkildə sübut edilmiş, bundan sonra onun türk dili ilə 
qohumluğu fikri irəli sürülmüşdür.  
Şumer  və  türk  dillərinin  qohumluğu  haqqındakı  fikirlər  birmənalı  qarşılanmamış,  elə  ilk 
gündən akad. İ.Əliyev başda olmaqla bir çox alimlər açıq-aşkar onun əleyhinə çıxmışlar. Hətta bu 
iki dilin qohumluğunu inkar etmək üçün yersiz, elmi əsası olmayan şərtlər də ortaya atılmışdır. 
Son dövrlərdə şumer və türk dillərinin qohumluğu məsələsi elmdə yenidən aktuallaşmışdır. 
Azərbaycanda da bu sahədə xeyli tədqiqatlar aparılmışdır. 
Bu məqalədə şumer və türk dillərində bədən üzvlərinin adlarını bildirən terminlər araşdırıl-
mış, onların arasından 20-dən çox eyni yaxud oxşar termin seçilib şərh olunmuşdur. İndiyə qədər 
şumer  və  türk  dillərində  bədən  üzvlərinin  adlarını  bildirən  eyni  terminlərə  rast  gəlinmədiyi  fikri 
söylənsə  də, onun  heç  bir  elmi  əsası olmamışdır. Bu  məqalədə  verilmiş  20-dən  çox  bədən üzvü-
nün  adını  bildirən eyni terminin  mövcudluğu  şumer  və türk dillərinin  qohumluğunu təsdiqləmək 
baxımından böyük elmi əhəmiyyət kəsb edir.  
 
Açar sözlər: şumer, türk, dil, qohumluq, termin, bədən üzvünün adı  
 
  
Hazırda  dünya  dilçilik  elminin  qarşısında 
duran  ən  böyük  problemlərdən  biri  də  ayrı-ayrı 
dillərin  qohumluğunun  öyrənilməsidir.  Burada 
söhbət  həm  genetik,  həm  də tipoloji  qohumluq-
dan gedir. Dillərin tarixinin, mənşəyinin, inkişaf 
xüsusiyyətlərinin  düzgün  öyrənilməsində  gene-
tik  və  tipoloji  qohumluq  əlaqələrinin  aydınlaş-
dırılması mühüm elmi əhəmiyyət kəsb edir. Xü-
susilə  qədim  və  çağdaş  dillərin  qohumluğu  hə-
mişə  ciddi  elmi  mübahisələr  doğurur.  Şumer  və 
türk dillərinin genetik qohumluğu da XIX yüzil-
liyin sonlarından etibarən müzakirə və mübahisə 
mövzusu olmuşdur. Bir sıra tanınmış alimlər şu-
mer  və  türk  dillərinin  qohumluğuna  dair  tutarlı 
faktlar  üzə  çıxarmış,  əsaslı  fikirlər  söyləmişlər. 
Ancaq  onlarla  əks  mövqedə  dayananlar  da  ol-
muşdur və bu gün də var. İkincilər şumer və türk 
dillərinin qohumluğunu heç bir vəchlə qəbul et-
mir, birincilərin arqumentlərini  yetərsiz sayırlar. 
Ona  görə  də  şumer  dilindən  danışan  alimlərin 
əksəriyyəti  bu  dili  çağdaş  dillərdən  heç  biri  ilə 
qohum olmayan, təcrid edilmiş dil adlandırırlar. 

ŞUMER VƏ TÜRK DİLLƏRİNDƏ BƏDƏN ÜZVLƏRİNİN ADLARINI BİLDİRƏN TERMİNLƏR 
 
 
61 
Elmin,  texnikanın,  texnologiyaların,  mə-
dəniyyətlərin  durmadan  inkişafı  ilə  əlaqədar 
olaraq  yaranmış  yeni  terminlər  asanlıqla  bir 
dildən  digərinə  keçə  bilir.  Lakin  elə  terminlər 
var ki, onlar hər bir dilin özünə məxsus olur və 
digər  dillərdən  nadir  hallarda  götürülür.  Bu 
qəbildən  olan  terminlərə,  birinci  növbədə,  qo-
humluq, say və bədən üzvlərinin adlarını bildi-
rən  terminlər  aiddir.  Müqayisələr  göstərir  ki, 
belə  terminlər  qohum  olmayan  dillərdə  bir-bi-
rindən  çox  fərqlənir.  Rast  gəlinən  oxşarlıqlar 
isə  təsadüfi  xarakter  daşıyır.  Ona  görə  də  hər 
hansı  iki  dilin  genetik  qohumluğundan  danı-
şarkan əksər alimlər həmin dillərdə qohumluq, 
say  və  bədən  üzvlərinin  adlarını  bildirən  söz-
lərin  eyni olması  şərtini ortaya  atırlar. Onların 
sözlərinə  görə,  iki  dilin  genetik  qohumluğunu 
təsdiqləmək  üçün qohumluq,  say  və  bədən  üzv-
lərinin  adlarını  bildirən  sözlərin  eyniliyi  birinci 
şərtdir.  Eyni  şərtlə  şumer  və  türk  dillərinin  qo-
humluğu söhbəti ortaya çıxanda da qarşılaşırıq.  
İ.M.Dyakonov  bu  mövzudan  danışarkan 
yazırdı:  «Bizim  biliklərimizin  indiki  səviyyə-
sində nə şumer dilinin qrammatik formatlarına 
dair  materiallar,  nə  də  əsas  lüğət  fondunun 
saylardan,  qohumluq  bildirən  terminlərdən  və 
bədən  üzvlərinin  adlarından  ibarət  sözləri  ilə 
digər dillərin, o cümlədən Qafqaz dillərinin bu 
qəbildən  olan  sözləri  arasında  sistematik  uy-
ğunluqlar  və  analoji  materiallar  tapılmamış-
dır» [1. S.84]. Göründüyü kimi, İ.M.Dyakonov 
burada Qafqaz  dillərinin adını  xüsusi  vurğula-
sa da, türk dilinin adını bilə-bilə çəkməmişdir. 
Əlbəttə, burada heç bir təsadüf yoxdur. İ.M.Dya-
konov  yaxşı  bilirdi  ki, şumer  və türk dillərinin 
lüğət  fondunda  bu  qəbildən  olan  xeyli  termin-
lər mövcuddur. Sadəcə olaraq onun xidmət etdiyi 
konsepsiya bunları üzə çıxartmağa imkan vermir-
di.  Həmin  konsepsiyanın  qatı  tərəfdarlarından 
olan Azərbaycan alimi İ.Əliyev də İ.M.Dyakono-
vun  yuxarıdakı  fikirlərini öz adından  necə  varsa, 
o cür təkrarlamışdır. Onun  fikrinə görə, A.Məm-
mədov  şumer  və  türk  dillərinin  lüğət  fondunda 
qohumluq  bildirən  terminlər,  bədən  üzvlərinin 
və  sayların  adları  arasında  maddi  qohumluq 
tapmamışdır [2. S.66].  
İ.M.Dyakonov  qohumluq  bildirən  ada/ata 
(şumer)  –  ata  (türk)  və  ama/ana  (şumer)  –  ana 
(türk)  sözlərinin  şumer  və  türk  dillərində  eyni 
olduğunu  gördükdə  isə  onları  uşaq  sözləri  ad-
landırmışdır.  V.İ.Abayev  də  əksər  Qafqaz  xalq-
larının  dillərində  geniş  işlənən  baba  və  ata 
sözlərinin türk dilindən alındığını bilə-bilə on-
ları  uşaq  sözləri  adlandırmışdır  ki,  heç  kim 
onlara  ‘mənimdir’  deməsin  [3.  S.29].  Əlbəttə, 
uşaq  sözləri  ifadəsi  heç  bir  elmi  məntiqə  söy-
kənmir  və  həqiqəti gizlətmək  məqsədilə  düşü-
nülmüşdür. Uşaq dili də, sözləri də, danışmağı 
da  böyüklərdən  öyrənir.  Körpə  türk  uşağını 
alman ailəsinə versən, o dil açıb öz-özünə türk 
dilində  danışmayacaq.  Alman  dili  mühitində 
dil açan uşaq mütləq alman dilində danışmağa 
başlayacaq.  Bir  məsələ  də  var.  Uşaq  sözləri 
ifadəsi hər hansı bir elmi məntiqə söykənsəydi, 
onda rus uşağı heç vaxt nənə və baba kimi çox 
asan  tələffüz  olunan,  dilə  tez  yatan,  deyilişi 
heç bir çətinlik törətməyən sözləri qoyub onla-
rın əvəzinə  babuşka  və deduşka kimi  çətin tə-
ləffüz  olunan  sözləri  işlətməzdi.  Deməli,  uşaq 
sözləri  ifadəsi  heç  vaxt  özünü  doğrulda  bil-
məz.  Ona  görə  alman  dilçi-alimi,  rus  dilinin 
izahlı  lüğətinin  müəllifi  M.Fasmer  doğru  ola-
raq  yazmışdır  ki,  «rus  dilində  “baba”  və  “qoca” 
anlamlarında  əzizləmə  bildirən  “baba”,  “babay” 
sözləri türk dilindən alınmışdır» [4. S.100]. Uşaq 
sözləri  ifadəsi  məhz  bu  cür  minlərlə  sözün  türk 
dilindən alındığını gizlətmək üçün uydurulmuş-
dur.  Şumer  və  türk  dillərinin  qohumluğu  söh-
bəti  ortaya  çıxanda  bu  ifadənin  işlədilməsi  də 
məsələyə elmi yox, qərəzli yanaşıldığını aydın 
göstərir. 
Son  dövrlərdə  şumer  və  türk  dillərinin 
qohum  olub-olmaması  istiqamətində  geniş 
araşdırmalar  aparılmışdır.  Hər  iki  dilin  qram-
matik  quruluşu  və  sintaksisi  arasında  çoxsaylı 
eyniliklərin  olduğu  üzə  çıxarılmışdır.  Şumer 
dilinin fonetikasını öyrənmək xeyli çətinlik törətsə 
də,  bu  sahədə  də  müəyyən  işlər  görülmüşdür. 

İSLAM SADIQ 
 
 
62 
Aparılan  araşdırmalar  göstərir  ki,  şumer  və  türk 
dillərinin  fonetikası  arasında  da  oxşarlıqlar  möv-
cuddur. Şumer və türk dillərinin qohumluğu haq-
qında düşünməyə əsas verən ilkin şərt isə onların 
hər  ikisinin  aqlütinativliyidir,  yəni  hər  iki  dilin 
sözləri kök və şəkilçilərdən ibarətdir. Hər iki dil-
də şəkilçilər yalnız söz köklərinə qoşulur. 
Şumer və türk dillərinin leksik fondunun 
müqayisəli  araşdırılması  da  uğurlu  nəticələrə 
gətirib çıxarmışdır. Hazırda şumer və türk dil-
lərində  1000-ə  yaxın  eyni  və  ya  oxşar  sözün 
mövcudluğu  sübuta  yetirilmişdir.  Onların  ara-
sında  bədən  üzvlərinin  adlarını,  qohumluq  və 
say bildirən terminlər də var.  
Şumer  və türk  dillərinin genetik  qohum-
luğunu təsdiqləmək üçün  bədən üzvlərinin  ad-
larını bildirən eyni sözlərin mövcudluğu böyük 
elmi  əhəmiyyətə  malikdir.  Hazırda  şumer  və 
türk  dillərində  bədən  üzvlərinin  adlarını  bildi-
rən  xeyli  sözlərin  eyniliyi  üzə  çıxarılmışdır. 
Onlardan  əl,  ovuc,  göz,  dirsək,  qarış,  ayaq, 
ağız,  dalaq,  ürək,  bağır  (qaraciyər),  qursaq, 
dırnaq və s. kimi sözləri misal göstərmək olar. 
Bu  sözlərin  böyük əksəriyyəti  heç  bir dəyişik-
liyə  uğramadan  hazırda  türk  dillərində  işlənir. 
Bəziləri isə azacıq fonetik dəyişikliyə uğramış-
dır.  Bu  məqalədə  şumer  və  türk  dillərində  rast 
gəlinən 20-dən çox bədən üzvünün adını bildirən 
termin müqayisəli şəkildə araşdırılmışdır.  
 
A  –  şumer  dilində  ‘əl’  deməkdir [5.  S.12]. 
Çuvaş  dilində  əl  sözü  a  (al)  şəklində  işlənir. 
Bu  sözün  şumer  və  çuvaş  dillərində  eyniliyi 
göz qabağındadır. Ola bilsin ki, əl və al sözlə-
rinin  hər  ikisi  başlanğıcda  eyni  səslə  ifadə 
edilmişdir.  Sonradan  birinin  fonetik  variantı 
kimi digəri yaranmışdır. Almaq deyəndə əl nə-
zərdə tutulur və bu da al/əl sözünün daha əvvəl 
yarandığını  göstərir.  Al/əl  sözü  semantik  yuva 
olmuş və ondan çoxlu sözlər yaranmışdır. 
 
Aqarin – şumer dilində ‘qarın’ deməkdir 
[6.  S.109].  Burada  sözün  əvvəlindəki  a  səsi 
çaşqınlıq  yaratmamalıdır.  A  səsi  sözün  əvvə-
linə  sonradan  da  artırıla  bilərdi.  Sözlərin  az 
hecalı  formadan  çox  hecalı  formaya,  sadədən 
mürəkkəbə doğru inkişaf etdiyini nəzərə alsaq, 
deyə  bilərik  ki,  qarın  sözünün  də  ilkin  şəkli 
məhz  ikihecalı  olmuşdur.  Aqarin  sözünün  əv-
vəlindəki a hərfini götürəndə onun yerində qa-
rın  sözü qalır ki,  bu  da  hazırda türk dillərində 
eynilə mövcuddur. 
 
Ba  –  şumer  dilində  çoxanlamlı  sözdür. 
Ondan çoxlu omonimlər yaranmışdır. Ba sözü-
nün bir mənası da ‘bağır, qaraciyər’ deməkdir. 
Bağır  sözünün  ‘ba’  kimi  yazılması  şumer  dili 
üçün səciyyəvidir. Şumer dilində ikihecalı söz-
lərin  ikinci  hecası  çox  zaman  yazılmır,  ancaq 
tələffüz  olunurdu.  Ona  görə  mətndə  ba  yazıl-
mış  söz  yerinə  uyğun  olaraq  ‘bağır’  kimi 
oxunmuşdur. Hazırda türk dilində və Azərbay-
can  dilinin  oğuz  ləhcəsində  qaraciyərə  ‘bağır’ 
deyilir.  Qədim  türk  dilində  də  bağır  sözünün 
‘ba’ şəklində yazılışına rast gəlinir. 
 
Baş – bu gün türk dilindəki bütün anlam-
larda həm də şumer dilində işlənmişdir. Sözün 
ideoqramı  SAQ-dır.  Şumerlər  özlərini  ‘qara-
baş’  adlandırırdılar.  Bu  söz  hazırda  türk  dillə-
rində işlənən qaravaş sözünün eynidir.  
Qarabaş  sözü  şumer  dilində  belə  yazıl-
mışdır:  SAQ  (‘baş’)  –  QA  +  QA  (‘qara’).  Şu-
mer  dilində  hecaların  yerdəyişməsi  səciyyəvi-
dir.  Burada  isə  söhbət  mürəkkəb  sözdən  gedir. 
Ona  görə  hecaların  yox,  mürəkkəb  sözü  əmələ 
gətirən sadə sözlərin yeri dəyişməlidir: QA – QA 
(‘qara’) + SAQ (‘baş’). Söz yuxarıdakı kimi yazı-
lır, lakin ‘qarabaş’ kimi oxunur və tələffüz edi-
lir. Bütün şumer qaynaqlarında bu söz qarabaş 
kimi yazılmışdır. Qarabaş sözü isə, göründüyü 
kimi,  qara  və  baş  morfemlərindən  əmələ  gəl-
mişdir ki, onların hər ikisi türk sözüdür. 
 
Ur – ‘ayaq’ deməkdir. Er/yer/yerimək söz-
lərinin  hamısı  həmin  yuvadandır.  Yer  sözünün 
‘ur’, ‘ir’, ‘jir’, ‘er’ və s. şəkilləri mövcuddur. Ayaq 
sözü  ‘gir’  şəklində  də  interpretasiya  edilmişdir: 

ŞUMER VƏ TÜRK DİLLƏRİNDƏ BƏDƏN ÜZVLƏRİNİN ADLARINI BİLDİRƏN TERMİNLƏR 
 
 
63 
nam-tar  su  nu-tuku  gir  nu-tuku  [7.  S.50]. 
Tərcüməsi belədir: ‘Namtarın nə əli var, nə ayağı’.  
Yerimək,  girmək  sözləri  həmin  kökdən 
yaranmışdır (gir sözünə bax).  
 
İgi – ‘göz’ sözüdür. Şumer dilində o/ö səslə-
rinin olmadığı fikri irəli sürüldüyünə görə, onu bu 
cür interpretasiya etmişlər: ‘i gi’ [8. S.47]. Sözün 
sonundakı  z  şumer  dilinin  qaydalarına  uyğun 
olaraq düşmüşdür. Deməli, igi kimi interpreta-
siya  edilmiş  söz  əslində  ‘gö(z)’  kimi oxunma-
lıdır ki, bu da hazırda türk dilində olduğu kimi 
işlənməkdədir.  İgi  –  şumer  dilində  ‘göz’  de-
məkdir.  igi  mu-ul-muş-muş-u-ne  [9.  S.53].  Tər-
cüməsi belədir: ‘ilan gözlü igid’. 
İgi 
d
Nannar-ka  he-en-şa.  İ.T.Kaneva  bu 
cümləni  belə  tərcümə  etmişdir:  ‘Qoy  o  Nannarın 
qabağında  mərhəmətli  olsun’  [7.  S.23].  Mətndə 
qabağında sözü yoxdur, o tərcümədə artırılmışdır. 
Mətndəki igi (‘göz’) sözü isə əksinə buraxılmışdır. 
Cümlənin düzgün tərcüməsi belədir: ‘Qoy o, Nan-
narın  gözündə  ürəkli  (mərhəmətli)  olsun’.  İgi  kö-
kündə həm göz (‘gö’), həm də gör/görmək sözləri 
aydın  görünür.  Onların  həm  yazılışında,  həm  də 
mənasında demək olar ki, fərq yoxdur. 
Rus  dilindəki  okno  (‘pəncərə’)  sözü  oko 
(‘göz’)  sözündən  törəmişdir  [10.  S.29].  Oko-
nun  isə  igidən  törəndiyi  şübhəsizdir.  Rus  dili-
nin tələffüzündə sözün igi/ögö/ökö/oko fonetik 
variantları əmələ gəlmişdir. 
 
Kasuga  –  şumer  dilində  ‘qursaq’  anla-
mındadır  [6.  S.109].  Hazırda  qursaq  sözünün 
türk  ləhcələrində  kursaq,  qursaq,  kursuq,  kur-
suqa şəkillərində tələffüzünə rast gəlinir. Bun-
dan başqa, türk dilində ombanın qarınla bitişən 
bükük hissəsinə ‘qasıq’ deyilir. Qasıq sözü de-
mək  olar  ki,  kasuqanın  eynidir.  Qursaq  qasıq 
nahiyəsində  yerləşən  daxili  orqandır.  Bu  iki 
sözün  bir kökə  bağlılığı təbiidir. Bütün  hallar-
da hər üç sözün eyniliyi göz önündədir.  
 
Kol  –  bu  söz  də  Muherrem  Kılıca  görə, 
şumer dilində  məhz  ‘kol/qol’  anlamında  işlən-
mişdir [11. S.19].  K/q  əvəzlənməsi türk dilləri 
üçün  çox  səciyyəvidir.  Azərbaycan  dilində  q 
səsi ilə tələffüz edilən sözlərin Türkiyə türkcə-
sində daha  çox  ‘k’  səsi  ilə  deyildiyi  müşahidə 
olunur.  Kol/qol  sözü  hazırda  türk  dillərində  öz 
ilkin anlamını və şəklini olduğu kimi saxlamışdır. 
 
Qaba  –  şumer  dilində  ‘qabaq,  sinə,  döş’ 
mənalarında  işlənmişdir.  Bu  söz  ‘ga-ba’  kimi 
interpretasiya  edilir:  Ur-lum-ma  gaba-ni-şe  i-
gub [12. S.121]. Belə tərcümə olunur: ‘Urlum-
ma  onun  qabağında  dayandı’;  gaba-guruş-a-
gi-gim-he-ra-ra  [8.  S.46].  Tərcüməsi  belədir: 
‘O gəncin sinəsinə (döşünə) qamışla dəqiq zər-
bə  vurdu’.  Hər  iki  cümlədə  qaba  sözü  ‘döş’, 
‘sinə’  anlamlarında  işlənmişdir.  Qaba sözü  bu 
gün türk  dilində  işlənən qabaq (‘ön’)  sözünün 
eynidir.  Birincidə  şumer  dilinin  xüsusiyyətinə 
uyğun olaraq sondakı ‘q’ samiti düşmüşdür. 
Balkar-qaraçay  dilində  qadın  döşlüyünə 
(lifçik)  ‘qabara’  deyilir  ki,  bu  da  şumer  dilin-
dəki qaba (‘döş, sinə’) sözünə ‘ra’ sözdüzəldi-
ci şəkilçisi artırılmaqla yaranmışdır. 
Qaba sözü ‘sinə’, ‘döş’ anlamlarında qa-
bar  sözü  ilə  tam  üst-üstə  düşür.  Qadın  döşü 
qabardığına görə, qaba sözünün həmin kökdən 
yarandığı  şübhə  doğurmur.  Qabara  sözünün 
də  məhz  döşün  qabarması  ilə  bağlı  olub,  hə-
min yuvadan yarandığı göz qabağındadır.  
Şumerlər  arabanın  qabaq  oxunun  qoru-
yucu hissəsinə ‘qaba-qal’ deyirdilər ki, burada 
da qaba sözü ‘qabaq’ anlamında işlənmişdir. 
 
Qarı(u)  –  şumerlərin  işlətdikləri  əkinçi-
nin təqvimində ‘qaruş’ ölçü vahidinə rast gəli-
nir.  Bu  sözün  ideoqramı  KUŞdur. S.N.Krame-
rə  görə,  1  qaruş  təxminən  7–8  m  bərabər  ol-
muşdur [13. S.126]. V.İ.Zamarovski isə bir qa-
rışın  0,495  m olduğunu  yazır [14.  S.117].  De-
mək lazımdır ki, bu cür ölçü vahidləri müxtəlif 
dövr  və  yerlərdə  müxtəlif  rəqəmlərlə  ifadə 
edilmişdir. Bugünkü düşüncəmizlə  yanaşdıqda 
1 qarışın  0,495 m  bərabər olduğu  həqiqətə da-
ha çox uyğun gəlir. 

İSLAM SADIQ 
 
 
64 
 Azərbaycanda  hazırda  çox  işlənən  xalq 
ölçü  vahidlərindən  biri  qarışdır.  Əlin  çeçələ 
barmağının  ucundan  baş  barmağın  ucuna  qə-
dər  olan  hissəsinə  ‘qarış’  deyilir.  Daha  çox 
‘qarış’ şəklində tələffüz edilir və yazılır. Qarış 
mürəkkəb  söz  olub,  qarı  və  uş  tərkiblərindən 
əmələ gəlmişdir. Türk dillərində qolun dirsək-
dən  biləyə  qədər  olan  hissəsi  qarı,  biləkdən 
barmaqların  ucuna  qədər  olan  hissəsi  isə  ovuc 
(‘uş’)  adlanmışdır.  Altay  türkcəsində  qolun 
dirsəkdən biləyə qədər olan hissəsi karı adlan-
mışdır  [15.  S.99].  Qax  rayonunda  bazu  sümü-
yünə həm ‘kar’, həm də ‘kır’, Şəkidə və Taba-
saranda qolun dirsəkdən  yuxarı hissəsinə, həm 
də  qoyunun  qabaq  ayaqlarının  dizdən  yuxarı 
hissəsinə ‘qarı’ deyilir. Hazırda Balakəndə ya-
rım  metrlik  ölçü  vahidi  qarı  adlanır  [8.  S.18]. 
Bu  söz  digər  türklərdə  ölçü  vahidi  kimi  işlən-
mişdir  [16.  S.183].  Türk  dillərində  biləkdən 
barmaqların  ucuna  qədər  olan  hissə  ovuc 
(‘uş’/‘şu’)  adlanmışdır.  Şumer  dilində  ovuca 
‘şu’  deyildiyini  bilirik.  Qaruş  sözündən  gö-
rünür  ki,  qolun  dirsəkdən  biləyə  qədər  olan 
hissəsi şumer dilində də qarı adlanmışdır. Qa-
rış/qaruş  sözü şumer  və türk dillərində  bu  cür 
yaranmışdır: qarı/qaru + şu/uş = qarış/qaruş. 
Şumer  dilində  qaruş  sözü  yaranarkan 
birinci sözün sonundakı sait (ı) düşmüş, ikinci 
sözün  əvvəlindəki  sait  (u)  saxlanmışdır  (elizi-
ya). Bu söz türk dilində daha çox qarış şəklin-
də  işlənir.  Onun  yaranması  zamanı  birinci  sö-
zün  sonundakı  sait  (ı)  saxlanmış,  ikinci  sözün 
əvvəlindəki sait (u) düşmüşdür (aferezis). 
Qarış  ölçü  vahidi  adı  kimi  bu  gün  də 
türk dillərində işlənməkdədir. Sözün  yazılışın-
da  və  tələffüzündə  heç  bir  dəyişiklik  baş 
verməmişdir.