Şimali Abşeron sahilləri başdan-başa qaranlığa qərq olub

zilləmişdi və dəqiq deyə bilərəm ki, ömrümdə heç kim mənə belə baxmayıb. Sən demə, bura 

xəstəxanaymış. Bunu mənə sonra dedilər, ilk günlər nə özümə danışmağa icazə verirdilər, nə də 

mənə bir şey danışırdılar. 

 

Heç o biri uşaqların da bu xəstəxanada olduqlarını deməmişdilər. 

 

Hamısını sonra danışdılar, dedilər ki, mən hamıdan gec özümə gəlmişəm. Yəqin ona görə ki, 

mən ən balacasıyam və bədəncə hamısından zəifəm. Onda yeməkdən başqa heç nə yadıma 

düşmürdü. Elə acmışdım ki, balışı çeynəməyə hazır idim. Ancaq ilk günlər şirədən, bir az 

kəsmik və dumduru bulyondan savayı nə qədər eləsəm də heç bir şey vermirdilər. Yalnız beşinci 

gün bir tikə paştet verdilər. Bundan dadlı şey yeməmişdim! 

 

 

366

On gün sonra görüşdük – Əli, Kəmalə, bir də mən. Sabiri soruşdum, mənə danışdılar ki, Sabirin 

halı çox xarab imiş, hətta siftə elə biliblər ki, daha yaşamaz. Heç demə, onda qanqrena 

başlayıbmış, hətta qolunu kəsmək istəyiblər ancaq son iki gündə həkimlər bundan qəti vaz 

keçiblər. Onun palatasına getmək istədik, buraxmadılar, dedilər ki, bu gün gəzdiyiniz bəsdi. 

Dəhlizdə cəmicümlətanı on-on beş dəqiqə olmuşduq, amma palataya qayıdanda yaman 

yorulmuşdum, ayaqlarım sözümə baxmırdı. Kəmaləynən Əli özlərini məndən daha gümrah hiss 

eləyirdilər. 

 

Yuxudan ayılanda çarpayımın böyründə iki nəfər oturmuşdu, biri mayordu. İkisi də jurnalist idi. 

Biri hərbi qəzetdən, biri şəhər qəzetindən gəlmişdi. Mənə dedilər ki, yaman qoçaqlıq eləmişik və 

bizə mükafat verəcəklər. Mənə isə, bir başçı, komandir kimi orden, ya da medal düşür. Elə 

bildim, nə isə qarışıq salıblar və sonra heç bir anlaşılmazlıq yaranmasın deyə onlara dedim ki, 

mən başçı deyiləm və heç vaxt da olmamışam. Bir-birlərinin üzlərinə baxdılar və birdən hərbiçi 

mənə elə bir söz dedi ki, tamam mat qaldım. Sən demə, bunu onlara uşaqlar deyiblər, özü də hər 

üçü – Əli də, Kəmalə də, Sabir də – bir ağızdan. Deyiblər ki, onların arasında başçı, komandir 

mən olmuşam. Ömrümdə inanmaram ya Əli, ya da Sabir məni, hələ başçı olmaq cəhənnəm, heç 

olmasa özlərinə tay hesab eləsinlər, axı ikisinin də həmişə məndən zəhləsi gedib. Ən qəribəsi də 

buydu ki, o dəqiqə olmasa da, mayor deyənə inandım. 

 

İnandım ki, zarafat eləmir. 

 

Onlar mənə bir neçə sual verdilər. Sonra mayor soruşdu ki, almanca bilməyə-bilməyə, fövqəladə 

partlayış cihazını işə salmaq hardan ağlıma gəlib. Axı ona görə biz azadlığa çıxa bilmişik. O, 

şüşə qutunun üstündəki yazını tərcümə elədi: ora yazılıbmış ki, komendantın yazılı göstərişi 

olmadan fövqəladə partlayış cihazı işə salan yerindəcə ölümlə cəzalandırılır! Bu cihaz partlayış 

vasitəsi ilə avtomatik çıxış yolunu uzun müddətə sıradan çıxarırmış, yəqin elə ona görə də 

fövqəladə adlanırmış və onu işə salmaq bu cür ciddi qadağan olunurmuş. Bir sözlə, ən müstəsna 

hal üçün nəzərdə tutulubmuş. 

 

Fikirləşdim ki, bu müstəsna hal nəhayət ki, baş verdi! 

 

Mayor isə məni gözləyirdi. Gözləyirdi görsün ona nə cavab verəcəm. Hətta qələm-kağızını da 

əlində hazır tutmuşdu. Dedim, ağlıma gəldi, vəssalam! Başqa nə deyə bilərdim? Ancaq mayor əl 

çəkmirdi, min cür sual verir, çıxış yolundan tamam uzaq olan bu cihazı birdən-birə niyə işə 

saldığımı öyrənmək istəyirdi. Yaxşı ki, elə bu vaxt yoxlama başladı, baş həkim içəri girdi. Və 

onlardan bayıra çıxmağı xahiş elədi. Onlar dərhal mənimlə gülərüzlə görüşdülər və bir də 

gələcəyik, deyib getdilər. 

 

Onlar gedəndən sonra fikirləşdim ki, onsuz da gec-tez mən bu suala cavab verməliyəm. Yoxsa 

bu mayor məndən əl çəkən deyil. 

 

Bəlkə də dərhal cavab vermədiyimə görə, məndən incidi. Buna dərhal cavab vermək olar? 

Bundan ötrü gərək hər şeyi başdanayağa danışasan; o bir-birini qıran esesçi skeletlərdən tutmuş 

bütün yaxşılıqlara ölüm vəd eləyən danışıq kitabçasına kimi. Danışasan ki, gərək əvvəlcə bu 

yaxşılıqları eləyən adamlar haqqında uzunuzadı düşünəydin, axı onlar ölümü gözlərinin qabağına 

ala-ala bu yaxşılıqları eləmişdilər... və daha nələr, nələr barədə... Beynimdə hər şeyi ölçüb-

biçirdim ki, gələn dəfə mayora bunları necə izah eləyim, ona necə başa salım. Birdən ağlıma 

gəldi ki, əgər faşist ölüm vəd eləyirsə, deməli, hökmən nə isə yaxşı şeyə görə vəd eləyir... Bu 

barədə hələ çox fikirləşəcəkdim, ancaq birdən anamla atam içəri girdi və başladım onlar 

haqqında fikirləşməyə. 

 

Həm onlarla danışır, həm də düşünürdüm ki, bu dünyada mənə bunlardan əziz adam yoxdur. 

 

367

 

Onlar mənə zəlzələdən söhbət açdılar. Heç demə, mən onda səhv eləməmişəm, – yeraltı təkan 

həm gündüz olub, həm gecə. Həm bizim qəsəbədə, həm qonşu qəsəbədə bir neçə ev uçub, 

xoşbəxtlikdən ölüm-itim olmayıb. Əvvəllər heç belə şey başıma gəlməyib: onlar yanımda ola-ola 

ancaq onları fikirləşirəm. 

 

 

ONDAN YAXŞI QARDAŞ YOX İDİ 

İkimərtəbəli ağ hamam binasının yastı damına qoyulan tünd rəng çəkilmiş qazanlar şəhərin bu 

uzaq rayonunda hansı səmtdən baxsan yaxşı görünürdü. Bu qazanların yeknəsəq uğultusu gecə 

də, gündüz də ətraf məhəllələrə yayılır, hətta xəzri qopanda da həyətlərin hamısında eşidilirdi. 

 

Məhəllə adamları qazanların səsinə alışmışdılar, heç elə bil onların uğultusunu eşitmirdilər. 

Hamam keçən əsrin ortalarında tikilmişdi və o vaxtdan bəri bu rayonda beşinci, ya altıncı nəsil 

qazanların uğultusu altında xoş güzəran sürür, doğub-törəyir, peşmançılıq çəkir, keşməkeşli 

həyat mübarizəsində gah qalib gəlir, gah da məğlub olurdu. Hamam bu rayonun yeganə 

məziyyəti, yeganə gəlməli yeri idi, ona görə də əsl hamam sərraflarının şəhərin o başından bura 

çimməyə gəlmələri heç kimi təəccübləndirmirdi. 

 

Qabaqlar hamamın qara sütun kimi göyə dirənən, sonra elə bil mina çəkilmiş mavi səmanın 

fonunda tez-tez dəyişərək, gah əfsanəvi ağac, gah vəhşi heyvan, gah da quş şəklinə düşən tüstüsü 

narahatlıq törədirdi. Küləkli havada küçələri qəhvəyi duman bürüyür, ağacların yarpaqlarına, 

həyətlərdə sərilmiş paltarların üstünə qapqara, əl vuran kimi yayılan lopa-lopa qurum yağırdı. 

Ancaq heç kim gileylənmirdi, görünür, adamlar tüstü və quruma kompensasiya qanununun labüd 

nəticəsi kimi baxırdılar, bu qanuna görə insan əvvəl-axır hər bir yaxşı şeyin əvəzini verməlidir. 

Hər bir ağlı başında olan adam da (bu rayonun sakinlərinin əksəriyyəti isə bu dərrakənin 

sahibləri idilər) yaxşı başa düşürdü ki, iki və üçotaqlı nömrələri olan, divarlarına döşəmədən tam 

tavanına kimi çəhrayı və zərif mavi rəngdə mərmər döşənmiş, ümumi salonunda hovuzu və 

uzanacaqları, yüksək ixtisaslı kisəçiləri, eləcə də səhərin gözü açılandan ta gecə yarısına kimi 

lumulu, ətirli çay verilən çayxanası olan qədim hamamın müqabilində tüstü və qurum çox cüzi 

şeydir. Vaxt gəldi ocaqxanada odluğu dəyişdirdilər, mazutdan qaza keçdilər. İndi hamamın 

bacasından ağır-ağır, dalğalana-dalğalana şəffaf qızmar hava çıxırdı, sürətli texniki tərəqqi 

dövründə yaşayan işgüzar 11 adamlara qismət olmuş neçə-neçə əlavə nemətlərdən birini də 

dərhal qiymətləndirməyə və ondan istifadə etməyə qabil təşəbbüskar məhəllə uşaqlarının əli və 

iradəsi ilə bacanın üstünə yönəldilən çərpələnglər bu istiyə düşəndə qıc olmuş kimi qıvrılır və 

yanırdı. 

 

Cəlil müəllimin həyəti hamama, onun pəncərəsiz arxa divarına bitişik idi. Həyət məhəllədə ən 

abad həyətlərdən hesab olunurdu, Cəlil müəllimin səyi sayəsində tamam yaşıllaşmış, 

səliqəsahmana salınmışdı; onun şəhərin həyəti olduğunu bilməyən adam, elə güman eləyə bilərdi 

ki, bu həyət Abşeronun dəniz səmtlərində salınmış üzümlü, əncirli, hələ üstəlik çalışqan və 

səriştəli “torpaq sahibləri”nin nar və qara tut da əkdikləri bağlardan biridir. Cəlil müəllim yay 

günü səhər hələ ala-toranlıqdan həyətinin ortasında dayanıb, dilxor-dilxor qazanların səsinə 

qulaq verirdi, ona elə gəlirdi ki, bu gün qazanların səsi onu fikrini cəmləşdirməyə, gecə gördüyü 

yuxunu yadına salmağa qoymur. 

 

Hərdən yadına düşən, heç cür hafizəsində bir yerə toplaşmaq istəməyən təsəvvürlərdən anlayırdı 

ki, gördüyü yuxu qarmaqarışıq, pis yuxudur, ancaq yenə də Cəlil müəllim onu yadına salmaq 

istəyirdi, heç cür bu əzablı arzunun öhdəsindən gələ bilmirdi. 

 

O, həyəti dolandı, talvardan düşmüş meynəni fikirli-fikirli qaldırıb yerinə qoydu, quşların bir 

salxım üzümü dimdikləyib, tamam zay elədiklərini görüb dilxor-dilxor başını buladı, sonra da bir 

 

368

neçə ləklik, uzunluğu beş, eni dörd metr bostana yaxınlaşdı. Burada Cəlil müəllim ilin 

fəsillərindən asılı olaraq soğan, pomidor, turşəng, vəzəri, eləcə də cürbəcür gül-çiçək əkirdi. 

 

Onun mülahizəsinə görə, birbaşa ləkdən yığılıb süfrəyə qoyulan göyərtinin cana ayrı faydası 

vardı, elə bostanda işləməyin, torpaqda ayaqyalın gəzməyin də insana çox xeyri vardı – gün 

ərzində bədənə toplaşan elektrik enerjisi ayağın altından torpağa axırdı. Bir tanış feldşer ona 

demişdi ki, şəhərdə yaşayan adamın orqanizmində xeyli elektrik yığılır və asfalt elektriki 

keçirmədiyi üçün bu enerji onun canından çıxmır. 

 

Bu söhbət Cəlil müəllimə yaman təsir eləmişdi, indi o, tez-tez bu elektrikin onun kürək 

nahiyəsində və başında möhkəm, ağır yumruq kimi düyünlənib, bütün əsəblərini sıxdığını çox 

aşkar duyurdu. Bunu Cəlil müəllim bütün günü aydın hiss eləyir, ona görə də axşamlar mütləq 

çəkmələrini çıxarıb, bostana gəzməyə düşür, 12 ayaqlarını torpağa basdırır, hər dəfə ağır 

gərginliyin qumluğa necə axdığını hiss eləyib yüngülləşirdi. Ancaq Cəlil müəllimin ağıllı iş 

görüb heç vaxt fikirlərini açıq deməyən arvadının və qızının mülahizəsinə görə, onun 

orqanizmindən heç bir elektrik-filan çıxmırdı, hətta əgər həyətdəki bostanın torpağına müəyyən 

miqdar enerji axırdısa da, onun canında o qədər elektrik, yaxud hələ elmə məlum olmayan başqa 

enerji formaları qalırdı ki, bu enerji bütün Bakı bostanlarına və əkinlərinə artıqlaması ilə bəs 

eləyərdi. 

 

Bostanı dolanmaq çox çəkmədi, torpaq kifayət qədər nəm idi, ləkləri o, həmişə axşamlar, gecə 

suvarırdı. Həyətin dib tərəfindəki tut ağacının yanına gəldi. Bu qollu-budaqlı tut ağacının altına 

iki arı pətəyi qoyulmuşdu. Cəlil müəllim bu pətəklərlə fəxr elədiyi kimi, bütün şəhərdə bunlardan 

savayı arı pətəyi yox idi; hər halda hələ indiyə kimi heç kim ona Bakıda bir başqasının da arı 

saxladığını deməmişdi. 

 

O, pətəklərin ahəngdar uğultusuna qulaq verdi, arılar yuxudan ayılmışdılar, amma pətəkdən 

bayıra çıxmırdılar. Hələ çox tez idi, yarıaçılmış yuxulu çiçəklərin ləçəkləri şehli idi, arılar ani 

səhər soyuğunun ötüb-keçməsini, ilıq havanı, nəm torpaq və ağac qabığı, bal və çiçək ətri, ilıq 

insan nəfəsi duyulan havanı, onlara həyat gətirən havanı gözləyirdilər... 

 

Arılara Cəlil müəllimin çox böyük məhəbbəti vardı. Hər dəfə bu zəhmətsevən, fədakar canlılara 

tamaşa eləyəndə o, özündə bir sevinc duyur, mütəəssir olurdu. Söhbət vaxtı dostluqdan və ağıllı 

davranışdan tutarlı misal çəkmək lazım gələndə Cəlil müəllim mütləq arılardan söz salırdı. O, 

qəti bu qənaətə gəlmişdi ki, əgər insanlar arılardan bir-birlərinin xatirinə canlarından keçmək 

xasiyyətini mənimsəyə bilsəydilər, çox şey qazanardılar. O, qarşılıqlı hörmətdən, paxıllığın 

ziyanından danışanda da arılardan söhbət salırdı. Həmişə də arıları xatırlaması çox inandırıcı 

olur, yerinə düşürdü. Ancaq söhbət insanların nanəcibliklərindən düşəndə, həmişə belə 

söhbətlərdən sonra, özü düzgün həyat yolu tutduğu üçün bir razılıq hissi duyan Cəlil müəllim, 

arılara isnad eləyə bilmirdi. Amma o, ümid edirdi ki, pətəklərin, yaxud tək-tək arıların həyatına 

göz qoymaqla bir vaxt arı ailələrində ən dəhşətli qüsura – nanəciblik mərəzinə mübtəla 

varlıqların olmadığını da inandırıcı surətdə sübut eləyən səciyyəvi xüsusiyyətləri tapacaqdır. 

 

13 Bu müşahidələrdən o, gələcək söhbətlərində istifadə etmək, onları rövnəqləndirmək istəyirdi, 

Cəlil müəllim belə söhbətlərə ehtiyac duyurdu və fürsət düşən kimi onu başlamağa hazır idi. 

 

Nə isə bir başqa qarışığı olan qara, qoyun iti eyvanda, pilləkənin qabağında, balaca döşəkçənin 

üstündə yatmışdı, Cəlil müəllim başının üstündə dayananda it gözünü açdı, yuxulu-yuxulu baxdı 

və təzədən yatdı. 

 

Cəlil müəllim asta-asta eyvana qalxdı, mətbəxə keçdi, soyuducudan bir parça içalat çıxartdı, 

xırda-xırda boşqaba doğradı, üstünə çörək də əlavə elədi və götürüb təzədən həyətə qayıtdı. İt 

 

369

tənbəltənbəl qalxdı, boşqaba yaxın gəldi. Cəlil müəllim çox istəyirdi ki, it ona quyruq bulasın. İt 

iki ağıza boşqabı təmizlədi, sonra elə buradaca qoyulmuş tasdan bir az su yaladı və təzədən 

uzandı. Cəlil müəllim ona bir təpik vurdu, it həmişəki kimi zingildədi və kənara sıçramaq istədi, 

ancaq kəndir qoymadı. Cəlil müəllim qapısına gətirəndə bu, körpə küçük idi, ilk vaxtlar o, 

küçüyə süd verirdi, bir müddət keçəndən sonra isə ona bazardan ət, içalat almağa başladı. 

 

Cəlil müəllim iti təmiz saxlayırdı, iyrənsə də canını dişinə tutub, həftədə bir dəfə çimdirirdi. 

 

İtin tərbiyəsinə o, çox fikir verirdi, Cəlil müəllimin fikrinə görə, məqamında, haqqına sərt 

olurdu. Nahaq yerə döymürdü, döymək lazım gələndə isə – küçük ev-eşiyi batıranda, yaxud 

gecəyarısı hürəndə, Cəlil müəllim onu məhz iti döymək üçün hazırlanmış şallaqla döyürdü, özü 

də elə döyürdü ki, onurğa sütunu, yaxud başqa bir sümüyü zədələnməsin. Layiq olanda mütləq 

mükafatlandırırdı – tumarlayır, konfet verirdi. Böyütdü. Tək-tək adam itə belə qulluq eləyərdi, 

özü də bu cür qatışıq, cinsi naməlum itə! Cəlil müəllimə ən çox yer eləyən o idi ki, it onun 

qapısında böyümüşdü, onun yalını yeyib az qala canavar böyüklükdə olmuşdu, amma onu sahib 

yerinə qoymurdu. 

 

Cəlil müəllimin həyətə girdiyini görəndə it qaçıb kolluğa soxulurdu, ondan uzaq dolanırdı, 

gözlərini Cəlil müəllimə zilləyir, qəmgin-qəmgin baxırdı. Heç kim də bunu görmürdü. Nə ev 

adamları, nə də qonum-qonşular. Kimin nə işinə qalmışdı ki, həyət iti kimə necə baxır, həyət-

bacanı yaxşı qoruyurmu, kifayətdir! 

 

Amma Cəlil müəllimə ağır gəlirdi: it hamıya şırmanır, ancaq onu görən kimi tamam dəyişirdi. 

Cəlil müəllim dünən axşam iti tutub 14 bağlamışdı, bütün günü açmamışdı. İstəyirsən bütün 

günü səhərdən axşama nə yal ver, nə də bir tikə çörək, təki burax getsin Cəlil müəllimin 

qardaşının həyətinə. Beş-altı dəfə Cəlil müəllim özünü elə tutmuşdu ki, guya itin harada 

olduğunu bilmir. O, fit də çalmışdı, səsi gəldikcə: “Bozdar, Bozdar!” da çağırmışdı, ancaq it ona 

fikir də verməmişdi. Heç elə bil onu çağırmırdılar. Axırda Cəlil müəllim oğlunu onun dalınca 

göndərməli olmuşdu. 

 

Hələ məsələ bununla qurtarsa, dərd yarı idi, rüsvayçılıq orasıydı ki, uşaq onu evə tərəf çəkirdi, it 

də ayaqlarını yerə dirəyib dartışırdı, az qalırdı xaltası boğazından çıxsın, elə bil ki, evə yox, 

diridiri dərisini soymağa aparırdılar. Cəlil müəllim iti möhkəm şallaqladı ki, daha özgənin 

qapısına dadanmasın. Bozdar qəzəbli-qəzəbli mırıldayırdı, ancaq tutmurdu, qorxurdu. Cəlil 

müəllim isə istəyirdi ki, Bozdar onu tutsun, onda bəlkə də döyüb öldürərdi, özü də lap ədalətli iş 

tutmuş olardı. 

 

Cəlil müəllim itə bir təpik də vurub, evə, şeylərini götürməyə getdi – hamamın lap yaxşı vaxtı 

idi. Bayaq arılara tamaşa eləyərkən duyduğu xoş əhvali-ruhiyyədən, sakitlikdən indi heç bir əsər-

əlamət qalmamışdı. “İtin həyətin o biri tərəfinə qaçmağının səbəbi məlumdur, qəsdən, mənim 

acığıma aldadıb qapılarına dadandırırlar, bunların hamısı o ləçərin işidir, başqa it olsa, əlinə 

dəyənək alıb qapıdan qovardı, amma bunu mənim qanımı qaraltmaq üçün aldadıb aparır”. 

Şalvarı pilləkənin ortasında dikəlmiş mıxa ilişdi, Cəlil müəllim ayağını zərblə atanda balağının 

köbəsi tikiş yerindən cırıldı. Cəlil müəllim hiss elədi ki, bütün varlığını kimə və nəyə qarşı 

yönəldiyi məlum olmayan dumanlı, mənasız bir hiddət bürüyür. Dişlərini qıcayıb evə girdi, 

çəkici götürüb bayıra çıxdı, mıx görünən pillənin üstündə dayandı. Bazar gününün sübhçağına, 

bu tamam səssizsəmirsiz sakitliyə yaraşmayan, dəhşətli, qulaqbatırıcı çəkic zərbəsi eşidildi. 

Birinci zərbədən sonra ikinci zərbə guruldadı... 

 

Zərbələrarası fasilə yatanlara yəqin ki, əslində olduğundan daha uzun gəlirdi. Ola bilsin, bəziləri 

bir il qədər uzun gələn bu ani müddət ərzində fikirləşmişdilər ki, zəlzələ oldu, tozanaq qopdu, 

atom bombası atıldı, ola da bilərdi ki, ikinci zərbə həmin adamın yaddaşından bu təsəvvürü 

 

370

silmişdi, amma onun yerində çapıq qalmışdı, bu çapıq sağalana və gələcəkdə tamam itib-gedənə 

kimi o, dönə-dönə səksənib yuxudan dik atılacaq, canını yapışqan kimi soyuq tər 15 basacaqdı... 

Cəlil müəllim mıxı döyəcləyir, daha dərin vurmaq istəyirdi; çəkiclə döyüşməkdən taxta 

çalalanmış, mıxın başı az qala tamam itmişdi, amma Cəlil müəllim hələ də var gücü ilə onun 

başına-başına vururdu. Hər dəfə vuranda da ona elə gəlirdi ki, tanış kəmsavad feldşerin sirli, 

əsrarəngiz nəzəriyyə qanununa görə hirs yavaş-yavaş onun xirtdəyini, sinəsinin taxtaya dönmüş 

sol tərəfini, çiynini buraxır və gərginləşmiş qoluna, keyimiş biləyinə, isti ovcuna axır, oradan da 

çəkicin başına tökülür. 

 

Səs ətraf məhəllələri götürmüşdü, hər zərbədən sonra da havaya dairə-dairə səs dalğaları qalxır, 

havalanıb sürətlə ətrafa yayılırdı, zərbələr yeyinləşir və bir-birinin ardınca qalxan dalğalar 

nəhəng tor yaradırdı: bu torun lap aşağısında, lap mərkəzində bu gözəl yay səhəri yuxudan 

hamıdan tez qalxmış bir adam oturmuşdu. O, qanrılıb arxasına baxmasa da, qardaşının külfətinin 

vahimə içində həyətə töküldüyü hiss edir, görürdü; o bilirdi ki, əgər çevrilib geri baxsa, seyrək 

yaşıllığın, canlı hasarın arxasından təəccüb və çaşqınlıqla baxan qardaşının üzünü görəcək. 

 

Cəlil müəllim geri qanrılmadı, başını qaldırıb öz evinin qapısına baxdı, alt köynəyində qapının 

ağzında dayanmış arvadı ilə gözgözə gəldi, çəkici yerə qoydu, arvadına salam verdi və təmiz alt 

paltarı yığılmış hamam çamadanını götürmək üçün sivişib onun böyründən içəri keçdi. 

 

Əlində çamadan otaqdan bayıra çıxdı, arvadına dedi: 

 

– Pilləni bərkidirdim. Pilləsiz pilləkən çox xatalı şeydir. Elə bilirdim ki, öz pilləkənimin pilləsinə 

mıx vurmağa ixtiyarım var. 

 

Özü də lap vaxtında vurmuşam, səhər-səhər. Günortaya kimi yatmağa vərdiş eləyən adamların 

yuxudan nə vaxt qalxacaqlarını gözləyə bilmərəm. Olmaya səs-küy salıb kimi isə narahat 

eləmişəm? 

 

Arvadı tələsik dedi: 

 

– Yox, yox, mən onsuz da ayılmışdım. 

 

Cəlil müəllim pilləkəni endi, sonra arvadına tərəf döndü: 

 

– Mən iki saata gəlirəm, sən, arvad, bağışla məni. Tamam yadımdan çıxmışdı, səhər hələ indi 

açılır. Taqqıltı yəqin otaqda da eşidilirmiş. Hə? 

 

Arvad dedi: 

 

– Eyibi yoxdur, sən mıxa bir-iki çəkic vurmaqla heç kimə heç nə olmaz! Nəhayət, ömründə bir 

dəfə sənin də öz evində bir şey eləməyə haqqın var. 

 

Cəlil müəllimin soyuq barmaqları hələ də yumulub açılırdı, bir də sağ gözü səyriyirdi, yanağının 

dərisi, sağ gözünün altı tez-tez dartılırdı. 

 

Küçə çox seyrəklik idi, gediş-gəliş yox idi, bazar günləri dalandar da yuxudan həmişəki vaxtdan 

gec oyanırdı. Cəlil müəllim özözünə fikirləşirdi ki, əgər həmişə, bütün il boyu, günün hər vaxtı 

hava bax, elə bu cür, bu səhər çağı kimi gözəl, sərin, küçələr həmişə seyrəklik olsaydı, yaxşı 

olardı, yoxsa tünlüyün, basabasın nə xeyri! Qarışıqlıq olur, itələşmə düşür, adam əsəbiləşir. 

 

 

371

O, müharibədən əvvəlki gözəl günləri xatırladı, o vaxt Bakıda indikindən qat-qat az camaat 

vardı, hamı da bir-birini tanıyırdı. 

 

Adamlar küçədə qabaq-qabağa gələndə mütləq salamlaşırdılar, özü də əvvəl kiçik salam verirdi. 

Hamı bir-birinə hörmət eləyirdi, doğrudur, hərdən ağızlaşanlar da olurdu, ancaq belə şeylər az-az 

idi. 

 

İndiki küçə ilə o vaxtın küçəsini heç müqayisə etmək olmazdı. 

 

Amma hamam heç dəyişməmişdi, elə necə vardı, o cür də qalmışdı, salonun ortasındakı hovuz 

da həmin hovuz idi, ancaq qızıl balıqlar salmışdılar. Bəlkə elə əvvəllərdə balıq vardı? Yaddaşı 

yavaşyavaş xarab olurdu. 

 

Divardakı şəkil – qış vaxtı meşə bulağının başında, qarın içində dayanıb xumar-xumar baxan, 

rəngbərəng Hollandiya kaşısından düzəldilmiş maral şəkli də həmin şəkil idi. Əvvəllər olduğu 

kimi, indi də buradan tünd həna ətri, qarışıq xəfif kif iyi gəlirdi. 

 

Kassir Rəxşəndə gülümsüyə-gülümsüyə onun salamını aldı, dinməz-söyləməz ona dürgəklənmiş, 

üstündən də ensiz kağızla qurşaqlanmış iki mələfə və bir qəlib də göy sabun uzatdı. 

 

Rəxşəndə əvvəlcə Cəlil müəllimdən arvadının, oğlunun kefini soruşub dedi: 

 

– Hüseyni yarım saatdan sonra göndərərəm. 

 

Cəlil müəllim bir zamanlar gördüyü həmin gözəl qadına çox az oxşayan Rəxşəndənin üzünə, 

əvvəlki görkəmi dəyişmiş yanaqlarına, nazik xətt kimi çəkilmiş qaşlarına, ətlənmiş sallaq 

buxağına, üzünün solmuş dərisinə baxırdı. 

 

O, otuz ikinci nömrəyə gedə-gedə də bu qadın haqqında fikirləşirdi; Rəxşəndə həmişəki kimi ona 

yenə də bu hamamdakı ən yaxşı nömrəni vermişdi. 

 

Rəxşəndə Cəlil müəllimdən on iki-on dörd yaş böyük idi. Bu hamamda isə qırx ilə yaxındı 

işləyirdi. On beş yaşında gəlmiş və elə o vaxtdan da burada qalmışdı. 

 

Əvvəllər anasının, çox usta kisəçi Dilbazi xanımın əlinin altında işləyərdi. Dilbazi xanım 

qadınlar arasında hər cür çıxıqları tez və rahat salmaqda, üz almaqda ad çıxartmışdı, onun aldığı 

üzə də bir də nə tük gələr, nə də yeri-izi bilinərdi, sifətin dərisini vaxtından on il, hətta bəzən on 

beş il keçəndən sonra da zərif, təravətli saxlamağın sirlərinə vaqif idi. Elə dərman bilirdi ki, başa 

çəkəndə tük sıx gəlir və saçın rəngi çox xoş olurdu, bədənin bütün gecəni açılmış qönçə kimi ətir 

saçması, səhərlər gözlərin aydın, duru olması, göz qapaqlarının şiş görünməməsi üçün nə etmək 

lazım olduğunu bilirdi. Qız köçürən olanda isə gəlini toy günü mütləq Dilbazi xanım çimdirər, 

hazırlayardı. Hələ toya xeyli qalmış qızın anası, xalaları Dilbazinin yanına gələr, danışardılar,