T ƏHSİ L nazi rli Yİ G
Yüklə 2,72 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Bu gen dünya üstümüz ə dar ola, Biz köç ərik, yurdumuzda kim qala?
Əhmədimin rəngi-ruhu sarala, M
ənim sərvi- xuramanım necola? X əstə Qasımdan əvvəl Aşıq Qurbani “Xudaf ərin” körpüsündən “qolu bağlı” keçiri- l ərək Təbrizə, oradan da Qarsa aparıldığını k ədərli poetik dillə Şah İsmayıl Xətaiyə şikayət edir, özünün ağır vəziyyətini bildirir. Ancaq X
əstə Qasım obaların “səf-səf olub yükl
ənib” başqa yerə köçürülməsindən və vətən h əsrətilə alışıb yanmasından poetik dillə şika- y ətlənir: 563
Obalarım səf-səf olub yüklənir, Başı ala qarlı dağlar, qal indi.
X
yaşını” lirikasında alovlu bədii lövhələrlə çox canlı və təsirli ifadə edir:
X
Eşq ucundan kabab oldu közlərim. Q ərib yerdə, yad ölkədə, gözlərim, V ətən deyib ağla, ağlar qal indi.
Molla P
ənah Vaqif Qazaxda aşıqlıq et- m əsini, “Bizim evdə axta zoğal da yoxdur” deyib Qazax ədəbi mühitindən Qarabağa getməsini və Qarabağda qəzəlxan olmağa başlamasını vur- ğulamışdır. Molla Pənah Vaqif poeziyası zəngin ömür salnam əsidir. Folklorşünas tədqiqatçı, professor Sədnik Paşa Pirsultanlı düzgün göstərir ki, Xəstə Qasım yazılı poeziyadan aşıq poeziyasına gəlib onu z ənginləşdirdiyi kimi, Molla Pənah Vaqif də aşıq poeziyasından yazılı poeziyaya gəlib onu z ənginləşdirmiş, hər iki sənətkar ümumxalq mə- h əbbəti qazanmış, nadir sənət inciləri yarat- mışlar.
564
Professor S ədnik Paşa Pirsultanlı Xəstə Qasımın dərin savada və mütaliəyə malik olma- sını, aşıq poeziyasında otaylı-butaylı Azərbaycan v ə Dağıstan poeziyasına kölgə saldığını, yazılı ədəbiyyatın inkişafına, o cümlədən Molla Pənah Vaqif yaradıcılığına öz güclü təsirini göstərdiyini m ənbələr əsasında təhlil etmişdir. 10
Tikm ədaşlı Xəstə Qasım dövrünə görə mük
əmməl mədrəsə təhsili aldığını, “qızıl cildli kitab” yazdığını, istedadlı şair-aşıq olduğunu şeirində cilalamış, dövründən şikayətlənib demişdir. X əstə Qasım, kəsilibdir xitabım, Qızılgül tək çəkilibdir gülabım. C ədvəlkeş quranım, qızıl kitabım, Yoxdur z ərli qələmdanım əlimdə.
T
axtarışlar və səmərəli tədqiqatlar Xəstə Qasımın “qızıl cildli” kitabını tapa bilməmişdir. Ancaq t ədqiqatçılar şairin qızıl sözləri ilə tanış olmuş, onun şeirlərinin təhlilini vermişlər. Bu məsu- liyy
ətli, çətin axtarışların aparılmasında, xüsusilə X əstə Qasımın ədəbi irsinin tədqiqat edilməsində folklorşünas alim Sədnik Paşa Pirsultanlının
10
Bakı, 2011, səh.42. 565
f əaliyyəti çox səmərəlidir, çünki qiymətli t ədqiqat əsəri yazıb çap etdirmişdir. Professor S ədnik Paşa Pirsultanlı “Xəstə Qasımın çoxşaxəli və mürəkkəb yaradıcılıq yolu” adlı ikinci fəsildə Xəstə Qasımın yazılı ədəbiyyatdakı səmərəli fəaliyyətinin aşıq poezi- ya sında şərəfli inkişaf etdiyini, nadir sənət incil əri yaratdığını, Nizami, Xaqani şeir bulağından bir daha bəhrələndiyini təhlil edir. Dahi Nizami bir beytind ə yazır:
Əvvəl əyri bitər bir cavan budaq, Z ənn etmə qocalsa düzgün olacaq. 11
X əstə Qasım Nizami Gəncəvinin həmin müdrik beytini bu şəkildə oxucuya hədiyyə verir:
Əvvəl yerdən çıxan əyri ağacı, Yüz min usta r əndələsə düz olmaz. 12
X əstə Qasım Xaqani Şirvaninin “Bax” şerilə tanış olmuş, ondan bəhrələrmişdir. Xaqani yazır:
Evd ə qəlbin tutulmuşsa, kənara çıx, cahana bax, Bir d
əfə bağa girdim, onda sərvrəvana bax!
11 Nizami G əncəvi. “Xosrov və Şirin”. Bakı, 1962, səh.222. 12 X əstə Qasım. Bakı, 1975, səh.10. 566
Əvvəlcə gəz bağ-bağçanı sonra get qəbristana,
Dostlarım gəl gör deyən bu xaraba məkana bax! M ənəm-mənəm deyən canlar bütün yerin altındadı,
Torpaq altda qübar olmuş qəmər üzlü canana bax! Fitri istedadlı, səmərəli mütaliəli, Azər- baycan xalqının bədii söz təfəkkürünü şüurlu d ərk edən Xəstə Qasım Xaqani Şirvaninin həmin şeirindən bəhrələnərək yazır:
İnsan oğlu qafil olma, aç gözün qəbristanə bax! Üz çevir haqqın yoluna, haqq ilə divanə bax. Bu dünya dediyin boş müsafirxanədir, H ər gələn köçər, hər gedən mehmanə bax. X əstə Qasımın poeziyasından aydın olur ki, Nizami v ə Xaqani kimi klassik sənətkarlarla b ərabər Məhəmməd Füzuli və digər sənətkarların poeziyası ilə də tanışdır. Xəstə Qasım Ləzgi Əhmədə poetik dillə deyir:
L
B əhrlərdə mən ümmanam sən nəsən? D ərin kitabları məna eylərəm, D ərd bilənəm, söz qananam sən nəsən?
X
yaradıcılığı ilə yaxından tanış olmuş, ona m əhəbbət bəsləmiş, onun qəzəl-müstəzadlarının 567
t əsiri ilə sazın tələblərinə münasib qoşma- müst əzadın, yaxud ayaqlı-qoşmanın bünövrəsini qoymuşdur:
İki dərya xoş görünmür gözümə, İki qırx, dörd gəlməz ərin dizinə. X əstə Qasımın bu şerinə, sözünə, Qazı, molla, müctəhidlər qaldı mat
Tapmadı kəlmat.
X əstə Qasımın bir şeirini Xəstə Həsən adlı bir n
əfər öz adı ilə Aşıq Ələsgərə göndərir. Göyç
ə aşıq məktəbinin zirvəsi Aşıq Ələsgər X əstə Qasımın ruhundan icazə alıb formaca qoşma-müstəzad, məzmunca qıfılbənd olan X əstə Qasımın həmin şeirinə cavab deyir: Dörd kitab h ər yana yolu göstərir, N əfs ilə mərifət olur şeş cahat. Bel ə əmr eləyib qüdrəti-qadir, Bu əmrə qol qoyan tez tapar nicat. Eyl ə etiqad.
Aşıq Ələsgər yeddi bənddən ibarət olan bu s ərvət incisinin son möhürbəndində deyir:
Aşıq Ələsgərdi, soruşsan adım, Huş başımdan gedib, yoxdu savadım. 568
Sözl ə mətləb yazmaq deyil muradım, Arif ə eyhamla yazıram hürfat, S ədrin olsun sat. 13
X əstə Qasımın kamil ustadlarından biri olduğu bu şer formasına görə qoşma-müstəzad, m əzmununa görə isə qıfılbənddir. Xəstə Qasımın qıfılbəndləri bir çox aşıqları çətinliklər qarşısında qoymuş, onlar bu qıfılbəndləri aça bilməmişlər. Ancaq X əstə Qasımın qıfılbəndlərindən bir neç əsini Aşıq Ələsgər, onun qardaşı oğlu Növrəs İman və Şəmkirli Həsən Pərvanə açmışdır. Müasir dövrümüzd ə Xəstə Qasımın bir sıra açılmamış qıfılbəndləri vardır. X əstə Qasımın qıfılbəndləri çox yüksək s ənətkarlıqla deyilmiş, dərin məzmunlu, parlaq ideyalı, təlim-tərbiyəvi və bədii-estetik mahiy- y ətli sənət inciləridir. M əsuliyyətli tədqiqatçı professor Sədnik Paşa Pirsultanlı Xəstə Qasımın bir sıra qıfılbənd- l ərinin Aşıq Ələsgər və Növrəs İman kimi Həsən P ərvanənin açdığını da göstərmişdir. T ədqiqat əsərində Göyçənin Nərimanlı kənd sakini şair Bəhmənin də Xəstə Qasımın bir qıfılbəndini açdığı göstərilir.
13
Aşıq Ələsgər. Bakı, 1963, səh.471. 569
X əstə Qasım:
Bir
əcayib nəsnə gördüm, kökü bir, budağı üç, H ər ağacda altmış çiçək, yüz səksən yarpağı üç. C əm idi on iki, on üç, altı, otuz sərasər, Yeddi t əbib açar, yumor bağçası bir, bağı üç. Göyç
əli Bəhmən:
On bir ildi f əsilləri sürüb nizami üç, Du mühit
ə altmış nuz, yüz səksən qulağı üç. C əm eylədi on iki aydı, otuz gündən sərasər, Yeddi, on kam veribdi əziz bayramları üç.
T
X əstə Qasımın qıfılbəndlərinin açılması təxmi- n ən iki əsrdən çox çəkmişdi. Bir çox sənətkarlar bu sah ədə çox çalışmış, lakin qıfılbəndləri aça bilm əmişlər. Professor S ədnik Paşa Pirsultanlı yazır ki, Növr əs İman müstəsna olmaqla Həsən Pərvanə, Göyç əli şair Bəhmən və başqaları Xəstə Qasımın qıfılbəndlərinə müəyyən cavablar versələr də, onun q
ədər dərinliklərə gedə bilməmişlər. Ustad s
ənətkar Xəstə Qasım özü gös- t ərmişdir ki, mənim qıfılbəndlərimi açmağa səy göst ərənlərin “başına əsər gələr”. Doğrudan da X əstə Qasımın ölümündən iki yüz ildən artıq vaxt keçdikd ən sonra ilk dəfə Göyçəli Aşıq 570
Ələsgərin (1825-1926) qardaşı oğlu Növrəs İman onun ruhundan icaz ə alıb qıfılbəndlərini açmağa s əy göstərmişdir. Professor S.P.Pirsultanlı yazır: “Növrəs İmanın həqiqətən başına əsər gəlmiş, ağlı yerin- d ən oynamış, bilmədiyi məkana üz tutub getmişdir. Onun getdiyi coğrafi məkan bu gün də b əlli deyildir. Hətta, məzarının da yeri bi- linmir”. 14
X əstə Qasımın qıfılbəndləri onun dərin biliy ə, zəngin dünyagörüşünə, ədəbiyyata, inc əsənətə, maarifə və mədəniyyətə sahib, fitri istedadlı şair-aşıq olduğunu göstərir. Bu müdrik fikri əsaslandırmaq üçün Ləzgi Əhmədlə Xəstə Qasımın bir qıfılbənd-deyiş- m əsinə diqqət edək: L əzgi Əhməd: S əndən xəbər alım, ay Dədə Qasım, O n ədir ki, dürlü-dürlü halı var? N ədən hasil oldu ərşin arğacı, O n ədir ki, toxunmamış xalı var?
14 S ədnik Paşa Pirsultanlı. “Tikmədaşlı Xəstə Qasımın ədəbi irsinin t ədqiqi”. Bakı,2011, səh.59. 571
X əstə Qasım:
S
Bahardır ki, dürlü-dürlü halı var. Nurdan x
əlq olundu ərşin arğacı, O buluddur ki, toxunmamış xalı var.
X
deyişmələrdə kainatın daxilində hansı hadisələrin dövran etm əsi, hansı möcüzələrin baş verməsi və in sanın idrakına təsir edib bilik verməsi göst ərilir.
T ədqiqat əsərində “Azərbaycan aşıq yara- dıcılığı və islam mədəniyyəti” problemlərinin indiy
ə kimi həll olunmaması haqlı qeyd olunur. Ona gör
ə ki, bu problemin həlli mütləq lazımdır. Bu problemin h əlli xalq dastanlarında və aşıqların qoşmasında olan dini hadisələrin düzgün şərhinə istiqamət verər və çətinlikləri aşkarlayar. X əstə Qasımın məscidlərdə olması haqqında ma raqlı məlumatlar var. Ləzgi Əhməd Xəstə Qasımın zərdüştiliyə münasibətini yoxlamaq üçün
bir qıfılbənddə deyir:
L əzgi Əhməd, heç vəsfindən doymazlar, O n
ədir ki, götürərlər qoymazlar? 572
Kiml ərdir ki, məzarı yox, yumazlar? Bu n ə qophaqopdur, bu nə köçhaköç? X əstə Qasım: X əstə Qasım, heç vəsfindən doymazlar, O ölüdür, götür ərlər, qoymazlar. At əşpərəstlərin məzarı yox, yumazlar, Dünya qophaqopdur, ölüm köçhaköç.
Göst ərilən poeziya nümunələrindən aydın olur ki, “Avesta” bizim dini kitabımızdır, “Avesta” Qurana zidd kitab deyildir. Dem əli,
Z ərdüşt dinini səhnədən çıxarmağa çalışanlar c əmiyyətə, insanlığa, dinə, müqəddəs Qurana zidd olan tüfeylil ərdir.
Nizami G əncəvi “Xosrov və Şirin” poema- sında Allaha müraciərlə minacat və peyğəmbərin şəninə gözəl sözlər söyləyir, həm də Zərdüşt dinind ən, onun xeyirxah cəhətlərindən geniş bəhs edir v ə oxuculara yüksək əxlaqi keyfiyyətlər aşılayır. Nizami Z
ərdüşt dövründə doğma övlada veril
ən cəzanı belə qiymətləndirir:
573
Doğma bir övlada əvvəl nə sayaq, Ədalətlə cəza verilirdi bax. 15
Nizami G əncəvi “Xosrov və Şirin” poema- sında Zərdüştilikdən fərqli olaraq müsəlmanlıq dövründ
ə qanunların möhkəm işləmədiyini poetik dill ə qeyd edir:
Hanı o Ədalət, o insaf hanı, Ver
ə öz oğluna belə cəzanı? İndi yüz yoxsulun tökülsə qanı, Nahaq qan tök ənə bir cəza hanı? At əşpərəstlikdə dünya eləydi, Bu müs əlmanlıqdan utan bir indi. 16
Aydın məsələdir ki, zərdüştilik pislənil- m əməli və islam mədəniyyətinin bizə çox fayda verdiyi qeyd olunmalı, araşdırılmalı, bu problem h əll edilməlidir. X əstə Qasım yaradıcılığında “Təcnis” adlı aşıq şeirinə geniş yer verir və deyirdi ki, təcnisi xalq dilind ə, bədii irsə və yazılı ədəbiyyata yaxşı b ələd olan, zəngin söz ehtiyatına malik sənət- karlar yarada bil ərlər.
15 Nizami G əncəvi. “Xosrov və Şirin”. Bakı, 2004, səh.60. 16 Yen ə orada, səh.60. 574
X əstə Qasımın təcnisləri onun mahir təcnis ustası olduğunu təsdiqləyir. Sənətkarın özü də bu sah
ədəki fəaliyyətini poetik dillə əsaslandırır:
X əstə Qasım sözün yetir tamama, Günbatan, gündoğan gələr salama. N ə alim işidi, nə də üləma, T əcnis mənasının çox hünəri var.
Aşıq poeziyasının zirvəsini təşkil edən t əcnisləri Xəstə Qasım zərgər dəqiqliyi ilə seçib işlədir. Ona görə ki, təcnis formaca eyni, məz- munca müxt əlif olan cinas qafiyələrlə yaranır. Bunun da mahir s ənətkarı Xəstə Qasımdır. X əstə Qasımın ədəbi irsi içərisində on sadə- saya t əcnis, üç cığalı təcnis vardır. Aşığın “Üzhaüz" r ədifli cığalı təcnisi məzmununa görə n əsihətamiz bir ustadnamə təsiri bağışlayır.
H əqiqət bəhrində qəvvasam deyən, Q əvvas isən, gir dəryaya üzhaüz. Aşıq deyər:-üzhaüz, Sonam göld ə üzhaüz, Qarı düşmən dost olmaz, Yalvarasan üzhaüz. Bir m
ərd ilə ilqarını vur başa, Nam
ərd ilə kəs ülfəti üzhaüz. 575
T ədqiqatçı professor Sədnik Paşa Pirsultanlı haqlı olaraq yazır ki, Tufarqanlı Abbasın, Sarı Aşığın dövründə təkamül dövrü keçirən təcnis X əstə Qasımın yaradıcılığında kamala çatmışdır. T əcnisi aşıqlar şerin şahı, onun yüksək zirvəsi adlandırır. Buna görə də hər sənətkar təcnis yaza bilmir. X əstə Qasımın təcnislərinin hər biri ustalıqla qurulmuş yaraşıqlı bir söz çələngidir. T ədqiqatçı bu təcnisi nümunə verir: Lazım olur yoxsul üçün bircə mal, Leyli is ən, göstər mənə bir camal. Laf eyl əmə, var saqidən bir cam al, Leysan çeşmin məni eylər sənə mal.
X əstə Qasım başqa bir təcnisində deyir:
Lal olur bülbüll ər sovulanda gül, Lal
ə libas geyinmisən, Sənəm al! L əblərindir mənə abi-səlsəbil, “La” demir əm, bir canım var, Sənəm al!
X
s ələrin düzgün poetik şərhini verir. Həqiqətən də gül sovulanda bülbül lal olur. İkinci misrada al geyinmiş Sənəmin nə gözəl görkəmdə görün- düyünü diqq ətə çəkir. 576
“Lal ə libas geyinmisən, Sənəm al”, ləbləri abi-S əlsəbil olan gözəlin onun canını almasını özün ə şay bilir. “La” demərəm, yox demərəm dey ən aşıq ürəyindən gələn səmimiyyəti təbii bir dill ə gözəl bir şəkildə dilə gətirir. T əcnisin oxucuya və dinləyiciyə gözəl təsir ba ğışladığı, tərbiyəvi mahiyyətli olduğu insanın q əlbini pərvazlandırır, ona bədii-estetik zövq verir. X əstə Qasım “Görüncə” adlı təcnisində hər b əndi iki yerə bölür, arasına cinas qafiyəli bayatı salır, təcnisin yeni cığalı təcnis növünü yaradır:
Göz əllər gözəli, şahi-gülbədən, Did
əm ağlar məhcamalın görüncə. Aşıq deyər: görüncə, Siyah telin, hörünc ə,
Get bir m ərdə qul ol sən, Nam ərd üzün görüncə. Mina g ərdən, büllur buxaq, diş inci, Ç əkilibdi hilal qaşlar görüncə. X əstə Qasım gözəlin hüsnü-camalını çox göz əl təşbihlərlə bəzəyir. Onun yaratdığı bədii lövh ə insana yüksək zövq verir, zehnini, şüurunu z ənginləşdirir. Ona görə ki, bu təcnislər yüksək s ənətkarlıqla yaradılmışdır. 577
X əstə Qasım “Çaphaçap” şerində hadisələri çox canlı və təsirli bədii lövhələrlə cilalamışdır:
Bu gün iki sultan bir taxta çıxmış, Ox atarlar bir-birin ə çaphaçap. Nazlı dilbər mənə sitəm eylədi, Könlümün şəhrinə saldı çaphaçap.
Mü
v ə ideyanı zənginləşdirir, tarixi faklarla cilalayır. Üç b ənddən ibarət olan təcnisin ikinci bəndində hadis ələri daha təsirli verir və deyir:
Ağlaram didəmdən yaş, irin gələr, Əmərəm ləbindən ya şirin gələr. Dey
ərlər, qəsrindən ya Şirin gələr, F ərhad kimi vur dağları çaphaçap. X əstə Qasım təcnisin bu bəndində Nizami G əncəvinin ədəbi irsinə müraciət edir, ondan b əhrələnir. Bu bənddə Fərhad Şirin macərasını yada salır. Q əsrindən Şirinin gəldiyini, Fərhadın dağlar çapdığını, eşq yolunda səmərəli fəaliyyətini, əzab-əziyyət çəkdiyini, ancaq əqidəsindən dön- m ədiyini xatırladır. Müəllifin çoxmənalı hadi- s ələri poetik misralarla oxucuya xatırlatması 578
t əlim-tərbiyəvi mahiyyət daşıyır və oxucuya göz əl təsir bağışlayır. X əstə Qasım özündən əvvəl yazıb-yaratmış Tufar qanlı Abbasın təcnislərindən bəhrələnmiş, onun “Gözl ər” rədifli təcnisinə orijinal məzmuna malik t əcnis də yazmış, oxuculara hədiyyə vermişdir. X əstə Qasımın təcnislərində fikrin aydın verilm əsi və oxucuya fikrin bitkin çatdırılması üçün misralar aydın cümlələrdən ibarət qurulur, m əzmun və ideya səmərəli bədii ifadəsini tapır. X əstə Qasımın aşıq yaradıcılığında iz salmış, özündən sonra gələn sənətkarlar üçün bir nümun
ə və örnək olmuş təcnisləri məzmun və s ənətkarlıq baxımından çox əhəmiyyətlidir. Onun d ərin mündəricəli ustadnamələr yaradıcısı olduğunu yaratdığı sənət inciləri təsdiqləyir. Ona gör
ə ki, Xəstə Qasım təcnislərində öyüd-n
əsihətlər verməyi unutmur, oxucunun yad
daşında əbədi qalan, onun hafizəsini zən- ginl
əşdirən ustadnamə bəndlərinə xüsusi diqqət yetirir, daha t əsirli olmasına üstünlük verir:
X əstə könlüm yar bəsləmiş, həmdərdi, D ərd bilməzə demək olmaz həm dərdi. Bir igidin yaxşı olsa həmdərdi, Qışı nurdur, yazı nurdur, yayı nur. 579
X əstə Qasım şeirdə, xüsusilə təcnislərində m əna dərinliyinə, söz incəliyinə, tərbiyəvi təsir qüvv əsinə xüsusi diqqət yetirir, bu keyfiyyətləri t əcnislərində verməyə çalışır və məqsədinə nail olur. X əstə Qasım çeşmələr gözündən ləli-mərcan sözl ər seçən, müdrik kəlamlar axtarıb tapan, bu parlaq uğurları şeirində cilalayan, nadir istedada malik, görk əmli və məsuliyyətli, tələbkar və qayğıkeş bir sənətkardır. T ədqiqatçı, professor Sədnik Paşa Pirsul- tanlı səmərəli axtarışlarının nəticəsində yazır: “X əstə Qasım gəraylılarını, qoşmalarını, təcnis v ə qıfılbəndlərini, ustadnamələrini eyni həvəslə, eyni ma raqla yaradır, hər bir şeir janrında onun s ənətkar bacarığı, istedadının qüdrəti üzə çıxır. Tikm ədaşlı Xəstə Qasım aşıq yaradıcılığının bel sütunudur. 17
X əstə Qasım yaratdığı təcnis, qıfılbənd, ustadnam ə və başqa şeirləri onun aşıq yaradıcılı- ğındakı mövqeyini təsdiqləyir. Onu aşıq poeziyası tarixində məşhurlaşdıran dərin fəlsəfi ideyalar t əbliğ edən ustadnamələri olmuşdur. X əstə Qasım öz dövrünün ustad sənətkarı kimi tanınıb hörmət qazanmış, Azərbaycan aşıq
17 S
t ədqiqi. Bakı, 2011, səh.73. 580
şeirinin bütün janrlarında faydalı əsərlər yazmışdır. Sənətkar yaradıcılığı haqqında poetik dill ə yazır: X əstə Qasım yazlarımız, yazlanar, Qızılgüllər pardaxlanar, nazlanar. İgid daldasında igid gizlənər, Tülkünün dalında heç bir zad olmaz.
X əstə Qasım başqa bir ustadnaməsində q əlbinin arzu və istəyini poetik dillə cilalayır: İgidin mərfəti gərək dilində, Qocanın əsası gərək əlində. Biqeyr
ət oğulun ata yerində, Qaldığından qalmadığı yaxşıdır.
X
zad əlik axtarır, onun keçmişinə nəzər salır, n əslinin vətənə və xalqa necə xidmət etdiyini öyr ənmək istəyir. Bu məqsədlə “Olmaz” rədifli qoşmasını yazır və deyir:
Üz verm ə nadana, sirr vermə pisə, Axır qəlbin ya inciyə, ya küsə. Ot bit ər kök üstə, əsli nə isə, Yovşan bəsləməklə çəmənzar olmaz. 581
Aşıq ədəbiyyatında daha çox ustadnamələri il ə məşhur olan Xəstə Qasımın ustadnamələrində ağıl və kamal, insani fəzilətlər və dostluq, birlik v ə qardaşlıq bədii ifadəsini orijinal tapır. Onun ustadnam ələrində istismarçı hakim sinfə nifrət yağdırılır, insanlar ədalətə, yaxşılığa, xeyirxah- lığa, qayğıkeşliyə, əməksevərliyə dəvət edilir. O, ustadnam ələrində hikmətamiz ata nəsihətlərinə geniş yer verir, dərin fəlsəfi və idrakı fikirləri g ənc nəslə çatdırmağı faydalı bilib deyir: Bir m
əclisə varsan özünü öymə, Şeytana bac verib, kimsəni söymə. Qüvv ətli olsan da yoxsulu döymə, Dem ə ki, zorluyam, qolum yaxşıdır. X əstə Qasım dərdini özü çəkir və deyir: X əstə Qasım kimə qılsın dadını? Canı çıxsın, özü çəksin odunu. Yaxşı igid yaman etməz adını, Çünki yaman addan ölüm yaxşıdı.
X əstə Qasımın ustadnamələri öyüd, nəsihət, insan üçün h əyat dərsliyidir. Onun ustadna- m ələrində qətiyyən mənasız söz və ifadəyə yer verilmir, n əsihət mahiyyətli misralar oxucuya 582
göz əl təsir bağışlayır. Aydındır ki, insan f əaliyyətinin səmərəsinə çalışmalıdır: V əfalıya əmək çəksən, itirməz, B ədəsil nəsihət, öyüd, götürməz. Qabaq tağı tər şamama bitirməz, Boz söyüdd ə heyva olmaz, nar olmaz.
X əstə Qasım şeirlərində insanı düzlüyə, doğruluğa çağıran nəsihətamiz fikirlərə daha geniş yer verir, insanları böhtandan, şərdən, pis, m ənasız, yaramaz, riyakar, ziyankar əməllərdən uzaqlaşmağa çağırır və yazır:
Böhtan dem ə, böhtan tutar adamı, Qul eyl
ər, bazarda satar adamı, C əhənnəm odundan betər adamı, Yoxsulluq yandırar, kül eylər-eylər.
Görk əmli folklorşünas doktor, folklorşünas alim Cavad Hey ət yazır: “Bizim görk əmli aşıqlarımız hamısı ustadnam
ə yazmışlar, lakin Xəstə Qasım bu sah
ədə daha məşhur olmuşdur”. 18
18 Cavad Hey ət. Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatı. Bakı, 1990, s əh.102. 583
Aparılan axtarışlardan aydın olur ki, Xəstə Qasımın çoxşaxəli və mürəkkəb yaradıcılıq yolu z əngin və əhəmiyyətlidir. Ona görə ki, Xəstə Qasımın ədəbi irsi təlim-tərbiyəvi və bədii- estetik mahiyy ətli poeziya çələngidir. Folklorşü- nas t
ədqiqatçı, professor Sədnik Paşa Pirsultanlı yazır: “Aşıq Ələsgər kimi XX əsrin azman s ənətkarı Aşıq Şəmşir də Xəstə Qasımın yaradı- cılığını təqdir etmiş, bəyənmiş, sevmiş, onun yolunu
əsl sənət sahəsi saymış və onun yara- dıcılıq xəzinəsindən bəhrələnmişdir”. 19
əstə Qasım çox dərin məzmunlu, parlaq ideyalı, təlim-tərbiyəvi və bədii-estetik mahiy- y ətli ustadnamələri ilə Azərbaycan aşıq poe- ziyasına öz möhürünü vurduğunu tədqiqatçı professor S.P.Pirsultanlı təsdiq etmiş, tarixi m ənbələr əsasında elmi-nəzəri şərhini vermişdir. Aparılan tədqiqatlar göstərir ki, Xəstə Qasımın yaradıcılığı zəngin və rəngarəngdir, də- rin m əzmuna, ideyaya və yüksək əxlaqi keyfiy- y ətlərə malikdir. X əstə Qasımın ədəbi irsi iki əsrdən artıqdır ki, aşıqlar üçün çox faydalı məktəb olmuş, yalnız aşıq poeziyasına deyil, yazılı poeziyaya da təkan
19 S
t ədqiqi. Bakı, 2011, səh.79. 584
vermiş, hər iki poeziyanı zənginləşdirmiş, zən- ginl
əşdirir və ümumxalq məhəbbəti qazandırır. T əşbeh və bənzətmələri orijinallığı ilə seçil ən Xəstə Qasım haqqında professor Sədnik Paşa Pirsultanlı yazır: “Ümumiyyətlə, Xəstə Qasımın şeirləri zəngin həyat müşahidələrinin m əntiqi nəticələri kimi səslənir, insanı düşün- dürür, ona b ədii zövq verir, idrakına, şüuruna t əsir edir, mənəvi aləmini saflaşdırır. Hər bir ustadnam əsində bir ümid çırağı yanır”. 20
əstə Qasımın ustadnamələrində atalar sözü kimi işlənən, oxucuya gözəl tərbiyəvi təsir bağışlayan misralar vardır:
Əvvəl yerdən çıxan əyri ağacı, Yüz min usta r əndələsə düz olmaz. Bir hörgü ki, bin əsindən kəc ola, Başı ərşə dəysə, dibi düz olmaz.
S ən sevəsən, yarın səni sevməyə, Olar bülbül il ə xar aşnalığı.
Göst ərilən misralar həqiqətən atalar sözü t əsiri bağışlayır. Xəstə Qasımın təcnis, qıfılbənd, ustadnam ə və digər yaratdığı sənət inciləri onun
20 X əstə Qasım. Bakı,1975, səh.9. 585
Az ərbaycan aşıq yaradıcılığında görkəmli s ənətkar olduğunu təsdiqləyir. Xəstə Qasım öz r əqibinə poetik dillə çox təsirli və məzmunlu cavab verib deyir:
...Ad əmdən xatəmə, G ərdişi-dövran mənim. Din m ənəm, məzhəb mənəm, Yol m ənəm, ərkan mənəm. Gül m ənəm, bülbül mənəm, Sünbülü reyhan m ənəm,
Yerd ə insan, göydə mələk, ərşdəki aslan m ənəm.
X əstə Qasım qıfılbəndə bərabər təcnislər yaratmış, parlaq uğurlar qazanmış və sevilmişdir:
X əstə Qasım, sözün yetdi tamama, Gündoğan, günbatan gəlsin salama. N ə alim işidi, nə də üləma, T əcnis mənasının çox hünəri var.
Professor S ədnik Paşa Pirsultanlı tədqiqat əsərinin dördüncü fəslində “Xəstə Qasımın “Dağıstan səfəi” dastanının səciyyəsi, elmi mahiyy
əti və dastan yaradıcılığında yeri” prob- 586
lemini tarixilik, elmilik v ə pedaqoji-metodik prinsipl ər əsasında təhlil edir. X əstə Qasımın “Dağıstan səfəri” dastanı onun h əyatını, yaradıcılıq yolunu, ictimai-siyasi v ə fəlsəfi görüşlərini düzgün göstərir. “Dağıstan s əfəri” real-tarixi dastanın Azərbaycan dastan yaradıcılığında ilk bünövrəsidir. Dastan tarixini diqq ətlə nəzərdən keçirdikdə aydın olur ki, Xəstə Qasımın “Dağıstan səfəri” dastanı Aşıq Valehin “Dərbənd səfəri”, Aşıq Alının “Türkiyə səfəri”, Şəmkirli Aşıq Hüseynin “Naxçıvan səfəri” kimi real-tarixi dastanların yaranmasına çox faydalı örnək olmuşdur. T ədqiqatçı alim S.P.Pirsultanlı “Yetim Aydın”, “Aşıq Qərib”, “Şah İsmayıl və Gülzar” dastanlarının qısa şərhini verir və yazır: “Xəstə Qasımın “Dağıstan səfəri” dastanı zəngin bədii ifad
ələrlə, yəni təşbeh və məcazlarla bəzənməklə
yanaşı, dərin elmi biliklərə söykənir. Əvvəlki ənənəvi dastanlardan çox fərqli olaraq dastanda şerin əksəriyyəti hərbə-zorbalarla, açılması çətin olan qıfılbəndlərlə zəngindir”. 21
X əstə Qasımın dövründə və ondan əvvəl də İran şahlığı sarayda istedadlı aşıq və güclü pəhlə- vanlar sax layırdı. Bu pəhləvanlar və aşıqlar əya-
21
Bakı, 2011, səh.85. 587
l ətdə təşkil olunmuş yarışlarda iştirak edirdilər. Yarışda qalib gələn pəhləvana görə ölkə yarıbayarı vergidən azad edilirdi. Əgər xanın aşığı və pəhləvanı məğlub olurdusa, vergilər ikiqat artırılırdı. Şuşa şəhərindəki məşhur “Cıdır düzü” h əmin günlərin yadigarıdır. Bir gün İran şahı Qara pəhləvanı Gəncəyə gönd
ərir. O, qırx pəhləvanın qırxını da yıxır. Ölk
ənin xanı məyus olur. Ancaq bir nəfər çoban xana x
əbər verdi ki, Güllər adlı nişanlı bir qız Qara p
əhləvana qalib gələ bilər. Xan razı oldu. Güllər oğlan paltarı geyib Qara p əhləvanla bir süfrədə əyləşir, Güllər süfrə arxasında əlini uzadıb Qara pəhləvanın bir qıçını qırıb çilik-çilik edir. X əstə Qasımın “Dağıstan səfəri” dastanı bu hadis ələrin ətraflı şərhini verir. Təbrizin baş müştehidinə tapşırılır ki, sənətə, sözə bələd, alim kimi bir s ənətkar tapsın. Axtarış aparılır. Ancaq Tikm
ədaşlı Xəstə Qasımın adı birincilər sırasında çəkilir. Bu vaxt cavan oğlan olan Xəstə Qasım iki dastan variantına görə Mələksimaya, üçüncü dastan variantına görə Kəklik adlı bir qıza nişanlı idi. Buna gör ə də Xəstə Qasım Dağıstana get- m əkdən imtina edir, həm də nişanlı olduğunu bildirir. 588
Bu dövrd ə uzaq səfərə çıxan şəxs mollaya müraci ət etməli idi. Molla yolun qaranlıq və ay- dın olmasını bildirərdi. Xəstə Qasımın anası mol- laya rüşvət verir ki, Qasımı bu uğurdan saxlasın. Molla Quranı açır, yazıları tərsinə oxuyur. Bu v əziyyətə dözməyən Qasım mollaya şeirlə deyir: B u gün bir molla görmüşəm, K ələmullah əlindədi. Oxur Quranı əzbərdən, Əsədullah dilindədi.
Molla Qasıma deyir: “Oğul, bağışla, bir s əfdi elədim”. Qasım mollaya şeirlə cavab verir:
Qıl namazın zikrin eylə, Birc ə Allahın şükrün eylə. Qasım, getməyin fikrin eylə, G əlmək Allah əlindədi. Əhliman Axundov, Göyçənin Ağzıbir kən- dind ən olan Məhəmməd, XIX əsrin ziyalı t ədqiqatçısı Rəşid bəy Əfəndiyev, Mahmud Mahmudb əyov yazılarında Xəstə Qasımın sev- gilisinin adını Mələksima qeyd edirlər. “X əstə Qasım” dastanının əvvəlində göstə- rilir ki, M ələksima Alıxanın qızıdır. Alıxan Xəstə Qasımı zindana saldırır, onu məhv etməyə çalışır. Mələksima Xəstə Qasımı sevir, ancaq 589
s əadətə qovuşa bilmir. Alıxan qızının sevgisinə zidd olur. Professor S ədnik Paşa Pirsultanlı yazır: “X əstə Qasım həqiqətən “Dağıstan səfəri”ndə Sona k əkliklərə, el gözəllərinə qarışmış sevgilisi K əkliyə işarə ilə ayrılığını dilə gətirmişdir. Xəstə Qasım: “Mən gedirəm sizi kimə tapşırım” dem
əklə abır-həya edərək öz ayrılığını “Sona k əkliklərə” qarışmış Kəkliyə bildirir. Sonda is ə “Siz Xəstə Qasımı halal eyləyin, çünki gedir Dağıstana kəkliklər” deməklə sevgilisi K əklikdən Dağıstan səfərində halallıq ist
əyir və deyir:
Gedin deyin anasına, Sığal versin sonasına. 22
Klassik aşıq poeziyasının, eləcə də müasir şerimizin bir qolu da İran Azərbaycanı, daha d əqiq desək Cənubi Azərbaycan ilə bağlıdır. H əmin poeziyanın əsas mövzularından biri də v ətən həsrətidir. Bu mövzu Tikmədaşlı Xəstə Qasımın yaradıcılığında mühüm yer tutur. Saz v
ə söz sənətimizin qüdrətli ustad- larından biri olan Tikmədaşlı Xəstə Qasımın
22
S.P.Pirsultanlı. Tikmədaşlı Xəstə Qasımın ədəbi irsinin tədqiqi. Bakı, 2011, səh.90. 590
z əngin ədəbi irsində vətənə dərin məhəbbət, v ətən həsrəti canlı bədii lövhələrlə çox təsirli t ərənnüm edilmişdir. Tikm ədaşlı Xəstə Qasım həmişə vətən deyib ağlamış, gecə-gündüz çaylar kimi çağlamış, zamanın hökmünə, zülmünə, fitnə törədən, ara qatan ziyankarlara, xalqın əməyinə ağı qatanlara nifr
ət etmiş, onlara lənət yağdırmışdır. Tikm
ədaşlı Xəstə Qasım vətəninin üstünə zülm
ət çökdüyünü, cavan igidlərin qolları bağlı, ağbirçək anaların sinəsi dağlı, gözü qanlı yaşlı olduğunu, qönçəli bağlarda kor yapalaqların yaşadığını alovlu qəlbinin ağrısı ilə vurğulayır. X əstə Qasım aşıq sənətinin musiqi, rəqs və oxumağı birləşdirən bir sənətkarı olmuşdur. Saz çalmaq, r əqs etmək, oxumaq şifahi xalq ədə- biyyatını səmərəli yaymaq deməkdir. Buna görə d ə Tikmədaşlı Xəstə Qasım kimi ustad aşıqlar el atası adlandırılır, onlara hörmət edilir. Aşıq Ələsgər (1821-1926) ustadnamələrinin birind ə aşıqlıq sənətini yüksək qiymətləndirir və deyir: Aşıq olub tərki-vətən olanın, Əzəl başdan pürkəmalı gərəkdir. Oturub-durmaqda ədəbin bilə, M ərifət elmində dolu gərəkdir. 591
Xalqa h əqiqətdən mətləb qandıra, Şeytanı öldürə, nəfsin yandıra. El içind
ə pak otura, pak dura, Dalısınca xoş sədalı gərəkdir.
Tikm
ədaşlı Xəstə Qasım xalqa həqiqətən m ətləb qandırmaq, kamallı olub, ədəb-rəftar qanunlarını xalqa öyrətmək, onu mənəvi c əhətdən təkmilləşdirmək vəzifələrini səmərəli h əyata keçirmiş, vətənə və xalqa şərəfli xidmət etmişdir. Akademik H əmid Araslı “Aşıq yaradıcılığı” adlı əsərində yazır: “XVIII əsrdə, xüsusən aşıq qoşmaları tərzində yazdığı şeirləri sazda çaldığı havalarda oxuyan aşıq-şair Tikmədaşlı Xəstə Qasımın əsərləri daha çox şöhrətlənir. X əstə Qasım aşıq şeiri tərzində daha gözəl qoşmalar yaratdığından onun əsərləri dildən-dilə düşmüş, hafizələrdə yaşamış, xalq aşıqları bu istedadlı sənətkarı ustad aşıq, dədə aşıq adlandıraraq əsərlərini məclislərdə ifa etmiş və edirl ər.
Şairin XVIII-XIX əsrlərdə yazılmış əlyaz- malarında saxlanılan şeirləri əsasında onun Azər- baycanın Tikmədaş qəriyəsində doğulub mükəm- m əl mədrəsə təhsili aldığını, gözəl saz çaldığını, aşıqlarla deyişdiyini müəyyənləşdirmək olar. 592
X əstə Qasımın şeirləri əsasında müəyyən etm ək olar ki, o da müasirləri kimi qəzəl və müx əmməslərlə yanaşı qoşma, gəraylı, bayatı yazmış, xüsusən gözəl təcnislər yaratmışdır”. Folklorşünas professor S.P.Pirsultanlı düz- gün əsaslandırır ki, Xəstə Qasımın yaradı- cılığında əxlaqi-tərbiyəvi fikirlər, nəsihətlər çox z əngin olduğuna görə əsas yer tutur. Buna görə d ə əsərləri geniş yayılmış, orta əsr görüşlərini ifad ə edən bu əsərində mərdlik, mala, pula güv ənməmək kimi nəsihətlər çox olduğuna görə uzun müdd ət məclislərdə oxunmuşdur. Tikm ədaşlı Xəstə Qasım dünyaya bağlan- mamaq haqqında fikrini inandırıcı ifadə edir:
D əli könül, məndən sənə əmanət, Dem
ə, bu dünyada qalım yaxşıdı. M əhşər günü qohum-qardaş tapılmaz, Dem ə, var qüvvətim, əlim yaxşıdı.
X
m əyi, mərd, mübariz, təvazökar olmağı göstərir, oxucuya başa salır ki, yaman ad qazanmaqdan ölüm yaxşıdır. X əstə Qasımın məhəbbət mövzusunda yaz- dığı şeirləri aşıqlar sevə-sevə oxuyur, məclisləri şənləndirirlər: 593
Gümüş kəmər bağlayıbdır belinə, Danışdıqca mail oldum dilinə, Gül uzatdım nazlı yarın əlinə, Canım aldı gülü məndən alınca.
Bu şeirdəki incəlik, zəriflik, aydınlıq Xəstə Qasımın heca vəznində yazdığı bütün şeirləri üçün çox s əciyyəvidir. X əstə Qasımın şerlərində nəsihətçiliklə əlaqədar olaraq dini mistik görüşlərə yer verilir. Ancaq şairin yaradıcılığında nikbinlik, gələcəyə inam oxucunun q əlbini pərvazlandırır, ona çox göz əl əxlaqi keyfiyyətlər aşılayır. XIX əsrin əvvəllərində yaşamış Aşıq Musa feodal zülmünü, ictimai ədalətsizliyi, çar mə- murlarının rüşvətxorluğunu ifşa edir, sənətkarın v ə onun müqəddəs sazının günahı olmadığını göst ərir:
M əclisləri abad eylər, N ə günahı var telli sazın. M əlul könülləri şad edər, N ə günahı var telli sazın. Yoldan çıxıb yolun azmır, Şeytan kimi ara pozmur, Molla kimi cadu yazmır, N ə günahı var telli sazın. 594
Klassik Az ərbaycan aşıq şeiri şəkli xüsu- siyy ətlərinə görə son dərəcə rəngarəngdir. Aşıq şeiri yazılı şeirin şəkillərindən bəhrələnmiş, klassik şeirin müxtəlif xüsusiyyətlərindən isti- fad ə edərək zənginləşmişdir. Tikm ədaşlı Xəstə Qasım canlı xalq dilinin bütün z ənginliklərindən, klassik şeirin incəlik- l ərindən məharətlə istifadə etmiş, danışıq dilinin v ə poeziya dilimizin zənginlikləri onun yara- dıcılığını qüvvətləndirmişdir. Görk
əmli sənətkar Tikmədaşlı Xəstə Qasım şeirlərində insanları düzlüyə, sədaqətə, hünərə, c əsarətə, dostluğa, qardaşlığa çağırır. Onun us- tadnam ələrində bu yüksək əxlaqi keyfiyyətlərin t ərənnümü çox qüvvətlidir. X əstə Qasımın şerin çox mürəkkəb və çətin forması olan təcnisdən səmərəli istifadə etdiyi, daha d
əqiq desək, gözəl sənət incisi olan təcnisi yaratması ona dərin hörmət qazandırmış, onu ustad aşıq kimi tanıtmışdır. X əstə Qasım bədii, obrazlı dildən səmərəli istifad ə etmiş, təbiət və insan gözəlliyini tərən- nüm etmiş sənət inciləri yaratmışdır. Onun şeir- l ərində müasirlik hissi, müasirlik eşqi və həvəsi hakimdir. Buna gör
ə də Tikmədaşlı Xəstə Qasım z əngin ədəbi irsinin səmərəli tədqiq olunması 595
müasir müst əqillik dövrümüzün həll edilməsi z əruri olan problemlərindən biridir. Bu sahədə professor S ədnik Paşa Pirsultanlının fəaliyyəti t əqdirə layiqdir. Tikm ədaşlı Xəstə Qasımın şerlərində həyat hadis ələri real bədii ifadəsini tapır. Allahverdi- xan Qasımı bir qapıya göndərir ki, onları qonaq el əsinlər. Ev sahibi Qasıma deyir ki, biz qonaq q əbul eləmirik. Ancaq, Allahverdixan qapını döyür, ev sahibi onları qonaq qəbul edir. Qasım burada “Görüncə” adlı cığalı təc- nisini d ərhal yazır, təcnisin möhtəşəm binasını yaradır. Təcnisin bir beytində deyilir:
Dolanmayın heç namərdin evinə, Gözü çıxar bir qonağı görüncə.
X əstə Qasımın keşişin evində digər qonağın olması ilə əlaqədar islami dəyərləri aydın ifadə etm əsi keşişə çox dərin təsir edir və keşiş müs əlmançılığı qəbul edir. Dörd bəndlik divani üstünd ə oxunan “Mənim” adlı şerini yazır və deyir:
Ad əmdən xatəmə natiqi Quran mənim, Din m
ənim, məssəb mənim, yol mənim, ərkan mənim. Bağ mənim, bağban mənim, kövsəri-rizvan mənim, Gül m ənim, bülbül mənim, sünbülü-reyhan mənim, Yerd ə insan, göydə qılman, ərşdə aslan mənim. 596
X əstə Qasım şerdə dini ayinləri, “Adəm, xat əm” yəni, Adəmdən xatəmə olan hadisələri göst ərməklə və Quranın ayələrini bildirməklə keşişi dinindən dönüb müsəlman olmağa vadar edir. X
əstə Qasım Qaraxanın qarşısında dini hadis
ələri elə təsirli təhlil edir ki, mollalar bir- birinin dalınca məscidi tərk edib çıxırlar. X əstə Qasım şeri müştehidə oxuyur: O kimiydi z ərnişanı oxudu? Kimiyd
i Peyğəmbərə kəfən toxudu? Ad əmdən qabağa siqa yoxuydu, N ədən oldu ənkə tudan xəbər ver.
O kimiydi Peyğəmbərə əsabə? O kimiydi apardılar qəssaba? X əstə Qasım yetik deyil hesaba, Bisdi, h əkdi, zimu-zudan xəbər ver.
Müştehid dərk edir ki, Xəstə Qasımın dini t əhsili çox yüksəkdir. O, Xəstə Qasımın mədrəsə t əhsilindən əlavə Nizami Gəncəvinin əsərlərinin əvvəlində verilmiş minacatlara, meracnamələrə, Peyğəmbərin mədhinə, Dirili Qurbaninin məsa- il ərinə, Tufarqanlı Abbasın “zəncirləmə”sinə d ərindən bələddir. Şah İsmayıl Xətayi və M əhəmməd Füzuli Xəstə Qasımın can sirdaşıdır. 597
X əstə Qasımla Ləzgi Əhmədin deyişmələri X əstə Qasımın elmin çox dərin qatlarına bələd olduğunu təsdiqləyir. Xəstə Qasımın çoxsaylı qıfılbəndləri də onun böyük, bilikli tarixi şəx- siyy ət olduğunu təsdiqləyir. O n
ədir ki, silinməzdir qarası? O n
ədir ki, heç tapılmaz çarası? N ə qədərdi yerlə göyün arası? L əzgi Əhməd bu dəftəri yazar hey?
X
O ür
əkdir, silinməzdir qarası, O ömürdür, heç tapılmaz çarası. Yüz doxsan min ildir, yerl ə göyün arası, X əstə Qasım o dəftəri pozar hey? Başqa bir qıfılbəndində Simurq quşundan söhb ət açılır. L əzgi Əhməd deyir: N ə quşdur, ildə bir yumurta salar? Onun yumurtası qar üstə qalar? Hansı ölən zaman, hansı sağalar? Ona kiml ər deyər, dur buradan uç?
598
X əstə Qasım:
Simurq quşu ildə bir yumurta salar, Onun yumurtası qar üstə qalar. Ana öl
ən zaman bala sağalar, C əbrayıl der, ona, dur, buradan uç. Əfsanəyə görə Simurq quşunun caynaqları bir-birin ə dəydikdə çaxmaq daşı kimi od qığılcımı saçır. Tükləri yumşaq olduğundan od çınqısı dəyən kimi alışıb yanır. Simurq quşu balasını uçuran gün sevin- cind
ən caynağını caynağına çalar, caynağından qopan qığılcım onun tükünü yandırar, kül edər. Bu əfsanənin məzmununu bilən Xəstə Qasım deyir: “Ana öl
ər, bala qalar”.
Bir əfsanə də var ki, Simurq quşu kimi: “Qu quşu da arzusuna çatdıqda ömründə bir dəfə son n əğməsini oxuyub ölür”. Başqa bir deyişmədə də Xəstə Qasımın suallarına Ləzgi Əhməd cavab verir.
X
O n
ədir ki, qışda dağlar bürünür? O n
ədir ki, əl dəyməmiş hörülür? 599
O n ədir ki, insana fərz verilir? O n ədir ki, o da onun gülüdür? L əzgi Əhməd: O qardır ki, qışda dağlar bürünür? O könüldür, m əhəbbətlə hörülür? Ölümdür ki, insana f ərz verilir, O ilqardı, iman onun gülüdür.
X əstə Qasım sonuncu qıfılbəndində Ləzgi Əhmədi mat qoyur, onun Xəstə Qasıma cavab verm əyə imkanı olmur. Xəstə Qasımın dörd b ənddən ibarət “Ola” rədifli qıfılbəndinə nəinki L əzgi Əhməd cavab verə bilmir, yüzlərlə ustad aşıqlar da çaşbaş qalmış cavab verə bilməmişlər. Yazılı ədəbiyyatdan, o cümlədən Şah İsmayıl Xətayi poeziyasından yaradıcı şəkildə b əhrələnən, sənət incilərini poeziyasına gətirən X əstə Qasım parlaq uğurlar qazanır. X əstə Qasımın “Deyərlər” rədifli qoşması Şah İsmayıl Xətayinin “Sazım” şeiri ilə h əmahəngdir, bir-birinə uyğundur, bir-biri ilə s əsləşir. Xəstə Qasım deyir:
Ovçu olan b əslər alıcı quşu, S ərraflar tanıyar qiymətli daşı. 600
Bir oğul atadan artırsa işi, El içind
ə ona tavar deyərlər.
İsgəndər atlandı, çıxdı zülmətdən, Qasım, Xızr içdi abi-həyatdan. B əhs düşsə, qılıncdan, atdan, Süfr əni hamısından kübar deyərlər.
Folklorşünas tədqiqatçı Sədnik Paşa Pirsultanlı Xəstə Qasımın “Gizlənər” adlı çox- b əndli qoşmasını Şah İsmayıl Xətayinin qoş- maları ilə müqayisəli təhlil edir və bu qoşmaların m əzmun və sənətkarlıq baxımından bir-birini t əsdiqlədiyini tarixilik, elmilik və pedoqoji-meto- dik prinsipl ər əsasında təhlil edib ümumiləşdirir v ə faydalı tövsiyələr verir. X əstə Qasım xüsusi istedada malik oldu- ğuna görə öz sələflərindən və xələflərindən se- çil
ən ustad sənətkardır. Yazılı və şifahi poeziya qaynaqlarından bəhrələnən Xəstə Qasım orijinal poeziya nümun ələri, canlı və təsirli bədii löv- h ələr yaradır, ədəbi irsini zənginləşdirir. Yüks ək təhsil görmüş Xəstə Qasım dərin biliy ə malik fitri istedadlı ustad sənətkardır. X əstə Qasımın “Kimi” adlı gəraylısı Molla P ənah Vaqif yaradıcılığına güclü təsir göstərmiş v ə bu gəraylının ruhu Molla Pənah Vaqifin 601
“Yas əmən kimi” və “Nə gözəl doğubsan anadan P əri” qoşmasının canına hopmuşdur. Molla P ənah Vaqifin Xəstə Qasımla yara- dıcılıq əlaqəsi üç şəkildə bir-biri ilə bağlıdır: 1. Genetik əlaqə, yəni qohumluq əlaqəsi. 2. Tipoloji əlaqə. 3. Mədəni əlaqə. Genetik əlaqə ən z əruri və təbii əlaqədir. Ona görə ki, şeirlərdə bu doğma hisslər bir-birini tamamlayır. Bu baxımdan Molla Pənah Vaqifin “Pəri” qoşması ilə Xəstə Qasımın “Dam üstündə duran sona K
əkliklər” qoşması çox maraqlı və təbiidir. Çünki bu əsərlər dərin məzmunu, sənətkarlığı və parlaq ideyası ilə bir-birini tamamlayır. Molla P ənah Vaqif deyir: Boyun sürahıdır, bədənin büllur, G ərdənin çəkilmiş minadan, Pəri. S ən ha bir sonasan, cüda düşübsən, Bir bölük yaşılbaş sonadan, Pəri!
X əstə Qasım deyir:
Bir göz əl sevəsən boyu tamaşa, Gör
ən kimi könül ona bənd ola. Göz
əlliyi, gül camalı bir yana, Dil-
dodağı şəkər ola, qənd ola.
602
Professor S ədnik Paşa Pirsultanlı yazır: “Biz yaradıcılıq boyu Xəstə Qasım şeirlərilə, qoşma- larıyla Molla Pənah Vaqif şeirlərini qarşılaş- dırdıqca onların poetik düşüncələrinin nə qədər bir-birin ə yaxın olduğunu, bir-birini tamamla- dığını görürüük. Vaqifin b ədii cəhətdən mükəmməl, ürəyəya- tımlı, insan ruhuna hakim qoşmalarını dinlə- dikd
ə, onların Xəstə Qasım şeiri ilə bir məcrada axdığını görürük. İstər Xəstə Qasım, istərsə də Molla P ənah Vaqif yaradıcılıqları ruhən bir- birl ərinə çox bağlıdır”. 23
əstə Qasım sənətkarlığı, istedadı çox qüv- v ətli olduğuna görə çox qiymətli sənət inciləri yaratmışdır. X əstə Qasımın poeziyasında qoşma üstün- lük t əşkil edir. Onun gəraylılarında mahnı ətri, mah nı rahiyəsi var. Xəstə Qasım gəncliyində qə- z əlxan olmuş, toylarda xalq mahnıları oxu- muşdur. Onun gəraylıları mahnıdan seçilmir. Bu nümun
əyə diqqət yetirsək məqsəd aydın olur:
Budur g əldi bahar fəsli, Sin ən oldu yarın taxtı. 23 S ədnik Paşa Pirsultanlı. Tikmədaşlı Xəstə Qasımın ədəbi irsinin t ədqiqi.Bakı, 2011, səh.108. 603
Soyuldu bülbülün raxtı, Gül, başına dolandığım.
Tikm
ədaşlı Xəstə Qasım yazdığı qoşma, g əraylı, divani, təcnis, vücudnamə və cahannamə şəklində şeirlər onun mahir, istedadlı sənətkar olduğunu göstərir. Onun şeirləri forma, məzmun göz əlliyi, sənətkarlıq xüsusiyyətləri, təlim-tər- biy əvi və bədii-estetik mahiyyəti ilə sözün ləli- c əvahirləri təsiri bağışlayır və müəllifə ümum- xalq hörm əti qazandırır. X əstə Qasımın “Dağıstan səfəri” dastanının, elmi mahiyy əti və dastan yaradıcılığında yerinin ətraflı təhlili onun görkəmli sənətkar olduğunu v ə zəngin ədəbi irs yaratdığını təsdiqləyir. Professor S ədnik Paşa Pirsultanlı “Tikmə- daşlı Xəstə Qasımın ədəbi irsinin tədqiqi” adlı monoqrafiyasının dördüncü fəslində “Xəstə Qa- sımın sənətkar ucalığı və şeirlərinin bədii qüdr
əti” məsələsinin elmi-nəzəri təhlilini tari- xilik, elmilik v ə ideyalılıq prinsipləri əsasında verir.
Tikm ədaşlı Xəstə Qasım aşıq poeziyasında s ənətkarlıq ucalığı və sözünün bədii qüdrəti ilə öz dövründ ə, həm də özündən sonrakı əsrlərdə görk əmli sənətkar kimi yüksək qiymətləndi- rilmişdir. 604
Onun poeziyasında forma və məzmun bir- birini t əsdiqləyir, həm də oxucuya gözəl tərbi- y əvi təsir bağışlayır. Ona görə ki, şeir yaradıcılığında sözdən rəssam kimi həssalıqla istifad
ə etmiş, Azərbaycan dilinin inkişafına t əkan vermiş, söz və ifadələrdən əlvan və rəvan b ədii lövhələr yaratmışdır. Onun lirikası böyük t əsir gücünə, təbii ecazkar və cazibə qüvvəsinə malikdir. X əstə Qasımın qoşmalarında gözəlin zahiri əlamətləri, mənəvi aləmi, nazı və qəmzəsi oriji- nal t
ərənnüm edilir. Onun “Canım aldı gülü m əndə alınca” misrası təsvir etdiyi gözəli oxu- cunun gözünün qarşısına gətirir, ona estetik zövq verir:
Gümüş kəmər bağlayıbdır belinə, Danışdıqca mail oldum dilinə. Gül uzatdım nazlı yarın əlinə, Canım aldı, gülü məndən alınca.
X
qoşmalarında “maral baxışlı”, “ala gözlü”, “gül camallı”, “mah camal”, “mina gərdən”, “qaymaq dodaqlı”, “şirin dilli” və s. canlı təbiətdən alın- mış aydın təşbih və istiarələr işlədilir. X əstə Qasımın qəmli aşiqin mənəvi aləmini t əsvir edən qoşmalarında “sinəm başın düyün- 605
l ərəm, dağlaram”, “çərxi-fələk səndən mənəm gileyli” kimi q əmli ruhu ifadə edən bədii təsvir vasit ələrindən istifadə edilir: Ovçunu gör əndə maral baxışlı, Ay üzlü birç əkli, xallı Sənəm, gəl! Danışanda şəkər damar sözündən, Qaymaq dodaqları ballı Sənəm, gəl!
Şeyda bülbül kimi yaman ağlaram, Sin əm başın düyünlərəm, dağlaram. X əstə Qasım idim, şaha deyili, Ç ərxi-fələk səndən mənəm gileyli.
X
epitetl ər şeirlərə xüsusi əlvanlıq və orijinallıq verir: Göz
əllər gözəli, şahi-gülbədən, Did
əm ağlar, məh camalın görüncə. Mina g
ərdən, büllur buxaq, diş inci, Ç əkilibdir hilal qaşlar görüncə. X əstə Qasım şerdəki ideyanın oxucuya və dinl əyiciyə canlı çatdırılması üçün bədii ifadə vasit əsi olan mübaliğədən ustalıqla istifadə etmişdir:
606
Bülbül olan h ərgiz dönməz gülündən, Dindir ərsən bal tökülər dilindən. X əstə Qasım, tamam oldu sözlərim, Eşq ucundan kabab oldu közlərim.
X əstə Qasım şerlərində fikri daha açıq şəkildə ifadə edən, onun təsir gücünü artıran vasit ələrdən biri olan təkrirdən səmərəli istifadə etmişdir: Gedin deyin anasına, Sığal versin sonasına. Yar, sin
ənin arasına, Qoşa nar düşdü, nar düşdü.
X
istifad ə etmişdir:
Yeri göz
əl, yeri sənə qarğaram, Öl ənədək işin ahu-zar olsun. Siyah zülfün dal g ərdəndə sərasər, Halqa-halqa, çinb əçində mar olsun.
X
insanda hiss-h əyəcan oyadan, bədii ifadə vasitə- l ərindən biri olan bədii sualdan da şeirlərində istifad ə etmişdir:
607
Ay q əsrdə duran gözəl, Niy ə təksən: elin yoxdur? Niy ə pozğundu tellərin, Əl şanada telin yoxdur?
Professor S ədnik Paşa Pirsultanlı yazır: “Söz s
ənətinin incəliklərinə dərindən bələd olan böyük s
ənətkar öz yaradıcılığında sözdən məha- r ətlə istifadə etməklə, onu cilalamaqla, misralar daxilind ə yerli-yerində işlətməklə, sərrast dü- züml əndirməklə təşbih, istiarə, mübaliğə, təkrir, cinas v ə s. bədii təsvir vasitələrini məzmuna uyğun bir şəkildə işlətməklə və oynaq qafiyələr yaratmaqla d əyərli sənət abidələri meydana çıxara bilmişdir”. 24
əstə Qasımın şeirlərində işlətdiyi bədii ifad
ə vasitələri onun şeirlərinin bədii gözəlliyinə bir bitginlik v ə dolğunluq gətirir, şeirlərin tərbi- y əvi və bədii-estetik qüvvəsini axtarır, oxucuya göz əl təsir bağışlayır. X əstə Qasım şeirlərini musiqi ahənginə, saz hava larına uyğun yaratmış, həm də bacarıqlı s ənətkar kimi sözləri şeirin misralarında düzgün seçib sıralamışdır:
24 S
t ədqiqi. Bakı, 2011, səh.112. 25 Mirz
ə İbrahimov. Aşıq poeziyasında realizm. Bakı, 1966, səh.42. 608
Oyandı sünbüllər, səcər gətdi bar, Onda min b əşər var, yeddi sin bilər. Bu yazan ustanın nə xoş xətti var, Yazıbdı mim üstə, yeddi sin bilər.
Akademik Mirz ə İbrahimov yazır ki: “X əstə Qasımın şeirləri yüksək poeziya incil əridir. Ona görə ki, bu şeirlərdə real hadi- s ələr qələmə alınmış, fəlsəfi nəticələrlə yekunlaş- dırılmış, realizmə əməl edilmişdir. X əstə Qasımın şeirləri dərin ictimai məz- muna, müt ərəqqi ideyaya malik, xalq ruhunun parlaq, göz əl məntiqi təfəkkürünün nəticələrini əks etdirən sənət inciləridir. Bu şeirlərdə misilsiz dil sad
əliyi, üslub gözəlliyi, forma əlvanlığı z ənginliyinə görə aşıqlar üçün əsl sənətkarlıq m əktəbi olmuşdur”. X əstə Qasımın ədəbi irsinin çox hissəsi tapılmamışdır. Ancaq onun əldə olunan lirikası, ədəbi irsi Azərbaycan xalq ədəbiyyatında, aşıq poeziyasında öz mövqeyini saxlamış və özündən sonra s
ənət meydanına gələn sənətkarlara faydalı örn
ək olmuş, bu zəngin ədəbi irsdən öyrənmiş, d əyərlənmişlər. X əstə Qasımdan sonra XVIII əsrin görkəmli s ənətkarı Aşıq Valeh Dərbəndə səfər etmiş, X əstə Qasım kimi hərbə-zorbalar, deyişmələrə öz 609
yaradıcılığında geniş meydan vermiş və həmişə parlaq uğurlar qazanmışdır. Şerlərində heca vəznini bitgin şəklə salmış X əstə Qasım saza və sözə dərin hörmət bəsləmiş, heca v əznli şeirləri, bayatı və qoşmaları yüksək s ənətkar kimi daha da kamilləşdirmişdir. Bunun- la da o, g ələcəkdə şifahi və yazılı poeziyamızın inkişafına zəmin yaratmışdır. Akademik Mirz ə İbrahimov aşıq-şair Xəstə Qasımın yaradıcılığını yüksək qiymətləndirmiş v ə yazmışdır: “Xəstə Qasım heç şübhəsiz ki, h əyatı bədii idrak duyğusu güclü olan ustad aşıqdır”. X əstə Qasım şeirinin rəvan, axıcı dili, poetik r əngarəngliyi ilə özündən sonra gələn sənətkar- lara qüvv ətli təsir etmiş, onlara düzgün yara- dıcılıq yolu göstərmişdir. Akademik H əmid Araslı yazmışdır: “Xəstə Qasımın əsərləri dil, ifadə xüsusiyyətləri ilə Molla P ənah Vaqif yaradıcılığına çox yaxındır”. 26
Bu fikir tamamil ə tarixi mənbəyi təsdiq edir. Ona gör ə ki, Xəstə Qasım Molla Pənah Vaqifdən əvvəl yazıb yaratmış və mükəmməl ədəbi irs qoyub dünyasını dəyişmişdir. Onun şeirləri,
610
xüsusil ə təcnis, qıfılbənd, ustadnamə və başqa şeirləri Azərbaycan aşıq poeziyasının parlaq incil
əridir, özü də istedadlı, usta sənətkardır. Professor S ədnik paşa Pirsultanlı yazır: “X əstə Qasım Azərbaycan ədəbi dilinin forma- laşıb təkmilləşməsində xüsusi rol oynamış xalq aşığıdır. Onun şeirlərində bədii dil son dərəcə canlı, sadə və aydındır. Bədii təsvir vasitələri xalq dilind ən gələn təbii və canlı ifadələrdən ibar
ətdir. Onun yazdığı şeirləri qafiyə, rədif və başqa xüsusiyyətləri yazılı ədəbiyyata böyük t əsir göstərmişdir. X əstə Qasımı aşıq poeziyası tarixində daha çox m əşhurlaşdıran onun dərin fəlsəfi ideyalar t əbliğ edən ustadnamələri olmuşdur. Xəstə Qasım öz dövrünün ustad sənətkarı olmuş, özünə q ədər mövcud olan Azərbaycan aşıq şeirinin bütün janrlarından istifadə etmişdir. Xəstə Qasım aşıq yaradıcılığına yenilik gətirmək, onu bədii və şəkli cəhətdən zənginləşdirmək məqsədi ilə bütün qaynaqlara baş vurmuş və hər çeşmədən bir dürr əldə etmişdir”. 27
27 S ədnik Paşa Pirsultanlı. Tikmədaşlı Xəstə Qasımın ədəbi irsinin t ədqiqi. Bakı, 2011, səh.123.
611
X əstə Qasım Azərbaycan aşıq sənətinin və canlı xalq dilinin inkişafında səmərəli fəaliyyət göst
ərmiş, yaratdığı zəngin ədəbi irslə aşıq poeziyası tarixində şərəfli yer tutmuşdur. “Dağıstan səfəri” ilə real-tarixi dastanın ilk nümun
əsini yaratmış Xəstə Qasımın yaradıcı- lığından ondan sonra sənətə gələn Aşıq Valeh, Aşıq Alı, Şəmkirli Hüseyn gözəl dastan ya- ratmışlar. X əstə Qasım xalq poeziyası ilə yanaşı yazılı poe ziyadan da faydalanmış, Nizami, Xaqani, N əsimi, Xətayi, Füzuli kimi klassiklərin yara- dıcılığı ilə tanış olmuş, onlardan öyrənmişdir. X əstə Qasım Azərbaycan aşıq poeziyasının istedadlı və bu sənətə yeniliklər gətirən nüma- y əndəsidir. Xəstə Qasım şeirlərində azadlığın, xoşbəxtliyin carçısı olmuş, istismarçı hakim quruluşu və onun talançı, ziyankar nümayən- d ələrini ifşa etmişdir. X əstə Qasımın ədəbi irsi, xüsusilə dərin m əzmunlu ustadnamələri özündən sonra sənətə g ələn sənətkarlara həyat dərsliyidir. Onun ustad- nam ələri ictimai dəyərini, forma və məzmun göz əlliyini bu gün də saxlayır. X əstə Qasım çətin imtahanlardan keçmiş, qarşısına çıxan din xadimlərini, müştehidləri, 612
zorbalıq edən aşıqları ifşa etmiş, onları sus- durmuşdur. X əstə Qasım müasir dövrümüzdə də aşıq s ənətinin zirvəsində dayanan ustad sənətkardır. X əstə Qasımın zəngin ədəbi irsindən səmərəli istifad ə olunur, ona ümumxalq məhəbbəti qazan- dırılır. X əstə Qasımın poeziya dünyası bundan sonra da s əmərəli araşdırılacaq, tədqiq ediləcək, mük əmməl öyrəniləcək və nəşr olunub oxu- cuların mütaliəsinə veriləcəkdir. Xalq şairi Səməd Vurğun gözəl demişdir ki, X əstə Qasımın möhtəşəm sənət dünyası bundan sonra da neç ə-neçə nəsillərə zövq verəcək, onlara z əngin təlim-tərbiyə və bədii-estetik zövq m ənbəyi olacaqdır. “Xəstə Qasımın şeirləri ona daha parlaq g ələcək qazandıracaqdır”. Görk əmli folklorşünas, altmışdan artıq kitabın, yüzlərlə məqalənin müəllifi, filologiya elml
əri doktoru, professor, şair, tərcüməçi, pub- lisist, mahir pedaqoq S ədnik Paşa Pirsultanlının Az ərbaycan milli elmlər Akademiyası Folklor İnstitutu Elmi Şurasının qərarı ilə 2011-ci ildə iki yüz altmış səhifədən ibarət çap olunmuş “Tikm ədaşlı Xəstə Qasımın ədəbi irsinin tədqiqi” adlı monoqrafiyası səmərəli əməyin məhsuludur. 613
Az ərbaycan Yazıçılar Birliyinin və Azər- baycan Jurnalistl ər Birliyinin üzvü, Əməkdar mü əllim, professor Sədnik Paşa Pirsultanlı “X əstə Qasım” adlı şeirlər kitabını tərtib etmiş, toplamış, “Xəstə Qasım” adlı məzmunlu müq
əddimə yazmış və göstərmişdir ki, Xəstə Qasımın poetik irsi ətraflı toplanmalı, tədqiq edilm əli, onun İran Azərbaycanının Tikmədaş q əryəsində anadan olması, mükəmməl mədrəsə t əhsili alması, Dağıstana səfər etməsi, cığalı t əcnisin, aşıq poeziyasında qoşma-müstəzadın ilk nümun əsini yaratması ətraflı tədqiq edilməlidir. Professor S ədnik Paşa Pirsultanlı bu göst ərdiyi problem üzərində 1975-ci ildən baş- layaraq, otuz altı il səmərəli axtarışlar aparmış, müxt
əlif ölkələrin şəhərlərindəki arxivlərdə, əlyazmaları institutlarında və kitabxanalarında diqq ətlə araşdırmaları davam etdirmiş, nəhayət, n əticədə bu elmi-tədqiqat salnaməsini yazıb oxuculara h ədiyyə vermişdir. Professor S ədnik Paşa Pirsultanlı “Tikmə- daşlı Xəstə Qasımın ədəbi irsinin tədqiqi” adlı monoq
rafiyasını, daha dəqiq desək, tədqiqat əsərini tarixilik, elmilik, müqayisəlilik, ardıcıllıq, sad əlik, ideyalılıq, pedoqoji və metodik prin- sipl ər əsasında yazmış, tədqiqat əsərlərinə verilən t ələblərə tamamilə əməl etmiş, materialları 614
ümumil əşdirmiş və elmi-nəzəri tövsiyələr ver- mişdir. Şübhəsiz ki, səmərəli axtarışların, məsuliy- y ətli tədqiqatın nəticəsində yazılmış bu monoq- rafiya nöqsan v ə qüsurlardan tamamilə xaric deyildir. Buna gör ə də bu elmi-nəzəri tədqiqat monoqrafiyası haqqında öz tənqidi, ədəbi və xeyirxah münasib ətlərini bildirən mütəxəssislərə v ə oxuculara öncə dərin minnətdarlığımızı bildi- rir, onlara uzun ömür, cansağlığı, şərəfli fəaliy- y ətlərində parlaq uğurlar arzulayırıq! Görk əmli folklorşünas, mahir pedaqoq, m əsuliyyətli publisist, filologiya elmləri doktoru, professor S ədnik Paşa Pirsultanlı Tikmədaşlı X əstə Qasımın ədəbi irsini ətraflı araşdırmış, diqq ətlə nəzərdən keçirmiş, dərin məzmunlu və parlaq ideyalı tədqiqat əsəri yazmışdır.
Yüklə 2,72 Mb. Dostları ilə paylaş:
|