I türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans

əsərində qoçun müqəddəs heyvan sayıldığını və ona azərbaycanlıların sitayiş etdiyini çox gözəl 

qeyd etmişdir: 

I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans: 

 

TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (II hissə) 

 

 

 

 

 

 

56

Gəldik çeşməyə, 

Sudan içməyə, 

Ağca qoçlara 

Təzim etməyə. 

Qoç  sözünün meliorativ (müsbət) konnotasiya bildirməsinə dair nümunələrə nəzər yetirək: 

Məsələn: Koroğlu hala gəlüb yerinə, sazun endirüb sinəsinə görək qoç dəlilərə nəmə sifariş edər: 

  At belinə dolan qoç dəlilərim, 

Sizdən iki intizarum var mənim. 

Təmam bir-birindən xoş dəlilərim, 

İntizarda bu qərarum var mənim[4, 275]; 

Baxanda Dəmirçioğlu getdi hizar şöhlələrə, dedi: 

– Yanı, bu qızı Qoç Koroğlu alar mənə?![4, 151] 

Ancaq təəssüf ki, hazırda Qoç Koroğlu ifadəsirişxəndlik çalarında işlənərək, 

onapeyorativ(mənfi) konnotasiya da yüklənmişdir: İndi çoxları baş sındırır ki, ayə, görəsən, bu 

qədər zırıltıdan sonra MTN-lə bərabər ölkəni də söküb-dağıdan əsas fiqur – qoç Koroğlu – Eldar 

Mahmudov haqqında...[2] 

Bundan başqa, Azərbaycan dilində dəvə  kimi kinli, Çin dilində isə dəvə  kimi dözümlü, 

pələng  kimi cəsur, siçan  kimi qorxaq,rus dilindəat  kimi dözümlü, aslan  kimi cəsur, dovşan  kimi 

qorxaq və s. 

4. Qismən müxtəlif konnotativ mənalı leksika.Bu tipə daxil olan vahidlər ayrı-ayrı 

mədəniyyətlərdə olan anlayışları ifadə edir, lakin bu leksik vahidlər qismən fərqlənən emosional 

mənaya malikdir. Müxtəlif dillərdə mövcud olan belə mədəni konnotasiya linqvomədəni birliyi əks 

etdirir. Qismən fərqlənən mənaya malik ekvivalent leksika bir əşya haqqında başqa millətin 

təsəvvürləri ilə uyğun gələn və ya gəlməyən assosiasiyalar doğurur, ətraf aləmdəki faktlara fərqli 

münasibət əks etdirir. Bu göstərir ki, millətlərarası mədəniyyətdə milli spesifikanı birlikdə ifadə 

edənoxşarlıq və fərqlərmövcuddur. 

Azərbaycan dilində yöndəmsiz yerişi olan, deyiləni gec anlayan insan, kobud insan “ayı” 

adlandırılır. Rus xalqında isəayı  həm yöndəmsizliyi, həm də rəhmdilliliyi, sadəliyitəmsil edir, 

simvollaşdırır, yəni bu söz özündə sanki iki obrazı gizlədir: kobud, güclü, ağırçəkili, lakin mehriban 

insan və adaxlı, nişanlı (oğlan). Rus dilində belə bir ibarə var: хозяин в дому, что медведь в бору. 

Ayı – ev sahibi. Rus xalqının həyatında belə bir simvol-əlamət vardır: yuxuda ayı görmək toy 

olacağına işarə edir; yəni yuxuda ayı – nişanlı, adaxlı deməkdir. “Xeyirxah ev sahibi, adaxlı, 

balyeyən, şirnisevən” obrazına görə ruslar ayıya insan adları verirlər. Burada həm nəvazişkar 

“ev”adları (Mişa, Mişka, Mişuk), həm də “rəsmi”, yəni ad, ata adı və soyaddan ibarət bir tam ad olur 

(Mixail İvanıç (Potapıç) Toptıgin). 

Beynəlxalq cəmiyyətdə bir millətin mədəniyyəti bəzən başqa bir millətin mədəniyyətinin 

təsiri altında olur, bu da sözlərin mənasında müəyyən dəyişikliklərə səbəb olur. 

Məsələn,  ağ  sözü hindlilərdə və çinlilərdə ənənəvi olaraq bədbəxtlik, ölüm rəmzini ifadə 

edir. Buna görə də dəfn mərasimində hər şey ağ rəngdə olur, insanlar ağ rəngli paltar geyinirlər. 

Lakin tədricən digər mədəniyyətlərin təsiri altında ağ sözü fərqli bir məna kəsb etmiş və təmizlik, 

xoşbəxtlik rəmzi olmuşdur. Məsələn, gəlinin toy paltarı ağ rəngdədir. Nəticədə, Çin dilində ağ sözü 

iki məna qazanmışdır: bədbəxtlik və xoşbəxtlik. Rus dilində ağ sözünün mənası yalnız ikinci məna 

(xoşbəxtlik) ilə üst-üstə düşür. Azərbaycan dilində isə ağ sözü həqiqi mənada işləndikdə müsbət (ağ 

gün – firavanlıq, səadət, xoşbəxtlik), məcazi mənada isə həm müsbət, həm də mənfi konnotativ 

semantikaya malik olur: 

üzünü ağ etmək/eləmək– müsbət konnotasiya; 

ağ etmək/eləmək – şişirtmək, həddi keçmək; həddini aşmaq, əndazədən çıxmaq, cızığndan 

çıxmaq – mənfi konnotasiya; 

ağ olmaq – həddi keçmək, ifrat dərəcədə olmaq– mənfi konnotasiya; 

üzünə ağ olmaq – kobud cavab vermək, etiraz etmək; nankorluq etmək, tabe olmamaq; 

söz/cavab qaytarmaq, üzünə qayıtmaq – mənfi konnotasiya. 

5. Ekvivalentsiz konnotativ leksika. Bu leksika milli tendensiyaları, fikirləri əks etdirən, 

I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans: 

 

TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (II hissə) 

 

 

 

 

 

 

57

parlaq milli özünəməxsusluğa malik olan leksikadır. Müxtəlif ölkələrin mədəniyyətləri arasında 

ziddiyyət olduğunu təsdiq edən çoxlu sayda belə söz var. Bu sözlərin milli-spesifik semantik 

komponentləri həm linqvistik, həm də ekstralinqvistik amillərdən asılıdır, buna görə də milli 

tendensiyaları, fikirləri səciyyələndirən leksika sosial reallıqları, milli mədəniyyəti və emosional 

mənanı əks etdirməsinə görə  fərqlənir. 

Ekvivalentsiz leksika – bir mədəniyyətdə mövcud olub başqa mədəniyyətdə rastlanmayan 

əşyaları ifadə edən və parlaq milli xüsusiyyətə məxsus olan leksikadır. O həm ifadə edilən reallıqlar 

səviyyəsində, həm də mədəni konnotasiyalar səviyyəsində unikaldır, buna görə də ekvivalentsiz 

konnotativleksika hesab edilir. 

Dillərarası kommunikasiyada və ya bədii əsərlərin oxunması zamanı müxtəlf 

mədəniyyətlərdə eyni sözlərin mənalarının konnotasiyalarında meydana çıxan ziddiyyətər üzündən 

kommunikantlar tez-tez maneələrlə və anlaşılmazlıqlarla rastlaşırlar.  

Dilimizdə milli koloriti parlaq şəkildə ifadə edən külli miqdarda elə sözlər mövcuddur ki, 

onların başqa dillərdə, xüsusən də qeyri-türk dillərində analoqu yoxdur. Həmin sözlər insanın 

əşyalara, həyat hadisələrinə həssas, subyektiv münasibətini ifadə edir. Məsələn, dilimizdə göy 

adamifadəsisimic adammənasında, qırmızı adamsözü üzə deyən; həyasız, sırtıq mənasında, boz 

adamutanmaz, nəzakətsiz, həyasız, çəkinməyən, sərt, qaba danışan adam mənasında, boz sifət 

göstərmək üzə bozarmaq, nəzakətsizlik etmək, özünü ədəbsiz, qaba aparmaq mənasında işlədilir. 

Qeyd etmək lazımdır ki,frazeoloji vahidlərdə dilin konnotativ vahidləridir. Xüsusən, cümlə 

quruluşlu frazeoloji vahidlərdə etnik, milli təfəkkürün izləri görünür. Azərbaycan xalqının milli 

təfəkkürünü səciyələndirən belə dil vahidləri həm müsbət, həm də mənfi konnotasiya 

daşıyıcılarıdır.Müsbət konnotasiya bir çox cümlə quruluşlu frazeoloji vahidlərdə müşahidə olunur. 

Məsələn:  Bir əli yağda, bir əli balda frazeoloji vahidində insanın rahat, firavan yaşayış tərzindən 

xəbər verən məna vardır.Mənfi konnotasiyaya, əsasən, zərbi-məsəllərdə rast gəlinir. Məsələn: Bu 

xına o xınadan deyil; Hərə bir zurna çalırvə s. 

Ölkələr arasında əməkdaşlığın inkişafı ilə ekvivalentsiz leksika dəyişir. Keçmişdə 

ekvivalentsiz leksikaya daxil olan bəzi sözlər, məsələn, sovet, traktor sözləri indi artıq 

ekvivalentdir. 

Beləliklə, müxtəlif dillərdəki leksik vahidlərin oxşarlıq və fərqlərinin yuxarıda qeyd edilən 5 

variantına əsaslanaraq belə nəticə çıxarmaq olar ki, milli mədəniyyəti əks etdirən leksikanın 

özünəməxsusluğu həm onun ifadə etdiyi reallıqların özünəməxsusluğundan, həm də mədəni 

konnotasiyaların spesifikasından ibarətdir. Ayrı-ayrı dillərdə milli mədəniyyəti əks etdirən leksika 

dilxarici gerçəkliyi bilavasitə və birbaşa əks etdirir, təbiətin xüsusiyyətlərini, adətləri, insanların 

ətraf aləmə münasibətini, müxtəlif ölkələrin ictimai quruluşunu qeyd edir və nəsildən-nəsləötürür. 

Buna görə də xarici dilə mükəmməl yiyələnmək üçün linqvistik ölkəşünaslıq xarakterli biliklərin 

mənimsənilməsi ilə yanaşı, dilin kumulyativ

1

 funksiyasına da xüsusi diqqət yetirmək lazımdır. 

 MƏNBƏ VƏ ƏDƏBIYYAT 

1.

 

Rüstəm S. Seçilmiş əsərləri: 3 cilddə, I cild. Bakı: “Şərq-Qərb”, 2015, 256 səh. 

2.

 

http://www.azadliq.info  n 133574.html 

3.

 

http://www.carpetsmagazine.com/%C9%99trafl%C4%B1/Tarix,Folklor-v%C9%99-

Mifologiya-m%C9%99nb%C9%99yi 

4.

 

http://www.folklorinstitutu.com/arasdirmalar/Koroglu.pdf 

 

 

                                                            

1

Sözün kumulyativ funksiyası– informasiyanın dilin  lüğət tərkibində və mətnlərdə toplanması və saxlanması. 

I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans: 

 

TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (II hissə) 

 

 

 

 

 

 

58

 

Aytan Baylarova 

Ph. D. in Philology, associate Professor 

Azerbaijan National Academy of Sciences 

the Institute of Linguistics, the leading scientific researcher 

of the department of Modern Azerbaijani language 

 

Summary 

National-cultural characteristics of connotative lexiconin Azerbaijani language 

 

As human speech is a connotative and denotativ system, the speech situation reveals 

connotative shades. The national-cultural lexicon of the different languages differ from one another 

due to their cultural components. Identity of the lexicon thatreflects the national cultureconsists of 

identify of the reality that it expresses and specificity of the cultural connotations. The structure of 

the connotation can be divided into several layers: equivalent connotative lexicon; connotative 

meaning lexicon that has only one culture; different, oftenopposite connotative meaning lexicon; 

partly different connotative meaning lexicon;non-equivalentconnotative lexicon. 

Key words: connotative, denotative, national-cultural, association, emotional 

 

 

Aytən Hacıyeva, fil.ü.f.d., dos. 

 

 

 

 

 

Azərbaycan Dillər Universiteti, Ümumi dilçilik kafedrası 

 

TÜRKOLOGİYADA YENİ TİPOLOJİ ARAŞDIRMA İSTİQAMƏTLƏRİNİN 

FORMALAŞMASI HAQQINDA (SÖZ YARADICILIĞININ TƏDQİQİNDƏ 

PSİXOLİNQVİSTİK ASPEKTLİ YANAŞMA TENDENSİYALARINA DAİR) 

 

Dünya dilçiliyində yeni tədqiqat istimətlərinin formalaşması türkologiyanın fərqli elmi-

nəzəri dəyərləndirmə spesifikasına malik araşıdırmalarla zənginləşməsinə yol açmışdır.  Konkret 

olaraq koqnitivistikanın son illər artan dinamika ilə ayrı-ayrı dillərin nəzəri problemlərinin həllinə 

yönəlmiş dərin məzmunlu tədqiqatlarda aktiv iştirak payına malik olması, habelə psixologiya, 

neyrologiya sahələrinin dilçiliyə qazandırmış olduğu fərqli rakurslu dəyərləndirmə standartlarının 

uğurlu adaptasiyası, eləcə  də informasiya-kommunikasiya texnologiyalarının linqvistik 

araşdırmaları yeni keyfiyyət səviyyəsinə yüksəldən metodlar təklif etməsi  ümumilikdə dilçilik 

elminin, o cümlədən də xüsusi dilçilik sahəsi olan türkologiyanın ciddi inkişafına səbəb olmaya 

bilməzdi.   

Son dövr türkoloji araşdırmalara sirayət etmiş ən aktual , ən novator və heç şübhəsiz ki, ən 

sürətli inkişafda olan yeni dilçilik istiqamətlərindən sayılan koqnitiv linqvistika və xüsusilə də onun 

daha gənc araşdırma istiqaməti olan koqnitiv semantika maraqlı elmi araşdırmaların meydana 

çıxmasına yol açmışdır. Xatırladaq ki, “koqnitiv elm – təfəkkür haqqında elm olmaqla, biliklərin 

əldə edilməsi, saxlanması, emal edilməsi və istifadə edilməsi haqqındakı canlı və süni sistemləri 

tədqiq edir. Hal-hazırkı dönəmdə bu (yəni, koqnitiv elm – A.H.) insan təfəkkürünün və onun beyin 

mexanizmlərinin tədqiqilə məşğul olan və qarşılıqlı əlaqədə olan elmi sahələrin bütöv bir şəbəkəsini 

təşkil edir. Həmin araşdırmalarda təfəkkür sözün ən geniş mənasında ortaya çıxaraq, rəng 

fərqləndirmə mexanizmlərindən tutmuş sosial stereotiplərin təbiətilə yekunlaşan substansiyanı 

təcəssüm etdirir.Heç şübhəsiz ki, həmin araşdırmaların “ürəyini” ... təəssürat, şüur, 

qavrama,yaddaş, diqqət, təxəyyül və dilin istifadəsi prosesində nitq təşkil edir ” (kursiv bizimdir. – 

A.H.) [ 1; 1]. Başqa sözlə desək, koqnitiv elm dünyanı qavrama haqqında biliklər sisteminə istinad 

edən,  lakin həmin məlumatları yeni rakursdan təkrar dəyərləndirməklə daha geniş aspektli və təbii 

ki, daha adekvat olan elmi nəticələrin əldə edilməsini mümkün edən multidissiplinar araşdırma 

I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans: 

 

TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (II hissə) 

 

 

 

 

 

 

59

sistemini ehtiva edir. Məsələn, koqnitiv elm ənənəvi dilçilik problemlərindən sayılan metafora 

anlayışına yeni rakurslu təhlil yanaşması təklif etməklə, məsələnin bilavasitə insanın qavrama 

mexanizmlərinin özünəməxsusluqları ilə tənzimləndiyini əyani şəkildə ortaya qoyur. 

 

V.Z.Demyankov “Koqnitiv dilçilik – interpretasiya yanaşması növü kimi” adlı araşdırmasında 

yazır: “İstənilən fikir metaforikdir” – vaxtilə F.Nitsşe belə demişdir . E.Kassirer göstərmişdir ki, 

məkan, zaman və say bilavasitə obrazlı təfəkkür vasitəsilə formalaşdırılır (hansının ki, törəmələri 

olaraq, K.Levi-Stross  mif və mədəniyyəti nəzərdən keçirirdi). Ancaq insanın yaratdığı obrazlar 

hansısa şəkildə real olanla, fenomenlə və ən azında gerçəklik təəssüratı yaradanla əlaqəli olmalıdır. 

Buna görə də, təsəvvürlər həmişə əşyalarla onlar haqqındakı məlumatlar arasındakı ortaqlıqla, 

əlaqəli məqamla tənzimlənir” [2; 24]. Başqa sözlə desək, koqnitiv elm metaforanın, ümumilikdə 

sözün anlamının reallıqda olanla həmin reallıqda olan haqqında məlumatın adekvatlığından çıxş 

edərək təhlil etməklə yanaşı, həmin metaforikləşmə modellərinin təfəkkür, qavrama (koqnisiya) 

mexanizmlərilə şərtlənməsi məqamlarının araşdırır. Bu mənada hələ koqnitiv dilçiliyin ayrıca elm 

sahəsi kimi formalaşıb inkişaf tapmadığı dövrlərdə B.L.Uorfun səsləndirdiyi fikirlə razılaşmamaq 

olmaz. Sonrakı mərhələdə koqnitiv semantikanın bünövrəsini, “təməl daşı”nı formalaşdıran elmi 

konsepsiyalar sırasına daxil edilə biləcək  linqvistik nisbilik nəzəriyyəsinin banilərindən biri – 

B.L.Uorf  hələ koqnitiv metafora nəzəriyyəsindən çox öncələr yazırdı: “... dilçilik təfəkkür 

nəzəriyyəsi üçün, son nəticədə ümumiyyətlə bütün humanitar elmlər üçün  fundamental əhəmiyyətə 

malikdir” [3;78]. Və bu fundamental əhəmiyyət özünü tam dolğunluğu ilə insanın koqnisiya 

mexanzmlərinin tədqiqini hədəfə alan koqnitiv elmin təşəkkülündə tam aydın şəkildə büruzə 

vermişdir.  Koqnitiv semantikanın tarixini və inkişaf perspektivlərini araşdırmış Y.V.Raxilinanın da 

qeyd etdiyi kimi, “iddia edildiyinə görə, insan nitqin qavranılması zamanı, ümumiyyətlə, qavrama 

prosesində - məsələn, görüntünün və ya musiqinin qavranılması zamanı istifadə etdiyi 

mexanizmlərdən yaralanır. Məhz, dilçiliklə həmsərhəd sahələrə maraq da bu cəhətdən qaynaqlanır... 

“Dilçi həmin sahələr sırasında psixologiya, gelştat psixologiya, koqnitiv psixologiya, 

hermenevtika”nı qeyd edir və belə yanaşmanın “linqvistikanın muxtariyyətini (yəni, ayrıca elm 

sahəsi kimi mövcudluğunu – A.H.)”  [4; 277] . Bununla belə demək lazımdır ki, müasir elmi inkişaf 

tendensiyaları özlüyündə hər hansı bir sahənin avtonom, tam təcrid olunmuş vəziyyətdə 

təkamülünün mümkünsüzlüyünü  inkaredilməz dəlillərlə ortaya qoymuşdur. Bu mənada türkoloji 

araşdırmalarda tipoloji istiqamətli tədqiqatların mütləq şəkildə koqnitiv elm nailiyyətləri, psixolin-

qvistik araşdırma yekunları ilə “kəsişməsi” tam məntiqəmüvafiq görünür.  Belə ki, yuxarıda qeyd 

edilənlərdən də aydın şəkildə məlum olduğu kimi, öz mahiyyəti etibarilə “koqnitiv dilçilik yalnız 

bir elmin sərhədləri çərçivəsinə sığmır, əksinə bir neçə fənnin kəsişmə nöqtəsində yerləşir ”, həmin 

fənnlər sırasında (daha öncə qeyd etdiyimiz psixologiya, psixolinqvistika ilə yanaşı – A.H.) 

etnolinqvistika, etnopsixolinqvistika, kompüter dilçiliyi, siyasi linqvistika, linqvocoğrafiya, 

linqvistik antropologiya və s. bu kimi fənnlər daxildir  [5; 6-7]. 

Türkologiya sahəsindəki tipoloji araşdırmalara yeni aspektli tədqiqat üsullarının tətbiq 

edilməsindən bəhs edərkən ilk olaraq burada sezilən “canlanma”nın yekcins mahiyyətli olmadığını 

qeyd etmək lazımdır. 

Məlum olduğuna görə, müasir tipoloji araşdırmalar ənənəvi prioritet sayılan qrammatik sahə 

tədqiqatlarının sərhədlərini aşaraq daha geniş spektrli araşdırmaların meydana çıxmasını mümkün 

etmişdir. Bu aspektdə ortaya çıxmış ən yeni araşdırma istiqamətləri sırasında psixolinqvistik 

araşdırma metodlarının cəlb edilməsilə ortaya çıxan yeni rakurslu təhlillər xüsusilə diqqətəlayiqdir. 

Təqdirəlayiq haldır ki, türk dillərinin təqdim etdiyi zəngin material ümumilikdə Dünya dilçiliyi 

zəminində psixolinqvistika və linqvistik tipologiyanın müştərək araşdırma sahələrinin 

formalaşmasında geniş istifadə edilməkdədir. Bu sırada müasir psixolinqvistikanın ən görkəmli 

nümayəndələrindən sayılan Den Ayzek Slobin linqvistik tipoloji əlaqəliliyə malik son dövr 

araşdırmalarını xüsusilə qeyd etmək olar. Linqvistik tipologiyanın aktual problemlərindən birinə - 

feil semantikasının dil tipologiyası ilə bağlılığı məsələsinə həsr olunmuş araşdırmasında görkəmli 

psixolinqvist alim müxtəlifsistemli dilləri, o cümlədən türk, ingilis, ispan, alman, rus və s . dillərin 

materialını qarşılaşdıraraq leksikanın morfologiya ilə əlaqəsini psixolinqvistik və tipoloji 

aspektlərin kəsişməsində araşdırır. (bax: [6;219-257]

 

). Müəllif öz araşdırmasında tipoloji 

I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans: 

 

TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (II hissə) 

 

 

 

 

 

 

60

tədqiqatlara koqnitiv semantikaya dair faktoloji inventar və əldə edilən elmi yekunları da daxil 

etməyə müvəffəq olmuş Leonard Talminin təhlillərinə[7;480-519] istinad edir. Bu isə öz 

növbəsində linqvistik tipologiyanın özünün müasir mərhələsində klassik dövründəkindən müqayisə 

edilməyəcək qədər qabağa getməsi və yeni tədqiqat aspektlərinin cəlb edilməsilə bağlı qənaətə 

varmağa imkan verir.

  

Türk  dillərinin  tipologiyana  dair  son  dövr  araşdırma  istiqamətlrində  psixolinqvistikaya  bağlılıq 

əsasında formalaşmış prioritet tədqiqat istiqamətləri ilə bağlı aşağıdakı ümumiləşdirmələri qeyd etmək olar:

 

Türk dillərini tarixi leksikasına dair araşdırmalarda ilkin məna və mənbənin 

müəyyənləşdirilməsi zamanı , ənənəvi olaraq, kök morfem rekonstruksiyası (bərpası) metodu ilə 

paralel olaraq digər araşdırma üsullarından da istifadə edirlər. Bu zaman ilkin kökü və etimonu 

(yəni,ilkin mənanı) 1) birbaєa və  ya  2) dolayэsэ ilə aşkarlanan  sözlər  fərqli təhlil yanaşaları tələb 

edir. Məs: çilek<çiyələk<çiy(sulu, yetişmemiş)+yelek (meyvə); 

bacanak < bacı + inaq (dost, sirdaş); 

bilərzik

al-əl-əlli 

və s. bu kimi sözlər etimolojisində müəyyən şəffaflıq izlənildiyi halda, bir çox sözlər üçün 

eyni vəziyyət keçərli deyil.Belə ki, bir kısım eski kelimelerin etimolojisi psixolinqvistik, 

neyrofizioloji, tarixi, entoqrafik bilgilərdən yararlanmanı qaçınılmaz edir.Məs: Şilə (Azərbaycan 

yemək adı) sözü V. Aslanovun təklif etdiyi etimoloji izaha görə, müəyyən ritualla bağlılığından 

dolayı, şölən sözündən törəmişdir [8]. Bu xarakterli etimonların təsbiti  dünyanın dil mənzərəsinə 

dair bilgilər əsasında mümkün olur. Məlum oldğuna görə, “dünyanın dil mənzərəsi” anlayışı dilçilik 

və psixololinqvistikanın müştərək fəaliyyəti sayəsində meydana çıxmış koqnitiv dilçiliyin ən aparıcı 

anlayışları sırasında yer alır. 

Biz, öz araşdırmalarımizda, daha çox dil-beyin əlaqəsi nəticəsində semantik inkişaf tapan 

sözlərin ilkin mənasını müəyyənləşdirməyə, eləcə də, məlum etimonun modifikasya özəlliklərinə və 

onları (modifikasyaları) mümkün edən səbəblərə diqqət ayırmağa səy göstəririk. 

1) Enantiosemiya (yunanca: enantio “əks tərəf”, sema “işarə, məna” anlamındakı sözlərin 

birləşməsindən törəmiş bu termin eyni söz daxili antonimiyanı ifadə edir. Məs: Borclu – həm “borc 

alan”, həm “borc verən”).  

Təəssüf ki, bu faktorun erkən türk söz yaradıcılığındakı rolu indiyə qədər tamamən 

araşdırılmamışdır. Erkən dil dönəmində spesifik türk enantiosemiyası, yəni söz deyil, kök daxili 

antonimiya müşahidə edilirdi ki, bu da spesifik türk enantiosemiyasını ortaya çıxarırdı. Məs: *al-

 kökü erkən dönəmdə istiqamət bildirməklə, özündə əks mənaları da gizlicə barındırmış. Zamanla 

həmin əks mənalar intişar taparaq,alt / üst eyni köklü antonimlərin meydana çıxması mümkün 

olmuşdur.Z.Freyd, K.Yunq təlimləri bu dəyişimin izahını verir. Eyni vəziyyət *qo-, *bo- və digər 

bir şox kökdə də müşahidə olunur. [9; 279-281] ; [10; 428-431]  

2) Sinesteziya (bu termin yunanca syn “birgə”, aesthesis “hissiyyat” sözlərindən törəyib, 

psixologiyda bir hissiyyat orqanına aid olan hissin əlavə olaraq digər orqanla bağlı hissiyyata 

keçməsi anlamını ifadə edir). Sözyaradıcılığının fonosemantik aspektləri S.V.Vorininin, 

A.M.Qazov-Qinzberqin tədqiqatlarında geniş şəkildə araşdırılmışdır. Altayşünaslıqda bu 

probleminin bu və ya digər aspektləri  B.Y.Vladimitrsev, T.Bertaqayevin tədqiqatlarında 

işıqlandırılmışdır. Bundan fərqli olaraq, sinestezial əsaslı söz yaradıcılığı növü, kökdaxili səs 

əvəzlənmələri özünün yetərli səviyyədə dəyərləndirməsini tapa bilməmişdir. Bununla belə, 

M.A.Çerkasskinin araşdırmasında türk vokalizminin fonosemantik aspektli söz yaraıdıcılığında 

iştirakı məsələsinə ötəri də olsa toxunulmuşdur.  

Qeyd edək ki, sinestezial səs əvəzlənmələri halları psixoloji motivasiya qazanan derivasiya 

növlərindəndir. Bu qəbildən səs əvəzlənmələri zamanı denotatın (yəni, işarələnən obyektin) fiziki 

özəllikləri onun adının fonetik cildinə sirayət edir. Məs: türk dillərində eyni kökdən qadın və kişi 

bildirən terimlər törəyərkən səs əvəzlənmələrinin sinestezial mahiyyəti üzə şıxır. Məs: baba “ata, və 

ya atanın/ananın atası” / bibi (“atanın bacısı”, və ya “nənə”); kaynı “qaynata”; kəynə “qayınana”. 

Burada eyni kökdən törəmiş sözlərdə qalın saitlər kişi cinsin, incə saitlər qadın cinsinə işarədir. 

I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans: 

 

TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (II hissə) 

 

 

 

 

 

 

61

Türk dilləri sinestezial spz yaradıcılığı örnəkləri ilə zəngindir. Məs: tik – tık – tok ; sız – süz ; cız –