Az ərbaycan Respublikası Sə hiyy
Yüklə 3 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
(С) 6,12,13
Hipnoterapiya bir çox psixi pozuntularda istifad ə olunan hipnoz metodunun terapevtik t ətbiqindən ibarətdir. Hipnoz zamanı xüsusi dissosiasiya v əziyyəti yaradılır ki, bu zaman pasiyentin genişlənmiş mental fokus v ə təlqinə həssaslığından istifadə edərək, ona öz simptomlarını daha yaxşı idarə etməsi üçün direktivlər edilir. PTSP-d ə istifadə olunan hipnoz travmatik xatirələrlə yanaşı yüksək oyanıqlıq simptomlarının idarə olunmasına yönəldilir. İnterapiya 12,13
İnterapiya internet vasitəli terapiyadır. Terapevt və pasiyent kompüter vasit əsilə əlaqə yaradır ki, bu posttravmatik stress və patoloji hüzn simptomlarını müalicə etmək üçün nəzərdə tutulmuşdur. Bu yanaşma əsasən uzaqda yaşayan, fiziki qüsurları ilə əlaqədar məhdud hərəkət qabiliyyətli, üz-üzə terapiyada yaranacaq t əşviş və stiqmatizasiya qorxusu olan insanlar üçün əlverişlidir. Müalic əyə psixoedukasiya, ekspozisiya və koqnitiv yenidən qiym ətləndirmə daxil edilir. Bunların hər birində pasiyentin yazılı formulyarlar vasit əsilə terapevtlə əlaqə saxlaması nəzərdə tutulur. T əsəvvür məşqi 13
Pasiyentin travmatik xatir ələri elə qaydada dəyişdirilir ki, o, situasiyaya daha çox n əzarət etsin. Bu dəyişdirilmiş xatirələri pasiyent öz t əsəvvüründə təkrar-təkrar məşq edir.
25
Klinik protokol Az ərbaycan Respublikas ı S əhiyy
ə Nazirliyinin İctimai S əhi yy
ə İslahatlar M ərk əzind
ə haz ırlanm
ış dı r. Qrup t erapiyası (С) 12,13
PTSP-
nın müalicəsi müəyyən qaydalarla homogen üzvlərdən ibar
ət olan qrupda aparılır. Qrup terapiyası dəstəkləyici, psixodinamik v ə koqnitiv xarakterli yanaşmalar vasitəsi ilə aparılır v ə travmatik hadisənin etirafı və təsdiqini; travmaya qarşı cavabın normallaşdırılmasını; həkimin özü belə halları yaşamadığına görə onlara köm ək etmək iqtidarında olmadığı haqda yanlış təsəvvürün d əf edilməsi üçün oxşar hadisəni yaşamış başqa insanların iştirakından istifadə edilməsini; yaşaması naminə travmatik situasiya zamanı zərərçəkmişin davranışının mühakiməsiz qiymətlən- dirilm əsini özündə birləşdirir. Debrifinq 6,12,13
Ad ətən, psixoloji debrifinq və kritik stress insident debrifinqi (KSİD) terminləri qarşılıqlı əvəz olunan terminlər kimi istifadə olunur. Birincisi travmadan d ərhal sonra (ilk üç gün ərzində) tətbiq olunan müdaxil ələrin cəmini əhatə edir, stressin və uzun müddətli psixopatologiyanın qarşısını almağa kömək edir. Psixoloji debrifinq katarsis prinsipl əri, disstressin normallaşdırılması və psixoedukasiya prinsipl əri ilə təsir göstərir. KSİD isə 1980-ci illərdə formalaşdırılmış spesifik debrifinq metodudur. O, travmatik hadis ənin birincili yox, ikincili qurbanları (məsələn, yanğınsöndürmə xidməti personalı və s.) üçün n
əzərdə tutulmuşdur. Adətən, qrup şəkilli keçirilməsinə baxmayaraq b əzən təkbətək müdaxilələri də istisna etmir. Bu əsasən travmatik hadis ənin rekonstruksiyası, katarsis, cavabın
normallaşdırılması və strukturlu təlim komponentlərini özündə birl
əşdirir. Fiziki terapiya 12,13
Elektrokonvulsiv terapiya (EKT): ümumi anestetikin t əsiri
altında elektrik cərəyanını beyin toxumasından keçərməklə idar
əolunan qıcolma tutması əldə edilməsinə əsaslanır. Adətən, ağır, rekurrent depressiyaların müalicəsində istifadə olunur. PTSP-d ə bu vəziyyətlər aşkarlandığı zaman bu metod tövsiyə oluna bil ər.
əkrarlanan transkranial maqnetik stimulyasiya (tTMS): yüks
ək tezlikli cərəyan yaradan elektromaqnit cihaz vasitəsilə
26
Klinik protokol Az ərbaycan Respublikas ı S əhiyy
ə Nazirliyinin İctimai S əhi yy
ə İslahatlar M ərk əzind
ə haz ırlanm
ış dı r. qabıq neyronların stimulyasiyasının təmin edilməsinə əsaslanan qeyri-
invaziv texnikadır. PTSP simptomlarının azaldılmasına köm
ək edir.
Fiziki m əşqlər: müxtəlif növ məşqlər – həm aerobik, həm də anaerobik – fiziki v ə psixi sağlamlıq üçün əhəmiyyətlidir. Bir çox psixi pozuntularda, o cüml ədən depressiya və təşviş pozuntularında məşqlərin birbaşa və dolayı yolla faydalı olması sübut olunmuşdur.
13
PTSP il ə əlaqəli alternativ terapiyaya akupunktura, reiki, kraniosakral terapiya, Tapas toxunma texnikaları, vizual-kinestetik di ssosiasiya, osteopatiya, terapevtik toxunma, düşüncə sahəsi terapiyası, emosional azadolma texnikaları aiddir. PTSP ZAMANI GÖSTƏRİLƏN YARDIMIN XÜSUSİ ASPEKTLƏRİ Uşaq və yeniyetmələr
Bu protokolda “uşaqlar” ifadəsi 2-12 yaşlararası, “yeniyetmələr” is ə 13-18 yaş kateqoriyasına istinad edir
8 yaşdan aşağı uşaqlar təkraryaşama, çəkinmə kimi birbaşa PTSP simptomlarından deyil, adətən, yuxu pozuntularından şikayət edirl
ər. Buna görə də valideynlərdən alınan informasiya xüsusi əhəmiyyət daşıyır. Somatik travmalardan sonra uşaqlarda PTSP inkişaf etməsi riski yüksək (30%-ə qədər) olduğundan, valideynl ər bu pozuntu barədə ətraflı məlumatlandırılmalıdırlar
Uşaq və yeniyetmələrin müayinəsi zamanı tibbi personal t ərəfindən sorğunun onlarla birbaşa və təklikdə aparılmasına diqq ət yetirilməlidir. Heç bir zaman təkcə valideyn, yaxud q əyyumdan alınan informasiya ilə kifayətlənmək olmaz
Nisb ətən böyük yaşlı yeniyetmələrə travmatik hadisənin ilk ayında travma-fokuslu KBT təklif oluna bilər (B) 6,13
Uşaq və yeniyetmələrdə travma fokuslu psixoloji terapiyanın müdd əti PTSP-nin tək hadisədən başlanğıc götürdüyü hallarda 8-12 seans t əşkil edir. Seans zamanı travmatik hadisə müzakirə olunduğu hallarda seansın uzadılmasına (məsələn, 90 dəqiqə) ehtiyac olur. Terapiya müt əmadi, davamlı (adətən, ən azı həftədə 1 d
əfə) və eyni şəxs tərəfindən aparılmalıdır (С) 6,13
27
Klinik protokol Az ərbaycan Respublikas ı S əhiyy
ə Nazirliyinin İctimai S əhi yy
ə İslahatlar M ərk əzind
ə haz ırlanm
ış dı r.
Uşaq və yeniyetmələrə şablon dərman terapiyası təyin edilm əməlidir (C) 6,13
Əgər uyğun olsa valideynlər də terapiyaya cəlb oluna bilərlər (C) 6,13
Qaçqınlar və sığınacaq almış insanlarla iş daha mürəkkəbdir. Xatırlamaq lazımdır ki, qaçqın olmaq diaqnoz deyil, qaçqınlar da ümumi populyasiya kimi bütün dig ər psixi pozuntulardan əziyyət ç əkirlər. Yaşadıqları hadisə (məsələn, müharibə, həbsxana, işgəncə) bu in sanlar arasında PTSP ehtimalına əhalinin qalan hissəsinə nisbətən daha çox rast g əlinməsinə səbəb olur. Çox vaxt depressiya ilə komorbidlik müşahidə olunur. Qaçqın düşmüş insanlarda, həmçinin daha çox “keçirilmiş travmadan sonra yaranmış şəxsiyyət pozuntuları” (F62.0) aşkarlana bilər. Emosional pozuntular kultural v ə dil faktorlarından, eyni zamanda zərərçəkənə göstərilən tibbi yardım zamanı ona olan münasibətdən asılıdır. Bu pasiyentlərlə işləyən mütəxəssislər PTSP ilə bağlı tibbi biliklərdən əlavə immiqrasiya hüququ, xeyriyy ə fondları barədə, həmçinin geniş m ədəni və siyasi biliklərə sahib olmalıdırlar 6,13 .
əri daimi yaşayış yeri, gəlir və ailədən ayrı düşmə ilə bağlıdır. Bu fazada travma-fokuslu psixoterapiya aparmaq m əqsədəuyğun deyil. Adətən, praktiki, dəstəkləyici müdaxilələr, medikamentoz müdaxil ə və psixoedukasiya (mümkündürsə qrup formatında) məsləhət görülür. Etibarlı həkim-pasiyent münasib
ətlərinin qurulmasına xüsusi əhəmiyyət verilməlidir. İkinci faza müdaxilələrinə travma-fokuslu psixoterapiya, ekspozisiya texnikaları, narrativ terapiya və koqnitiv restruk- turizasiya daxildir. Çox vaxt ikinci fazada meydana çıxan yeni krizis situasiyası yenidən birinci faza müdaxilələrinə qayıtmağa sövq edir.
qaçqınlarda yaranmış məlum şəraitə (öz doğma mühitind ən uzaqlaşma) müvafiq olaraq reinteqrasiyadan daha çox yeni mühit ə inteqrasiyadan söhbət gedə bilər. Bəzən onların əvvəlki mühitl ərinə qayıtma ehtimalı olduğundan, həmin hallarda reinteqrasiya ehtiyacı da nəzərə alınmalıdır. Xüsusi müdaxil ə tələb edən alt qruplar da mövcuddur. Bunlara k əllə-beyin travması aldığından koqnitiv pozuntuları aşkarlanan, 28
Klinik protokol Az ərbaycan Respublikas ı S əhiyy
ə Nazirliyinin İctimai S əhi yy
ə İslahatlar M ərk əzind
ə haz ırlanm
ış dı r. işgəncələr yaşamış və seksual zorakılığa məruz qalmış insanlar aiddir. Sonuncu alt qrupdan olanlarda qabarıq utancaqlıq hissi və daha çox ç əkinmə simptomları müşahidə olunur. Bu o deməkdir ki, zərər- ç əkənlər seksual xarakterli zorakılıq haqda məlumatları həkimə çox gec v ə ya ümumiyyətlə bildirmədiklərindən onlarla ünsiyyətdə açıq fikirlilik göst ərmək və bu ehtimalı nəzərdən qaçırmamaq lazımdır 6,13 . Seksual zorakılıq Seksual zorakılıq qurbanları ilə işləyən mütəxəssislər bəzi mühüm m əqamlardan xəbərdar olmalıdırlar. Seksual zorakılıq əksər hallarda gizli olaraq yaşanır, ətrafdakılarla bölüşülmür və z ərərçəkənin özünü günahlandırması ilə xarakterizə olunur. Uşaqlarda seksual zorakılıq hallarının əksəriyyəti ailə üzvləri, qohumlar v ə ya əvvəlcədən tanış olan insanlar tərəfindən törədilir. Bu da o dem əkdir ki, zorakılığa məruz qalan uşaq əksər hallarda zorlayan şəxslə daim bir mühitdə yaşamağa məcbur olur. Uşaqlarla bağlı nəzərdə tutulmalı bir məqam da ondan ibarətdir ki, onlar seksual t əcavüz faktlarını bildirdikdə bu uşaq fantaziyaları, yalan, özün
ə qarşı diqqət cəlb etmə istəyi kimi qələmə verilir. Seksual zorakılıq qurbanları dünyadakı bütün cinayətlər arasında hüquq mühafiz ə orqanlarına ən az müraciət edənlərdir. Bunun da əsas s əbəbi onlara qarşı yaradıla biləcək fərdi, ailəvi və sosial t əzyiqlərdir 13 .
əbii fəlakətlər F əlakətlər baş verdiyi cəmiyyətin böyük hissəsinə təsir göstərən geniş miqyaslı hadisələrdir. Onlar yanğın, zəlzələ kimi qısamüddətli ola v
ə ya subasma, quraqlıq kimi uzun müddət kəsiyini əhatə edə bil
ər. Fəlakətlər zamanı travma ilə üzləşmə fəlakətin növündən və f ərdin hadisə ilə nə dərəcədə yaxından üzləşməsindən asılıdır. F əlakətlər zamanı yardım planının ən tez-tez rast gəlinən s əhvlərindən biri odur ki, adətən, yardım hadisədən sonrakı ilkin müdd ətə hesablanır. Halbuki aparılan araşdırmalar göstərir ki, hadisə baş verdikdən sonrakı 2 il ərzində professional müdaxiləyə ehtiyac k əskin şəkildə yüksələn xətlə inkişaf edir. Erkən dövrdə müdaxilələr yalnız əhalinin sosial təminatının bərpası tədbirləri ilə yanaşı aparıla bil
ər. Bu zaman zərərçəkən qrupun kiçik bir hissəsində KSP inkişaf
29
Klinik protokol Az ərbaycan Respublikas ı S əhiyy
ə Nazirliyinin İctimai S əhi yy
ə İslahatlar M ərk əzind
ə haz ırlanm
ış dı r. ed ə bilər. Adətən, təbii fəlakətlər ilə əhalinin psixiatrik xidmətə müraci əti arasında uzun vaxt fasiləsi olur. Bu zaman yaranmış disstress özünü ail ədaxili konfliktlərin yaranması, psixotrop maddə asılılığı və insanlararası münasibətlərdə problemlərdə büruzə verir. PTSP il
ə yanaşı depressiya, psixotrop maddə asılılığı, somatoform və uyğunlaşma pozuntularına da rast gəlinə bilər. PTSP-li pasiyentlərin xüsusi şikayəti oxşar hadisənin yenidən baş vermə təhlükəsinə qarşı keçirdikl əri təşviş hissi olur. Əgər PTSP şübhəsi varsa, yüksək-risk qrupuna aid fərdlər PTSP Anketi v ə KAPŞ diaqnostik vasitələri ilə müayinə olunmalıdırlar 13 .
Müdaxil ələr zamanı nəzərə alınmalı faktorlar: ►
müalic əyə ehtiyacları olur. Bu cür zərərçəkən qrup insanlar üçün sübuta əsaslanan PTSP müalicələrinin olması çox vacibdir. Əsasən də periferik regionlarda müvafiq ixtisaslı müdaxilənin yet
ərsizliyi müşahidə olunur. ►
Bir ail ənin bir neçə üzvü eyni zamanda eyni problemdən əziyyət ç əkə bilər. Şübhəsiz bu, müşahidə olunan simptomatikaya da təsir edir, m əsələn, əgər ər və arvad eyni zamanda əziyyət çəkirlərsə bu zaman aparılan müdaxilədə mövcud münasibət nəzərə alınmalıdır. ►
PTSP-d ən əziyyət çəkən əksər şəxslər hadisədən sonra maddi və sosial itkil ərə məruz qalırlar. Düşdükləri yeni vəziyyətin onlara baş vermiş travmatik hadisəni daim yada salan faktorların olması müalic
əni olduqca mürəkkəbləşdirə bilər 13 . PSİXOSOSİAL REABİLİTASİYA Ənənəvi olaraq psixososial reabilitasiya müdaxilələri, PTSP də daxil olmaqla, xronik psixi pozuntuları olan insanların sərbəst yaşama, cəmiyyətə inteqrasiya və effektiv həyat tərzini yaxşılaşdırmaq üçün tətbiq olunur. Psixososial müdaxilələr pasiyentə PTSP il
ə sıx əlaqədar olan özünə qulluğun olmaması/müstəqil yaşama vərdişləri, evsizlik, yüksək riskli davranışlar, PTSP-nin nə olduğunu anlamayan ailə və yaxınlarla münasibət, sosial passivlik, işsizlik və digər bu kimi maneələri kompensasiya etməyə kömək edir. Psixososial reabilitasiya komponentl ərinə sosial bacarıqlar treninqi v ə fəaliyyətləri, iş vərdişləri, evsizlik probleminə dəstək, bacarıq və həvəs göstərilən meyillərə uyğun reabilitasiya, case
30
Klinik protokol Az ərbaycan Respublikas ı S əhiyy
ə Nazirliyinin İctimai S əhi yy
ə İslahatlar M ərk əzind
ə haz ırlanm
ış dı r. management v ə ailə dəstəyi daxildir. Reabilitasiya, adətən, digər müalic ə metodları ilə yanaşı istifadə olunur; lakin bu simptomların azaldılmasından daha çox pasiyentin cəmiyyətə yenidən inteqrasiyası v ə funksionallığının inkişafını qarşıya məqsəd qoyur. Bu prinsip bir daha t əsdiq edir ki, optimal peşə, ailə və sosial funksionallığın yaxşılaşdırılmasına xəstəliyin xronikləşməsini gözləmədən, müalic ənin erkən etaplarından başlanılmalıdır. PTSP zamanı bu, pasiyent v ə ailəsinin psixoedukasiyası, mövcud sosial dəstəyin maksimum t ətbiqi ilə eyni zamanda yeni dayaq mexanizmlərinin yaradılması və şəxsin optimal iş/təhsil göstəricilərini saxlamaq üçün müvafiq peşə/təhsil dəstəyinin təmin edilməsindən ibarətdir (D) 13 .
Profilaktikanın məqsədi fərd və ya qrupları potensial travmatik hadis
ələrlə üzləşməyə hazırlamaq, PTSP-nin və digər travma ilə əlaqəli problemlərin inkişafının qarşısını almaqdır. Travmatik stressorlarla üzl əşmə bəzi sahələrdə (məsələn, hərbi personal, t əxirəsalınmaz xidmət işçiləri) gündəlik iş rejiminin tərkib hissəsi olduğundan həmin sferalarda çalışan işçilərin hazırlanması, xüsusilə, böyük
əhəmiyyət daşıyır. Hazırlanma aşağıdakı prinsiplərlə aparılır 12 : 1.
Realistik m əşqlər keçmək – buraya simulyasiya olunmuş və ya aktual travmatik stimullarla üzl əşdirmə aiddir. Misal olaraq, hərbi m əşqlər zamanı real silah atəşi ilə üzləşmə, çətin şəraitlərdə hazırlıqlar göstərilə bilər 2.
Travmatik hadis ə ərzində və ondan dərhal sonra yarana biləcək probleml ərin öhdəsindən gəlmə qabiliyyətinin gücləndirilməsi – pozitiv rol modell əri travmatik hadisəni üstələmə bacarığını formalaşdırır 3.
İnterpersonal dəstəkləyici iş mühiti yaratmaq – qruplar yaratmaq, onların üzvləri arasında bağlılığı artırmaq və istənilən təşkilati s əviyyədə səriştəli, etik liderlik travmadan qorunmağa kömək edir 4.
Uyğun inanclar formalaşdırmaq – hadisənin mənfi təsirlərini üst ələmədə öz gücünə inam hissi, bir çox stress reaksiyalarının ümumiliyi v ə keçici xarakteri haqda məlumatlanma 5.
proqramları formalaşdırmaq
31
Klinik protokol Az ərbaycan Respublikas ı S əhiyy
ə Nazirliyinin İctimai S əhi yy
ə İslahatlar M ərk əzind
ə haz ırlanm
ış dı r. Alqoritm 1. PTSP-nin ilkin müdaxil ə və profilaktikası 12 K əskin Stress Reaksiyası (KSR) <4 gün K əskin Stress Pozuntusu (KSP) Əhəmiyyətli distress v ə ya funksionallığın pozulması Fiziki – xronik ağrı, baş ağrısı, qeyri-müəyyən somatik şikayətlər Psixi – intoksikasiya, t əşviş və ya depressiya Davranış – qıcıqlılıq, ç əkinmə, hiddət, yüksək riskli davranış, hədələyici v ə aqressiv davranış Dissosiativ simptomlar Funksiyalarda d əyişiklik Maarifl
əndirmə v ə dözümlülüyün artırılması Ümumi Simptomlar Birincili Profilaktika T əkraryaşama: −
intruziv xatırlamalar −
t əsəvvürlər və qavramalar −
ər −
kabuslu yuxugörm ələr
−
a rtmış emosiyalar və fiziki reaksiyalar Ç əkinmə/emosional donma: −
ç əkinmə simptomları −
−
t əcrid olunma Yüks ək oyanıqlıq: −
yuxuya getm ənin pozulması −
ıcıqlılıq, emosional partlayış −
konsentrasiya ç ətinlikləri −
ək oyanıqlıq simptomları −
rtmış qorxu reaksiyası Simptomlar qrupu Travma il ə üzl
əşmiş insan PTSP üçün skrininq Travma il ə əlaqəli simptomlar müşahidə olunurmu? (yan c ədvələ bax) Posttravmatik Stress Pozuntusu (PTSP) K əskin PTSP <3 ay Xronik PTSP >3 ay PTSP komorbid pozuntularla Ehtiyac varsa, əlavə dəstək xidm
ətləri haqda informasiya verin; əlaqə nömrələri ilə t əmin edin PTSP p rofilaktikası PTSP müalic əsi
H ə Yox
32
Klinik protokol Az ərbaycan Respublikas ı S əhiyy
ə Nazirliyinin İctimai S əhi yy
ə İslahatlar M ərk əzind
ə haz ırlanm
ış dı r. Alqoritm 2. PTSP-nin müalic ə alqoritmi 8
∗ Az ərbaycan Respublikasında dövlət qeydiyyatından keçməmiş dərman vasitələri yox
əli
əftə sonra cavab Ən azı 1 il davam etm ək Ən azı 1 il davam etm ək bütün sisteml ər üzrə mənfi cavab
davam etm ək TSA, AAP, antikonvulsant, α1aa, α2a, BDZ, βB, azipirone*, KBT Cavab? TSA, MAOİ və ya 3-cü preparat əlavə edin, yaxud diaqnozu yenid ən gözdən keçirin Cavab? farmakoloji
33
Klinik protokol Az ərbaycan Respublikas ı S əhiyy
ə Nazirliyinin İctimai S əhi yy
ə İslahatlar M ərk əzind
ə haz ırlanm
ış dı r. Əlavə 1 PTSP Anketi (mülki versiya) 9
Pasiyentin a dı: _______________________________ T əlimat: Aşağıda bəzən insanlarda stressogen hadisələrə cavab kimi meydana çıxan problem və şikayətlərin siyahısı verilmişdir. Z əhmət olmazsa, hər bəndi diqqətlə oxuyun; bəndin qarşısındakı xanaya “ x ” işarəsi qoyaraq, həmin problemin sizi son ay ərzində nə d ərəcədə narahat etdiyini göstərin. № Reaksiya Heç yoxdur (1) Az (2) Orta (3) Çox (4) Çox yüks ək (5) 1. Yaşanmış stressogen hadis ə haqda
t əkrarlanan, narahat edici xatir ələr, fikirlər v ə təsəvvürlər
Yaşanmış stressogen hadis
ə haqda t əkrarlanan, narahat edici yuxular
3. Q əflətən stressogen hadis ə yenidən baş verirmiş kimi hislər keçirm
ək və ya davranmaq (sanki onu yenid ən yaşayırsınız)
Hadis əni xatırlayan zaman dilxor olmaq
5. Hadis
əni xatırlayan zaman baş verən fiziki reaksiyalar (m əsələn,
ür əkdöyünmə, t əngnəfəslik, tərləmə)
Hadis ə haqda danışmaq, düşünmək və onunla bağlı hislərdən çəkinmək
Hadis əni xatırlada bil əcək fəaliyyət və
34
Klinik protokol Az ərbaycan Respublikas ı S
əhiyy ə Nazirliyinin İctimai S əhi
yy ə v
ə İslahatlar M ərk əzind
ə haz ırlanm
ış dı r. situasiyalardan ç əkinmək 8. Baş vermiş hadisənin vacib komponentl ərini
xatırlamaqda çətinliklər
9. Ad ətən, zövq aldığınız şeylərə marağın itməsi
10. Dig ər insanlardan təcrid olunmuşluq, uzaqlıq hissi
ə siz
ə yaxın insanlara qarşı sevgi hissləri keçir ə bilməmək
ələcək haqda ümidlərin itm
əsi
13. Yuxuya getm ə və yuxu prosesinin pozulm ası
Qıcıqlılıq hissi və əsəb partlayışlarının baş verm əsi
ç ətinliklərin olması
ək oyanıqlıq hissi v
ə təşviş içərisində olmaq
ən çıxmaq və qorxu hissi keçirm ək
Qiym ətləndirmə Si mptomların ümumi ağırlıq balı (hədd=17-85) 17 ayrı-ayrı b əndin ballarının cəmlənməsi ilə hesablanır. 1.
meyarlarına ən azı 1 B (1-5-ci bəndlər), 3 C (6-12-ci b əndlər) və 2 D (13-17-ci bəndlər) cavabları uyğun gəlir. Yalnız “orta (3)” v ə daha yüksək qiymətləndirilmiş bəndlər sayılır. 2.
mumi balın təyin olunmuş normativ həddi (bax: yuxarıda c ədvəl) keçib-keçmədiyi müəyyənləşdirilir. 35
Klinik protokol Az ərbaycan Respublikas ı S əhiyy
ə Nazirliyinin İctimai S əhi yy
ə İslahatlar M ərk əzind
ə haz ırlanm
ış dı r. 3.
Y uxarıda qeyd edilmiş 1 və 2 metodları kombinə edilməklə həm klinik şəkil, həm də onların ağırlıq dərəcəsi təyin edilərək, n əticənin PTSP-yə uyğun olub-olmaması müəyyənləşdirilir 14 .
ə rast g əlinmə e htimalı Mü əssisələr PTSP Anketi (mülki versiya) üzr ə bal hüdudları 15% v
ə aşağı m əsələn, ilkin tibbi yardım mü əssisələri və ya ümumi populyasiya 30-35
16-39% m əsələn, ixtisaslaşdırılmış tibb mü əssisələri (əsasən k əllə-beyin travmaları) 36-44 40% v
ə yuxarı m əsələn, psixiatriya mü əssisələri 45-50
H ədəf kütlədə PTSP faizi məlumdursa, cədvəlin 1-ci sütunundan istifad ə edilməli, əks təqdirdə sorğu aparılan müəssisəyə uyğun 2-ci sütundan istifad ə edilərək balı hüdudu müəyyənləşdirilməlidir. Əgər şkala skrininq məqsədilə doldurulursa göstərilən bal intervalının aşağı həddi, əgər diaqnostika məqsədilə doldurulursa yuxarı həddi seçilm əlidir
14 .
36
Klinik protokol Az ərbaycan Respublikas ı S əhiyy
ə Nazirliyinin İctimai S əhi yy
ə İslahatlar M ərk əzind
ə haz ırlanm
ış dı r. Əlavə 2 Breslau skrininq metodu 15
Aşağıdakı sorğu empirik təsdiqlənmiş skrininq metodlarının bir nümun
əsidir. 1.
Yaşadığınız travmatik hadisəni xatırlada biləcək yerlərdən, insanlardan v ə fəaliyyətlərdən çəkinirsinizmi? 2.
Əvvəllər sizin üçün əhəmiyyətli olan və etməkdən həzz aldığınız f əaliyyətlərə qarşı marağınız azalıbmı? 3.
Özünüzü ətrafdakı insanlardan təcrid olunmuş və yad hiss edirsinizmi? 4.
ç ətinlik çəkirsinizmi? 5.
ələcək üçün planlar qurmağın mənasız olduğunu hiss etməyə başlamısınız? 6.
ədə və ya yuxu zamanı əvvəlkinə nisbətən çətinlik ç əkirsinizmi? 7.
Adi s əs və hərəkətlərdən tez qıcıqlanır, yaxud əsəb gərginliyi, t əlaş, qorxu hissi keçirirsinizmi? Qiym ətləndirmə T ədqiqatlar nəticəsində aşkar edilmişdir ki, travmaya məruz qalmış fərdlər arasında bu sorğuda 4 və daha çox bəndə pozitiv cavab ver
ənlərin 71%-də PTSP diaqnozu var, 4-dən az bəndə pozitiv cavab ver
ənlərin 98%-də PTSP diaqnozu yoxdur. Bu əsasla demək olar ki, 4 v
ə daha çox suala pozitiv cavab verən fərdlərə PTSP diaqnozu qoyula bil ər.
37
Klinik protokol Az ərbaycan Respublikas ı S əhiyy
ə Nazirliyinin İctimai S əhi yy
ə İslahatlar M ərk əzind
ə haz ırlanm
ış dı r. Əlavə 3 Randy J. Hartman-a gör ə PTSP-nin formalaşmasının 12 pilləsi 10
Panik/t
əşvişli epizodlar Kəskin təşviş Özün
ə inamın tədricən enməsi Depressiya Başqalarına qarşı inamsızlıq hissi Narazılıq Konflikt ə meyillilik Əsəbilik PTSP bu m ərhələdə formalaşmağa başlayır Qorxu Qarışıq epizodlar baş verir Təşviş D əyərsizlik hissi Özünü qiymətləndirmənin enməsi Başqa kim bilir? Utancaqlıq hissi Bu hadis
ədə mənim nə qədər günahım var? Günah hissi Xatırlamağa çalışmaq; mən öz yaddaşıma güvənə bilərəm? Çaşqınlıq Emosional, psixi v ə fiziki ağrı Ağrı İstənilən hadisə disstress yarada bilər Oyadıcı hadisələr
38
Klinik protokol Az ərbaycan Respublikas ı S
əhiyy ə Nazirliyinin İctimai S əhi
yy ə v
ə İslahatlar M ərk əzind
ə haz ırlanm
ış dı r. Əlavə 4 TRAVMA SKRİNİNQ ANKETİ Lancashire Travmatik Stress Xidm əti 4
Ad, soyad: _____________________________________________ Tarix: _________________________________________________ Travmatik hadis ə: _______________________________________ Hadis ənin tarixi: ________________________________________ T əlimat: Zəhmət olmazsa, travmatik hadisədən sonra baş verə bil
əcək aşağıdakı reaksiyaları gözdən keçirin. Bu anket sizin travmatik hadis əyə olan şəxsi reaksiyalarınıza aiddir. Zəhmət olmazsa, son h əftə ərzində özünüzdə ən azı iki dəfə aşağıdakılara rast g əlib-gəlmədiyinizi qeyd edin: B əndlər B əli, öt ən həftə ərzində ən az ı iki dəfə Xeyr 1.
Özünüz ist əmədən, hadisə ilə əlaqədar ağlınıza g ələn narahatedici fikirlər, yaxud xatirələr
2. Hadis
ə haqqında narahatedici yuxular
3.
Hadis əni yenidən təkrarlanırmış kimi hiss etmək, yaxud davranmaq
Hadis
əni xatırladan hər şeydən məyus olmaq
5.
Hadis əni xatırlayan zaman yaranan somatik reaksiyalar (sür ətli ürəkdöyünmə, mədədə burulma hissi, t ərləmə, başgicəllənmə)
6.
Yuxuya getm ə, yaxud yuxuda qalmada çətinliklər (yuxuya getm ədə çətinliklər, yaxud fasiləli/qırıq- qırıq yuxu)
Əsəbilik (qıcıqlılıq, oyanıqlıq, həssaslıq), yaxud q əzəb partlayışı
8. Konsentrasiya zamanı çətinliklər
Özünüz
ə və ya ətrafdakılara qarşı potensial t əhlükə haqda artmış təlaş
10. Gözl
ənilməz şeylərə qarşı əsəbilik, yaxud qorxu hissi
39
Klinik protokol Az ərbaycan Respublikas ı S
əhiyy ə Nazirliyinin İctimai S əhi
yy ə v
ə İslahatlar M ərk əzind
ə haz ırlanm
ış dı r. Qiym ətləndirmə Mü əlliflər belə hesab edirlər ki, Travma Skrininq Anket pasiyentl ərdə “təbii sağalma prosesinə imkan vermək məqsədilə” travmatik hadis ə baş verdikdən 3 həftə sonra tətbiq olunmalıdır. Optimal hüdud balı hər hansı kombinasiyada 6 və daha çox “Bəli” cavabı hesab olunur.
40
Klinik protokol Az ərbaycan Respublikas ı S əhiyy
ə Nazirliyinin İctimai S əhi yy
ə İslahatlar M ərk əzind
ə haz ırlanm
ış dı r. Əlavə 5 Roberts-in 7 M ərhələli Böhrana Müdaxilə Modeli 5
2.
Əməkdaşlıq yaratmaq 4. Hiss v ə emosiyaları araşdırmaq 5. Alternativl ər yaratmaq v ə araşdırmaq 6. F əaliyyət planı qurmaq 1. Böhran v ə biopsixososial müayinəni həyata keçirmək 3. Mövcud probleml ərin istiqamətlərini mü əyyənləşdirmək 7. Planı
h əyata
keçirm ək
41
Klinik protokol Az ərbaycan Respublikas ı S əhiyy
ə Nazirliyinin İctimai S əhi yy
ə İslahatlar M ərk əzind
ə haz ırlanm
ış dı r. Əlavə 6 Stress p ozuntularının müalicəsində istifadə olunan preparatlar Beyn əlxalq patentl əşdirilmiş adı Ticar ət adı və buraxılış forması Başlanğıc doza mq/gün Adi doza 1. Serotoninin intraneyronal udulmasının seçici inhibitorları (SİUSİ) Essitalopram cipraleks 10 mq, tablet; deploram-S 10 mq, 20 mq örtülü tablet; esçita 10 mq örtülü tablet 10
10-20 Fluoksetin (A) 12
10 10-80
Fluvoksamin fevarin 50, 100 mq tablet 50 50-300
Paroksetin (A) 12
seroksat 20 mq tablet 10
10-60 Sertralin (A) 12
stimulaton 50, 100 mq tablet 50
50-200 2. Serotonin v ə noradrenalinin intraneyronal udulmasının seçici inhibitorları (SNİUSİ) Venlaksaxin (A) 12
velaksin 37.5, 75, 150 mq tablet 37,5 75-375
3. Noradrenalin v ə serotonin modulyatorları (NSM) Mirtazapin ∗ (B) 12
zapiks * 15, 30, 45 mq tablet 15 15-45
4. Tri- v ə heterotsiklik antidepressantlar (TSA) Amitriptilin (B) 12
amitriptilin 25 mq tablet; amitriptilin hydroxlorid 25 mq tablet 25-50 75-300
Klomipramin anafranil 25 mq tablet 25 75-250
5. Azapironlar Buspiron
*
buspar * 10 mq
10 20-30
6. Antipsixotik preparatlar (neyroleptikl ər) Risperidon (D) 12
rispolept oral maye * 30 ml 0,5-1 2-6
Olanzapin roksizapin 5 mq, 10 mq örtülü tablet; olanklin 2,5mq, 5mq, 10 mq tablet; zolaksa 5 mq, 10 mq sorma tablet 5 5-20
∗
Az ərbaycan Respublikasında dövlət qeydiyyatından keçməmiş dərman vasitələri
Klinik protokol Az ərbaycan Respublikas ı S
əhiyy ə Nazirliyinin İctimai S əhi
yy ə v
ə İslahatlar M ərk əzind
ə haz ırlanm
ış dı r. Ədəbiyyat 1.
Az ərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin “İlkin tibbi yardım göst ərən tibb müəssisələrində müalicəsinə icazə verilən xəstəliklərin (psixi pozuntuların) Siyahısı”nın təsdiq edilməsi haqqında 2012-ci il 11 iyun tarixli 131 nömr əli Qərarı [Elektron məlumat] Elektron ünvan: http://www.cabmin.gov.az/?/az/pressreliz/view/702 (19.04.2013) 2.
əstəliklərin və sağlamlıqla bağlı problemlərin beynəlxalq statistik t əsnifatı: 10-cu baxış. - I cild. - Cenevrə, Ümumdünya Səhiyyə T əşkilati, 2002. – 47s. 3.
Compulsive Disorder and Post-Traumatic stress disorder / ed. D. Nutt & J. Ballenger. - Blackwell Publishing Ltd, 2005. – 242p. (19.04.2013) 4.
[Electronic resource] / Brewin C. R. [et al.] // British Journal of Psychiatry. - 2002. - vol 181. – 158-162 p. - Available at: http://www.lancashiretraumaticstressservice.nhs.uk/documents/Trauma ScreeningQuestionnaire.pdf (19.04.2013)
5. Crisis İntervention Handbook: assessment, treatment, and research [Electronic resource] / Albert R. Roberts; Oxford University Pres. - third edition. - 2005. - 871p. - Available at: http://elib.fk.uwks.ac.id/asset/archieve/e-book/PSYCHIATRIC- %20ILMU%20PENYAKIT%20JIWA/Crisis%20Intervention%20Han dbook.pdf (19.04.2013) 6.
Post-traumatic stress disorder (PTSD): the management of PTSD in adults and children: NICE Clinical Guideline 26 [Electronic resource] / National Institute for Health and Clinical Excellence. - London (UK). – March 2005. - 176p - Available at: http://www.nice.org.uk/ nicemedia/live/10966/29772/29772.pdf (19.04.2013) 7.
Psychometric properties of PTSD checklist in sample of male veterans [Electronic resource] / Stefanie M. Keen [et al] // Journal of Rehabilitation Research and Development. - 2008. – vol 45(3). - 465- 474p. - Available at: http://www.rehab.research.va.gov/jour/08/45/3/pdf/keen.pdf (19.04.2013) 8.
Psychopharmacology algorithms: Post-traumatic stress disorder Algoritm [Electronic resource] / IPAP. - December 2008. - Available at: http://home.comcast.net/~dshartley3/PSYCHALG/IPAP.htm (19.04.2013) 9.
PTSD CheckList – Civilian Version (PCL-C): PCL - C for DSM- IV [Electronic resource] / Weathers F.W. [et al]; National Center
43
Klinik protokol Az ərbaycan Respublikas ı S əhiyy
ə Nazirliyinin İctimai S əhi yy
ə İslahatlar M ərk əzind
ə haz ırlanm
ış dı r. for PTSD - Behavioral Science Division.- Boston. 1991. - 4p. - Available at: http://at-ease.dva.gov.au/professionals/files/2012/12/PCL.pdf (19.04.2013)
10.
The American Association of Professional Hypnotherapists. The twelve steps to the formation of a PTSD [Electronic resource] / Randy J. Hartman . - 2011. - Available at: http://aaph.org/rjhartman /articles/twelve_steps_to_PTSD (19.04.2013) 11.
Diagnostic Criteria for research [Electronic resource] / World Health Organization. - Geneva. - 1993. - 263p. - Available at: http://who.int/classifications/icd/en/GRNBOOK.pdf (19.04.2013) 12.
The management of post-traumatic stress: Clinical practice guideline [Electronic resource] / The Department of Veterans Affairs (VA) and The Department of Defense (DoD). - October 2010. – 253p. - Available at: http://www.healthquality.va.gov/ptsd/cpg_PTSD-FULL-201011612.pdf (19.04.2013) 13.
stress disorder: Australian Guidelines [Electronic resource] / Australian Centre for Posttraumatic Mental Health. - 2007. - 170p. - Available at: http://www.nhmrc.gov.au/_files_nhmrc/publications/attachments/mh13 .pdf (19.04.2013) 14.
Center for PTSD. - July 2012. - 3p. - Available at: http://www.ptsd.va.gov/professional/pages/assessments/assessment- pdf/pcl-handout.pdf (19.04.2013) 15.
Utility of a Short Screening Scale for DSM-IV PTSD in Primary Care: Brief report [Electronic resource] / Rachel Kimerling [et al.] // J Gen Intern Med.- January. - 2006. - vol 21(1). 65-67p. - Available at: http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC1484617/ (19.04.2013) 16.
Белялов Ф.И. Психические расстройства в практике терапевта [Электронный ресурс]: Монография. - изд. 6, перераб. и доп. – Иркутск.: РИО ИГМАПО, 2013. - 327с. – Режим доступа: http://therapy.irkutsk.ru/my/book/psych6.pdf (19.04.2013)
44
Klinik protokol Az ərbaycan Respublikas ı S əhiyy
ə Nazirliyinin İctimai S əhi yy
ə İslahatlar M ərk əzind
ə haz ırlanm
ış dı
Document Outline
Yüklə 3 Mb. Dostları ilə paylaş:
|