Az ərbaycan Respublikası Sə hiyy
Yüklə 3 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- KSP v ə PTSP zamanı ilkin psixoloji yardım
- Kontakt
- Stabilizasiya
- Praktik köm ək
- Əməkdaşlıq edən digər xidmətlərlə bağlantı
- Pasiyentin n əzərinə çatdırılmalı olan əsas məlumatlar
- İxtisaslaşdırılmış yardım səviyyəsinə göndəriş
- Medikamentoz müalic ə metodları
- Göz h ərəkətləri ilə desensitizasiya və reprosessinq (А)
- Psixodinamik terapiya (С)
- Stressin idar ə edilməsi
- Narrativ ekspozisiya t erapiyası
- Hipnoz/Hipnoterapiya
|
17
Klinik protokol Az ərbaycan Respublikas ı S əhiyy
ə Nazirliyinin İctimai S əhi yy
ə İslahatlar M ərk əzind
ə haz ırlanm
ış dı r. KSP v ə PTSP zamanı ilkin psixoloji yardım (Əlavə 5) İlkin psixoloji yardım baş vermiş disstressi azaltmağa və komfort, informasiya, praktik v ə emosional dəstəkləmə kimi təməl insani ehtiyacları qarşılamağa yönəlməlidir. İlkin psixoloji yardım f ərdin təbii müqavimət gücünü artırmaq və travma ilə mübarizə aparmaq m əqsədilə yaradılmışdır. Onun aşağıda sadalanan səkkiz əsas komponenti var 12 : 1.
ə kontakt yaratmaq və zərərçəkmiş insanla şəfqətli, daim köməyə hazır tərzdə məşğul olmaq 2.
əhlükəsizlik və komfort: təcili və davamlı təhlükəsizlik hissi aşılamaq, fiziki və emosional komfort təmin etmək, pasiyenti emosional c əhətdən dəstəkləmək 3.
əddən artıq gərginlik və təşvişi stabilləşdirmək 4.
İnformasiya toplama: ilkin ehtiyacları müəyyənləşdirmək m əqsədilə informasiya toplamaq və buna müvafiq ilkin psixoloji yardım göstərmək 5.
Praktik köm ək: zərərçəkmiş şəxsin birincili ehtiyaclarının qarşılanmasına istiqamət vermək (gündəlik və məişət tələbatları, tibbi l əvazimatlar və s.) 6.
əstək: zərərçəkmiş şəxs və sosial dəstək xidməti arasında əlaqə yaratmaq 7.
əndirmə: baş vermiş hadisədən qaynaqlanan nəticələrlə mübariz
ə aparmağın yollarını göstərmək – stress reaksiyaları bar
ədə məlumat vermək (adətən, yazılı formada), düşdüyü disstress v əziyyətinin insanlar üçün normal reaksiya olduğunu anlamaqda pasiyent ə kömək etmək, baş vermiş hadisədə onun günahının olmamasına inandırmaq 8.
olacaq xidm ət sahələri, təşkilatlar barədə informasiya ilə təmin etm ək.
Bundan əlavə pasiyentin psixoloji travması barədə ailəsi və yaxınları ilə danışması üçün ona stimul və dəstək vermək lazımdır. Eyni zamanda d oğmalar və yaxınlara isə öz növbəsində zərər çəkmiş insana qarşı dözüm nümayiş etdirilməsinin zəruriliyi, pasiyentin başa düşülməsinin və ona dəstək verilməsinin vacibliyi izah edilməlidir. Pasiyentd ə yuxusuzluq müşahidə olunsa qısamüddətli yuxu d ərmanları qəbul etmək məsləhət görülməlidir. 18
Klinik protokol Az ərbaycan Respublikas ı S əhiyy
ə Nazirliyinin İctimai S əhi yy
ə İslahatlar M ərk əzind
ə haz ırlanm
ış dı r. Pasiyentin n əzərinə çatdırılmalı olan əsas məlumatlar:
Psixi travma yaradan hadis ələr insanın psixi sağlamlığına təsir göst ərir
Simptomların əksəriyyəti kiçik müdaxilələr nəticəsində tez keçib ged ə bilər
Ağır vəziyyətlər üçün effektiv müalicə növləri mövcuddur
PTSP- nin mövcudluğu “dəlilik” və ya xarakterin zəifliyi deyil
Pasiyent v ə onun ailə üzvləri depressiyanın erkən əlamətləri və suisidal fikirl ərə münasibətdə sayıqlıq nümayiş etdirməli və onlar yarandığı təqdirdə bacardıqca tez yardım üçün müraciət etm
əlidirlər
PTSP zamanı alkoqol və digər psixoaktiv maddələrdən istifadə etm
ək daha əlavə problemlərin yaranmasına gətirib çıxarır.
İxtisaslaşdırılmış yardım səviyyəsinə göndəriş
1. İxtisaslaşdırılmış yardım səviyyəsinə göndəriş aşağıdakı hallarda həyata keçirilməlidir:
yanaşması
1 ay müddətində xəstənin vəziyyətinin yaxşılaşmaması
Pasiyentin alkoq ol və narkotik maddələrdən istifadəsi
pozuntunun mövcudluğu
İlkin tibbi yardım şəraitində arzu olunan nəticənin əldə edilməsinin mümkünsüzlüyü 2. İlkin səhiyyə sisteminin həkimi mütəxəssis yanına göndəriş verərkən PTSP-nin davamlılığı, ağırlıq dərəcəsi və dinamikası, intihar tendensiyaları, davam edən və öncədən aparılan müalicə haqqında məlumat təqdim etməlidir.
PTSP-nin medikamentoz v ə qeyri-medikamentoz müalicə metodları mövcuddur
ilkin səhiyyə səviyyəsində çalışan terapevtlər və ailə həkimləri tərəfindən aparıla bilər.
yalnız bu sahədə ixtisaslaşmış müt
əxəssislər tərəfindən aparıla bilər.
19
Klinik protokol Az ərbaycan Respublikas ı S əhiyy
ə Nazirliyinin İctimai S əhi yy
ə İslahatlar M ərk əzind
ə haz ırlanm
ış dı r. Medikamentoz müalic ə metodları (Alqoritm 2, Əlavə 6) PTSP-y ə spesifik tövsiyələr: 1.
Farmakoterapiya yetkin (orta yaşlı) şəxslərdə travma-fokuslu psixoloji terapiya il ə müqayisədə şablon birinci-seçim müalicə metodu kimi istifad ə olunmamalıdır (A) 6,13
. 2.
Farmakoterapiya (paroksetin v ə ya mirtazapin ∗ ümumi istifad ə üçün, amitriptilin v ə ya fenelzin * is ə yalnız psixi sağlamlıq müt
əxəssisləri tərəfindən təyin olunmalı) pasiyentin travma- fokuslu psixoloji terapiya başlamağı inkar etdiyi hallarda tətbiq olunmalıdır (B) 6,12,13
. 3.
Farmakoterapiya travma üçün davamlı ciddi təhlükənin olması (m əsələn, davamlı məişət zorakılığı) səbəbindən travma-fokuslu psixoloji terapiya keçm ək iqtidarında olmayan yetkin pasiyentlər üçün t ətbiq olunmalıdır (C) 6 . 4.
ə ya ümumiyy ətlə nəticə almayan pasiyentlərdə tətbiq olunmalıdır (C) 6 . 5.
Yuxu pozuntusunun əsas problem olduğu hallarda, hipnotik pre
paratların istifadəsi yalnız qısamüddətli istifadə üçün uyğun sayılır; uzunmüddətli müalicə tələb olunan hallarda asılılıq riskini azaltmaq m əqsədilə erk ən mərhələlərdən münasib antidepressantlar t ətbiq olunmalıdır (C) 6 .
Farmakoterapiya psixoloji terapiyan ın effektivliyinə təsir edən komorbid depressiya v ə ya əhəmiyyətli dərəcədə yüksək oyanıqlığın müşahidə olunduğu pasiyentlərdə psixoloji terapiyaya əlavə oluna bilər (C) 6 .
Farmakoterapiyaya reaksiya verm əyən orta yaşlı pasiyentlərdə preparatın dozası tövsiyə olunan həddə qədər artırılmalıdır. Əgər daha uzunmüdd ətli dərman müalicəsi tələb olunursa, bu başqa sinif antidepressantla v ə ya olanzapinin əlavə edilməsi ilə aparılmalıdır (B) 13 . 8.
PTSP-d ən əziyyət çəkən orta yaşlı şəxslərin farmakoterapiyaya müsb
ət reaksiya verdiyi hallarda, müalicə tədricən kəsilənə qədər ən az 12 ay davam etdirilməlidir (B) 13 .
Az ərbaycan Respublikasında dövlət qeydiyyatından keçməmiş dərman vasitələri
20
Klinik protokol Az ərbaycan Respublikas ı S
əhiyy ə Nazirliyinin İctimai S əhi
yy ə v
ə İslahatlar M ərk əzind
ə haz ırlanm
ış dı r. 9.
Venlafaksin (A) 12 t
əsiri bir sıra tədqiqatlarla effektli sayılmışdır. Yalnız yüksək oyanıqlıq simptomlarına nisbətən az təsir göst ərdiyi aşkarlanmışdır. 10.
Fluoksetin (A) 12 20-80 mq dozada 8-32 h əftəlik tədqiqatlarda t əkraryaşama və çəkinmə simptomlarına müsbət təsir göstərdiyi müşahidə olunmuşdur. 11.
Sertralinl ə (A) 12 müalic ədə çəkinmə, emosional donma və yüksək oyanıqlıq simptomarında yaxşılaşma, təkraryaşama qrup si mptomlarında isə effektivliyi müəyyən edilməmişdir. Fluvoksaminl ə bəzi araşdırmalardan onun yüksək oyanıqlıq, ç əkinmə və intruziv simptomlara müsbət təsiri məlumdur. 12.
Buspironun ∗ 30-60 mq dozada depressiv, t əşvişlə assosiasiyalı simptomatika il ə yanaşı flashback, kabuslu yuxular və sayrışan fikirl
ərə müsbət təsiri ola bilər. 13.
Lamotriginin t əkraryaşama, çəkinmə və emosional donma simptomlarına müsbət; divalproeksinin * intruziv v ə yüksək oyanıqlıq simptomlarına müsbət, çəkinmə/emosional donma simptomarında effektsiz təsiri aşkarlanmışdır. 14.
Risperidon “flashback”, kabuslu yuxugörm ələrdə, qıcıqlı aqressiya v ə intruziv fikirlər və emosional reaktivlikdə faydalı ola bil
ər (D) 12 . Ümumi tövsiy ələr 1.
Antidepressant t əyin olunmuş hər bir PTSP-dən əziyyət çəkən pasiyent müalic ə başlanan zaman potensial əlavə effektlər və preparatı kəsmə və ya ara vermə zamanı meydana çıxa biləcək simptomlar (xüsusil ə,
paroksetin t əyinində) barədə m əlumatlandırılmalıdır (C) 6 .
K əsmə simptomları, adətən, mülayim ifadə olunmuş şəkildə rast g əlinir və öz-özünə aradan qalxır, lakin bəzən daha kəskin ifadə oluna bil ər. Antidepressantların dozası 4 həftə ərzində tədricən azaldılmalıdır; bəzi fərdlərdə daha uzun müddət tələb oluna bilər
6 . 3.
K əsmə simptomları mülayim ifadə olunmuşdursa, pasiyenti sakitl
əşdirmək və monitorinq aparmaq lazımdır. Əgər simptomlar ∗ Az ərbaycan Respublikasında dövlət qeydiyyatından keçməmiş dərman vasitələri
21
Klinik protokol Az ərbaycan Respublikas ı S
əhiyy ə Nazirliyinin İctimai S əhi
yy ə v
ə İslahatlar M ərk əzind
ə haz ırlanm
ış dı r. k əskin ifadə olunmuşdursa, ilkin təyin olunmuş antidepressant yenid ən təyin edilməli (və ya eyni sinifdən olan yarımparçalanma müdd əti daha uzun antidepressant) və simptomların monito- rinqinin aparılması ilə yanaşı doza tədricən azaldılmalıdır (C) 6,12 .
Antidepressantlarla müalic əyə başlanmış və yüksək suisid riski müşahidə olunan orta yaşlı şəxslərdə və 18-29 yaşlar arasında olan bütün pasiyentl ərdə (antidepressantların bu qrupda istifadəsi il ə bağlı yüksək potensial suisid riskinə görə) 1 həftə sonra və risk əhəmiyyətini itirənədək davamlı olaraq tez-tez təkrar müayin ə keçirilməlidir (D) 6 . 5. Xüsusil
ə, SİUSİ ilə müalicənin başlanğıc mərhələlərində klinisistl ər aktiv şəkildə akatiziya, suisid ideyaları, artmış təşviş v ə ajitasiya əlamətlərini aşkara çıxarmalıdırlar. Onlar həmçinin PTSP-d ən əziyyət çəkən pasiyentlərə müalicənin ilkin m ərhələlərində bu simptomların yaranma riski haqda və bu əlamətlərin disstress yaradacaq səviyyədə olduğu halda təcili köm
ək üçün müraciət etmələri barədə məlumat verilməlidir (D) 6 . 6.
Əgər PTSP-dən əziyyət çəkən pasiyentdə antidepressantların q əbulu nəticəsində uzunmüddətli akatiziya yaranırsa təyin olunmuş preparat yenidən gözdən keçirilməlidir (D) 6 . 7.
Antidepressantlarla müalic əyə başlanmış yüksək suisid riski olmayan yetkin şəxslər 2 həftə sonra və davamlı olaraq əvvəlcədən təyin olunmuş mütəmadi qaydada, məsələn, ilk 3 ay ərzində 2-4 həftə intervalı ilə, müalicəyə müsbət reaksiya verilən hallarda sonralar daha böyük intervallarla, t əkrar müayinədən keçirilm əlidirlər 6 .
İ-MEDİKAMENTOZ MÜALİCƏ METODLARI Travma fokuslu koqnitiv d avranış terapiyası (А) 6,12,13
Koqnitiv davranış terapiyası travmatik hadisənin şəxsdə yaratdığı emosional, koqnitiv v ə davranış nəticələrinə yönəlmiş qısamüddətli, strukturlu psixoloji müdaxil ədir. KBT strategiyaları koqnitiv və davranış nəzəriyyələrdən başlanğıc götürür. Bu strategiyalara koqnitiv terapiya v ə ekspozisiya texnikaları ilə yanaşı psixoedukasiya v ə oyanıqlıq menecmenti formasında hazırlıqlar aid edil
ə bilər.
22
Klinik protokol Az ərbaycan Respublikas ı S əhiyy
ə Nazirliyinin İctimai S əhi yy
ə İslahatlar M ərk əzind
ə haz ırlanm
ış dı r. Ekspozisiya terapiyasının əsas məqsədi şəxsə onda təşviş yaradan obyektl
ə üzləşməyə kömək etməkdir. Ekspozisiya prosesinin əsasında dayanan fundamental prinsip öyrəşmədir. Əgər insan təşviş ya radan qıcıqla uzun müddət kontaktda saxlanılsa, onun təşviş hissi ist ər-istəməz azalır. Bu nəticəyə bir və ya bir neçə sessiya seriyasından sonra nail olmaq olar. Konkret olaraq PTSP zamanı bu, z ərərçəkmiş şəxsin travmatik hadisə ilə bağlı xatirələri ilə, idarə olunan v ə təhlükəsiz mühitdə üzləşdirilməsi (təsəvvür ekspozisiyası), h əmçinin travma ilə bağlı çəkinmə situasiyaları ilə in vivo üzləşmə dem əkdir. “Foa”nın PTSP üçün uzadılmış ekspozisiyasından başlayan ekspozision terapiya bu pozuntunun psixoloji müalicəsinin ən vacib tərkib hissəsidir. PTSP-nin müalic əsində koqnitiv terapiya travmatik hadisə ilə bağlı əmələ gələ bilən təhrif olunmuş mənfi fikirləri, eləcə də özləri v ə ətraf mühit haqda uyğun olmayan, faydasız inancları mü əyyənləşdirmək, aradan qaldırmaq və dəyişməkdə fərdə kömək edir. Resikin t əklif etdiyi koqnitiv-prosessual terapiya seksual zorakılıq qurbanları üçün yaradılmışdır. Bu terapiya travmatik yaddaşla ekspozisiya komponentinin təhlükəsizlik, etibarlılıq, güc/idar ə, hörmət və intimlik mövzuları ətrafında koqnitiv işlə kombinasiyasından ibarətdir.
6,12,13
GHDR travmatik hadis ə zamanı yaşanan həddindən artıq emosiya v ə dissosiativ proseslərin informasiyanın işlənməsinə mane olması və yaddaşda tam işlənməmiş şəkildə saxlanılan hadisənin mövcud yaddaş şəbəkəsindən ayrı düşməsi fərziyyəsinə əsaslanır. GHDR zamanı pasiyentdən tələb olunur ki, travma ilə bağlı t əsəvvürlər, neqativ fikirlər və somatik hissiyyatlar üzərində fokuslanaraq, görüş sahəsində terapevtin barmaq hərəkətlərini gözləri il ə izləsin (20-30 san və ya daha çox). Bu proses bir neçə dəfə təkrar oluna bil ər. Tam dəqiq təsir mexanizmi bilinməsə də, belə təxmin olunur ki, bu ikili diqq ət travmatik yaddaşın hazırkı bilik şəbəkəsi ilə qarşılıqlı əlaqəsini yaxşılaşdırır. Qeyd etmək lazımdır ki, vaxt keçdikc
ə GHDR KBT-yə aid edilə biləcək bir çox müdaxilə metodlarını da özündə cəmləşdirmişdir.
23
Klinik protokol Az ərbaycan Respublikas ı S əhiyy
ə Nazirliyinin İctimai S əhi yy
ə İslahatlar M ərk əzind
ə haz ırlanm
ış dı r. Psixodinamik terapiya (С) 6,12,13
Psixodinamik terapiya bir müalic ə metodu kimi pasiyentin terapevt il ə dəstəkləyici münasibət yaratmasına və münasibət zamanı baş verən transferdən istifadə edərək öz yaşadıqlarını verbalizasiya etm əsinə kömək edir. Bu proses şüuraltı xatirələr, fikirlər və emosiyaların şüurla dərk olunmasına, bu isə öz növbəsində yaşanmış hadis
ənin koqnitiv, emosional və sosial aspektlərinin şəxs tərəfindən q əbul edilməsi və ona uyğunlaşmasına kömək edərək mənalı bir struktura inteqrasiya olunmasına gətirib çıxarır. Qısa psixodinamik terapiya spesifik travma fokuslu keçirilir ki, bu zaman pasiyentin hadis ə ilə bağlı öz təcrübəsini sözlərlə ifadə etməsinə, hadisənin və ətraf mühitin onun üçün əhəmiyyətini müəyyən edərək yaşanmış t əcrübənin inteqrasiya olunmasına çalışılır. Stressin idar ə edilməsi 6,12,13
Stressin idar ə edilməsi müdaxilələri yüksək oyanıqlıq simptomlarının azalmasına və pasiyentin stress və təşviş keçirməsinə s əbəb olan həyat faktorlarının dəyişdirilməsinə yönəlmiş geniş spektr koqnitiv, davranış və fizioloji texnikaları əhatə edir. Stressin idarə edilm
əsinin PTSP-də tətbiqi yüksək oyanıqlıq simptomlarının azaldılmasına, pasiyentin həyat tərzinə təsir edən təşviş, çəkinmə simptomlarına istiqamətlənir. PTSP-də istifadə olunan ən mühüm stress menecment komponentl ərinə relaksasiya məşqləri, idarə olunan t
ənəffüs (hiperventilyasiyanın qarşısını almaq məqsədilə), ç əkinilən situasiyalarla üzləşdikdə onların öhdəsindən gəlmək üçün uyğunlaşdırılmış təlimlər və fikir-tormozlayıcı, diqqət yayındırma texnikaları aiddir. D əstəkləyici konsultasiya terapiyası 12,13
D əstəkləyici konsultasiya, pasiyentin hazırkı həyatının müxtəlif aspektl ərinə fokuslanaraq, hal-hazırda onu narahat edən problemlərin h əllinə yönəlmiş terapevtik münasibət kimi xarakterizə oluna bilər. PTSP zamanı
dəstəkləyici konsultasiya posttravmatik psixopatologiya il ə yanaşı ümumi şəraitdən qaynaqlanan problemlərə istiqam
ətlənir. Onun məqsədi praktiki problem həlletmə strategiyaları vasitəsilə şəxsin özünü daha yaxşı anlamasını və özünə köm ək etməsini təmin etməkdir. 24
Klinik protokol Az ərbaycan Respublikas ı S əhiyy
ə Nazirliyinin İctimai S əhi yy
ə İslahatlar M ərk əzind
ə haz ırlanm
ış dı r. Narrativ ekspozisiya t erapiyası 12,13
Narrativ ekspozisiya t erapiyası (NET) çoxsaylı travmatik hadis
ələrlə üzləşmiş, müharibə və işgəncələrə məruz qalmış insanlar üçün ekspozisiya terapiyası əsasında yaradılmış, standartlaşdırılmış qısamüddətli müdaxilə növüdür. NET zamanı pasiyentdən öz həyat hekay
əsini bütövlüklə qurmaq, bu zaman travmatik hadisə və bununla assosiasiyalı fikirlər və emosiyalar üzərində daha ətraflı dayanmaq t ələb olunur. Belə fərz edilir ki, NET iki yolla təsir göst ərir: travmatik xatirələrə ekspozisiya yolu ilə öyrəşmə və pasiyentin individu al avtobioqrafik yaddaşının rekonstruksiyası. Hipnoz/Hipnoterapiya Yüklə 3 Mb. Dostları ilə paylaş:
|