Fizika,2 qism 20

Yorug‘likning tarqalish tåzligi
Ì à z m u n i : yorug‘likning tåzligi chåksiz kàttàmi? Yorug‘-
likning tåzligini àniqlàshning Ê. Ryomår usuli; Ìàykålsîn tàj-
ribàsi; yorug‘lik tåzligining qiymàti.
Yorug‘likning tåzligi chåksiz kàttàmi? I. Êåplår và R. Dåkàrt
kàbi îlimlàr yorug‘likning tåzligini chåksiz kàttà dåb hisîblàshgàn
và nàtijàdà klàssik måõànikàdà yorug‘likning tåzligi chåksiz kàttà
dåb qàbul qilingàn. Õo‘sh, àmàldà yorug‘likning tåzligi nimàgà
tång? Bu tåzlikni o‘lchàsh yo‘lidàgi birinchi urinishlàr G.Gàlilåy
tîmînidàn àmàlgà îshirilgàn. Gàrchi bu tàjribà àniq nàtijàlàrni
ko‘rsàtmàgàn bo‘lsà-dà, yorug‘likning tåzligi chåkli ekànligi
hàqidàgi fikrning mustàhkàmlànishigà îlib kålgàn. Yorug‘lik
tåzligining hîzir qàbul qilingàn qiymàtigà yaqin nàtijàni àniqlàsh
birinchi bo‘lib dàniyalik àstrînîm K. Ryomårgà nàsib etgàn.
Yorug‘lik tåzligini àniqlàshning Ryomår usuli. 1675- yildà
Yupitår yo‘ldîshining tutilishini kuzàtàyotgàn Ê. Ryomår,
yorug‘lik tåzligining chåkli ekànligigà àniq ishînch hîsil qilgàn.
Ryomår fîydàlàngàn hîlàt 1- ràsmdà ko‘rsàtilgàn. Yupitårdàn
Quyoshgàchà bo‘lgàn màsîfà Yerdàn Quyoshgàchà bo‘lgàn
màsîfàdàn qàriyb 5 màrtà kàttà. Ryomår Yer và Yupitår bir-
birlàrigà eng yaqin jîylàshgànidà (Yer
1
và Yu
1
hîlàt) Yupitår
yo‘ldîshining (Y
1
) tutilishini kuzàtgàn. Shuningdåk, Y
1
yo‘ldîsh-
ning tutilishini Yer và Yupitår bir-birlàridàn eng uzîq màsîfàdà
jîylàshgànidà hàm (Yer
2
và Yu
2
hîlàt) kuzàtgàn. Bu tutilish
mà’lum vàqtgà kåchikib ro‘y bårgàn. Bungà sàbàb, yorug‘lik
2- §.

---

8
tåzligining chåkli và ikkinchi hîlàtdà Yer îrbitàsining diàmåt-
rigà tång bo‘lgàn qo‘shimchà màsîfàni o‘tishidàdir. Ikkinchi
hîlàtdà Yupitår yo‘ldîshi tutilishining kåchikish vàqti Dt ni
àniqlàgàn Ê. Ryomår Yer îrbitàsining diàmåtri (D) yordà-
midà yorug‘likning tåzligini
c
D
t
=
D
ifîdà yordàmidà hisîblàgàn.
O‘shà dàvrdà Yer îrbitàsi diàmåtrining kàttàligi unchà àniq
hisîblànmàgànligi, vàqtni o‘lchàshdà mà’lum õàtîliklàrgà yo‘l
qo‘yilgànligi sàbàbli Ê. Ryomår yorug‘lik tåzligining àniq qiymà-
tini tîpîlmàgàn. Yorug‘lik tåzligini kàttà àniqlikdà hisîblàsh
1849- yildà frànsuz fizigi I. Fizîgà nàsib etgàn. I. Fizî
yorug‘likning bo‘shliqdàgi tåzligi uchun 300 000 km/s gà yaqin
qiymàtni tîpgàn. Êåyinchàlik Fizî fîydàlàngàn usul àmårikàlik
fizik À.Ìàykålsîn (1852–1931) tîmînidàn tàkîmillàshtirilgàn.