B. X. Azizkulov, B. K. Janzakov iqtisodiy siyosatga kirish samarqand

Davlat mulki - mulk davlatga tegishli bo‘lganda mulkka egalik qilish, 
foydalanish va uni tasarruf qilish davlat ixtiyorida bo‘ladi. Davlat mulki asosan 
ikki yo‘l bilan hosil bo‘ladi:
1) xususiy mol-mulkni milliylashtirib, davlat qo‘liga olish; 
2) davlat mablag‘lari hisobidan korxonalar qurish, davlatga qarashli korxona va 
tashkilotlarda investistiyalarni amalga oshirish . 
Davlat mulki haqiqatda ham xalqqa qarashli bo‘lgan, bo‘linmaydigan yoki 
umumiy resurslardan foydalanish uchun juda mosdir. Bunga misol qilib takror 
ishlab chiqarib bo‘lmaydigan tabiiy resurslarni, yirik inshootlar va trans‘ort 
vositalari, yo‘llar kabi iqtisodiy tuzilmaning kattagina qismini ko‘rsatish mumkin . 
O‘zbekistonda Fuqarolik Kodeksiga muvofiq davlat mulki Res‘ublika 
mulkidan va ma‘muriy-xududiy (munisti‘al) tuzilmalar mulkidan iborat bo‘ladi. 
Er, er osti boyliklari, suv, havo bo‘shlig‘i, o‘simlik va hayvonot dunyosi hamda 
boshqa tabiiy resurslar, res‘ublika xokimiyati va boshqaruvi tuzilmalari mol-mulki, 
davlatga qarashli madaniy va tarixiy boyliklar, byudjet mablag‘lari, oltin zaxirasi, 
valyuta fondi va boshqa davlat fondlari res‘ublika mulki hisoblanadi . 
Ma‘muriy-hududiy (munisti‘al) tuzilmalar mulkida davlat hokimiyati 
mahalliy organlari mol-mulki, mahalliy byudjet mablag‘lari, munisti‘al uy-joy 
fondi va kommunal xo‘jaligi korxonalari va boshqa mulkiy majmualar, xalq 
ta‘limi, madaniyat, sog‘liqni saqlash muassasalari kabilar mol-mulki bo‘ladi . 
Bozor iqtisodiyotiga o‘tayotgan mamlakatlarda iqtisodiyotni erkinlashtirish 
vazifasi davlat mulki mono‘oliyasini qisqartirishni taqozo qiladi. Chunki sog‘lom 
bozor iqtisodiyoti davlat mono‘oliyasi bilan chiqishmaydi, mono‘oliya raqobatga 
to‘sqinlik qiladi . 
Mulkni davlat tasarrufidan chiqarish oqibatida iqtisodiyotda davlat 
mulkining ulushi kamayib u asosan jamoa mulkiga, ayrim hollarda fuqaro mulkiga 
va xususiy mulkka aylanadi . 
Davlat korxonalarining asosiy fondlar, ishlovchilar soni, yal‘i milliy 
mahsulot va milliy daromad yaratishdagi hissasi qisqarib, ayni vaqtda boshqa 
mulkka mansub korxonalar hissasi ortib boradi.Jamoa mulki - muayyan maqsad 
yo‘lida jamoaga birlashgan kishilar tomonidan moddiy va ma‘naviy boyliklarni 
hamjihatlik bilan o‘zlashtirishni bildiradi. Jamoa mulki davlat mulkini korxona 

---

49 
jamoasi sotib olishi, badal to‘lab korxona qurishi, akstiya chiqarib, ularni sotish 
kabi yo‘llar orqali ‗aydo bo‘ldi. Jamoa mulkining muhim xususiyati shundaki, 
ishlab chiqarish vositalari va mehnat mahsuliga ayrim shaxslar emas, balki ma‘lum 
guruh, kishilar egalik qiladi . 
Jamoa mulkiga - kop‘erativlarning, ijara va jamoa korxonalarining, 
akstionerlar jamiyatlari, xo‘jalik jamiyatlari va shirkatlarining, jamoa tashkilotlari 
va diniy tashkilotlarning mulki kiradi . 
Ko‘erativlar mulkining asosiy belgisi ishlab chiqarish vositalari va uning 
natijalarini o‘zlashtirishning jamoa-guruh xususiyatidir. Mulkchilikning bu turida 
ishlab chiqaruvchilarning ishlab chiqarish vositalari bilan qo‘shilishi muayyan 
mehnat jamoasi doirasida ro‘y beradi. Ishlab chiqarish vositalaridan foydalanish va 
ularni o‘zlashtirish mulk egasi bo‘lmish mehnat jamoasi doirasida amalga 
oshiriladi, hamda jamoa va shaxsiy iqtisodiy manfaatlarning mushtarakligi vujudga 
keladi . 
Koperativlar qishloq xo‘jaligida, sanoat, qurilish, trans‘ortda, savdo 
va umumiy ovqatlanish, ‗ulli xizmatlar sohasida hamda ishlab chiqarish va 
ijtimoiy-madaniy hayotning boshqa tarmoqlarida, ilmiy va ilmiy-texnikaviy xizmat 
ko‘rsatish sohalarida bar‘o etilishi va faoliyat ko‘rsatishi mumkin . 
Qishloq xo‘jalik ishlab chiqarish Koperativlarining asosiy shakli jamoa va 
shirkat xo‘jaliklaridir .Masalan, jamoa xo‘jaliklari va boshqa qishloq xo‘jalik 
korxonalari doirasida kollektiv va oilaviy ‗udrat hamda er uchastkalari va asosiy 
fondlarni ijaraga olish sharoitida daromadlari ‗irovard natijaga bog‘liq ravishda 
shakllanadigan xo‘jalik hisobidagi
Mulkchilikning davlat shakli bilan bir qatorda sohani rivojlantirishning bir 
qator masalalarini echishda (uy-joy, ijtimoiy infrastrukturaning boshqa ob‘ektlari – 
sanatoriyalar, dam olish uylari, bolalar bog‘chalari va shu kabilarni qurishda)
Shaharlarda aholining tovarlar va xizmatlarga bo‘lgan talabini yaxshiroq qondirish 
maqsadida davlat korxonalari va tashkilotlari uning tasarrufidan chiqarilib turli xil 
matlubot koo‘erastiyalari vujudga kelmoqda. Matlubot koo‘erastiyasining mulki 
mulkchilikning davlat va boshqa shakllaridan kelib chiqadi. Mulkchilikning bu 
shakli faoliyatida uning a‘zolari o‘z mehnati bilan ishtirok etishi shart emas.