Mаvzu: boshlang’ich sinflarda matematika o’qitish metodikasi fan sifatida

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

83 
GLOSSARIY 
“Son”-tusunchasining turli ko’rinishlari mavjud:
Algebrik sonlar: butun rastional koeffsentli ko’phadning ildizi bo’ladigan 
son;
Aralash sonlar: “Butun va kasr” qismdan iborat bo’lgan son. 
Butun sonlar: -natural sonlar va nol. Butun sonlar to’plami Z
0 
(lotincha-
“zohi”)- son so’zining birinchi harfi bilan belgilanadi.
Do’st sonlar: biri ikkinchisining bo’luvchilari yig‘indisiga teng bo’lgan 
sonlar jufti. 
e soni: natural logorifimning asosi y taxminan 2.7182818/2845904 ga teng. 
Bu sonni e harfi bilan belgilashni Shotlandiyaliyalik matematik J.Neer (1550-
1617) kiriitgan. 
Juft sonlar: 2 ga karrali butun sonlar. 
Ismli sonlar: Qaraliyotgan miqdorning o’lchov birligi nomi bilan birga 
qo’shib yozilgan sonlar 6m (olti mert) 5ga (besh gektor); 3
0
(uch gradis); 20sm
2
(yigima kvadrat santimetr) ko’rinishlarida yoziladi. 
Irostional sonlar: (lotincha irotsionolis – oqilona emas) davriy bo’lmagan 
cheksiz o’nli kasr ko’rinishida yoziladigan sonlar. Irostional sonlar nazariyasini 
qadimgi grek olimi K.Evdovks (e.o taxminin 408-355) ishlab chiqqan. 
Karrali sonlar – bir xil ko’paytuvchini ko’paytirishdan hosil bo’lgan sonlar.
Manfiy sonlar – Sonlar o’qida nol nuqtadan chap tomonda joylashgan 
haqiqiy sonlardir. Manfiy sonlar eramizdan oldingi III-I asrlarda Xitoy 
matematiklari tomonidan o’ylab topilgan. 
Mukammal sonlar – O’zidan tashqari boshqa bo’luvchilarning yig‘indisiga 
teng bo’lgan sonlar. 
Musbat sonlar – Sonlar o’qida nol nuqtadan o’ng tomonida joylashgan 
haqiqiy sonlar. 
Natural sonlar – Sanash uchun ishlatiladigan sonlar. Bu sonlar to’plami N 
(lotincha, naturalis – tabiiy so’zini bildiruvchi) harfi bilan belgilanadi. Natural 
sonlar atamasini birinchi bo’lib Rimlik olim A.Boetsi (480-524) ko’llagan. 
π soni – aylana uzunligining diametriga nisbatiga teng bo’lgan son. Uning 
qiymati tahminan 3.141592653589...ga teng bo’lib π (“Pi” yunoncha premetron – 
aylana so’zining birinchi) harfi bilan belgilanadi. Bu belgini birinchi bo’lib 1706 
yilda ingliz matematigi U. Jonson qo’llagan va rus, nemis matematigi L.Eyler 
(1707-1783) ishlarini biridan keyin (1736) umum tomonidan qabul qilingan. 
Pifagor sonlari – x
2
+y
2
=z
2
tenglamani qanoatlantiruvchi uchta musbat x.y,z 
sonlari, masalan: 3
2
+4
2
=5
2 
yoki 6
2
+8
2
=10
2
Rastinalsonlar (lotincha Ratio – nisbat) Butun va kasr sonlar.bu sonlar 
to’plami Q (fransuz qiotiant –nisbiy so’zning birinchi) harfi bilan belgilanadi. 

---

84 
Sonning kvadrati – sonning ikkinchi darajasi a sonning kvadrati 
2
a  
ko’rinishida belgilanadi. Bunday belgilashni 1630 yilda fransuz matematigi 
R.Dekort (1596-1650) kiritgan. Sonning kvadrati atamasini fransuz matematigi 
P.Romus (1515-1572) kiritgan. 
Sonning tub ko’paytuvchilarga yoyilmasi – Sonnig tub sonlar ko’paytmasi 
ko’rinishida ifodalanishi. 
Teskari sonlar – Ko’paytmasi birga teng bo’lgan ikkita son. 
Toq sonlar – ikkiga qoldiqsiz bo’linmaydigan butun sonlar. 
Tronssindent sonlar – Algedraik bo’lmagan son. Uni cheksiz davriy 
bo’lmagan sonlar sifatida qarash mumkin. Unga π va e sonlar misol bo’la oladi.
Tub sonlar – Faqat o’ziga va birga bo’linadigan natural sonlar. 
Fibonachi sonlar – dastlabki ikkita son birga teng bo’lib keyingi har bir son 
oldingi ikki elementning yig‘indisiga teng bo’lgan sonlar. Bu sonlarni Italiyalik 
matematik Leanardo Pizonskiy (Fibonapchi) (tahminan 1070-1208 yildan keyin) 
o’zining 1202 yilda yozgan “Abak haqida kitob” ida kiritgan.
Egizak tub sonlar – Ayirmasining absalyut qiymati ikkiga teng bo’lgan 
ikkita tub son. 
O’zaro tub sonlar – Birdan boshqa umumiy bo’luvchiga ega bo’lmagan 
natural sonlar. 
Qarama-qarshi sonlar – Modullari teng, ishoralari qarama-qarshi bo’lgan 
ikkita haqiqiy son. 
Haqiqiy sonlar – Ratsional va irotsional sonlar. Bu sonlar to’plami R 
(lotincha Realist - haqiqiy so’zining birinchi) harfi bilan belgilanadi. Haqiqiy 
sonlarning kiritilishi XVI asrda boshlangan bo’lsada, uning qat’iy ta’rifi XIX asrda 
berilgan.
Haqiqiy sonning butun qismi – Haqiqiy x sonining butun qismi deganda x 
dan ortiq bo’lmagan eng katta butun son tuShuniladi. [x] ko’rinishida belgilanadi. 
Haqiqiy sonning kasr qismi – Haqiqiy sondan o’zining butun qismini 
ayirishdan hosil bo’lgan natija {x} ko’rinishida belgilanadi.