M.İSMİxanov, H. Bayramov, S. VƏLİyeva

Tərbiyənin rolu. Şəxsiyyətin inkişafına təsir edən 
amillər içərisində tərbiyə aparıcı yer tutur. Onun təsiri mühitin 
təsirindən bir çox cəhətdən fərqlənir: 
- Mühit insana kortəbii, bəzən də mənfi təsir göstərdiyi 
halda, tərbiyə məqsədyönlü və planlı təsirdir; 
- Tərbiyə mühitin müsbət cəhətlərinə istinad edir, mənfi 
təsirlərini isə neytrallaşdıra bilir; 
- Tərbiyə insanda mühitin zərərli təsirlərinə qarşı müqa-
vimət gücü formalaşdırmağa qadirdir. Bunun nəticəsidir ki, heç 
də hamı mühitin mənfi təsirinə eyni dərəcədə məruz qalmır; 
- İnsanın mühitə münasibəti, bir çox cəhətdən, tərbiyə ilə 
şərtlənir, onunla tənzim olunur. 
Tərbiyə bioloji amillərlə də sıx bağlıdır. O, insanın təbii 
(irsi) imkanlarının üzə çıxarılması və inkişafına kömək göstərir. 
İnsanın yalnız irsən aldığı təbii imkanlar əsasında, tərbiyə 
və mühitin təsiri olmadan şəxsiyyətin arzu olunan keyfiy-
yətlərini formalaşdırmaq mümkün deyildir. Məsələn, musiqiçi 
ailəsində doğulmuş uşaq sistemli musiqi təhsili almazsa, mu-
siqiçi mühitində böyüməzsə, onun musiqi fəaliyyəti üçün mü-
vafiq şərait yaradılmazsa, onda musiqi qabiliyyəti özünü büruzə 
verməyə də bilər, yaxud çox zəif büruzə verər. 
Tərbiyə insanın həyat və fəaliyyətini təşkil etməklə onun 
maraq və qabiliyyətlərinin inkişafına əlverişli şərait yaradır. 
Son dövrlərdə respublikamızda idmanın və bədii yaradıcılığın 
müxtəlif sahələrində gənc istedadların (o cümlədən qızlar ara-
sında çempionların) yetişməsi yaradılmış əlverişli şəraitin və 
tərbiyənin nəticəsində mümkün olmuşdur. Çünki istedad qayğı 
və şərait tələb edir. 
Tərbiyə şəxsiyyəti “layihələşdirir”, onun ahəngdar inki-
şafını istiqamətləndirir. Bu sahədə təlimin imkanları böyükdür. 
Təlim prosesində insan biliklərə yiyələnir, zehni, mənəvi, fiziki 

---

41 
və s. baxımdan inkişaf edir, onun tələbatları, dünyagörüşü for-
malaşır. Müxtəlif fəaliyyət növlərində iştirak etməklə insan 
müxtəlif tərbiyə keyfiyyətlərinə, düzgün davranış adətlərinə 
yiyələnir, şəxsiyyət kimi formalaşır. Cəmiyyətin, müəllim və 
valideynlərin tələbləri tədricən insanın daxili tələblərinə və 
mövqeyinə çevrilərək onun rəftar, davranış və fəaliyyətini tən-
zim edir. Beləliklə, təhsil özünütəhsillə, tərbiyə isə özünü-
tərbiyə ilə qovuşur.