Penitensiar sistemdə Vərəmə nəzarət üzrə TƏLİmat

Meningit.  Vərəm  meningiti  həm  AV-  dən  sonra  ikincili  olaraq,  həm  də  MSS-in 
birincili zədələnməsi şəklində inkişaf edə bilər. Qeyd etmək lazımdır ki, vərəm meningiti olan 
xəstələr  kontagioz  olmurlar.  Beyin  qişalarının  iltihabı  hiperhəssaslıq  tipində  inkişaf  edərək 
onurğa beyni mayesində tipik dəyişikliklərin və ağır klinik əlamətlərin (huşun itməsi, epileptik 
tutmalar, kəllədaxili təzyiqin artması) meydana çıxmasına səbəb olur. 
 
Beyinin  hörümçəyəbənzər  qişasının  iltihabı  (araxnoidit)  kəllə-beyin  sinirlərinə  və 
damarlarına yayılır ki, bu da öz növbəsində bu sinirlərin iflicinə və izafi miqdarda onurğa beyni 
mayesinin  yığılmasına  səbəb  olur  (hidrosefaliya).  Beyin  damarlarının  zədələnməsi  MSS-də 
ocaqlı  funksional  pozğunluqların  yaranmasına  səbəb  olur.  Onurğa  beyni  araxnoiditi  özünü 
onurğa  beyninin  zədələnməsi  əlamətləri  ilə  biruzə  verir:  parezlər,  ifliclər,  çanaq  orqanlarının 
funksional  pozğunluqları  və  s.  Bunun  əksinə  olaraq  beyinin  tuberkuloması  özünü  MSS-in 
həcmli dəyişiklikləri ilə biruzə verir. 
 
Kliniki  olaraq  xəstəliyin  ilkin  mərhələsində  ümumi  zəiflik,  başağrıları,  davranışda 
dəyişikliklər kimi simptomlar müşahidə olunur. Xəstəlik inkişaf etdikdə başağrıları güclənir və 
daimi  xarakter  alır,  meningeal  simptomlar  (ənsə  əzələlərinin  gərginliyi,  müsbət  Kerniq  və 
Brudzinski simptomları və s.), qusma, komatoz vəziyyət və ocaqlı nevroloji əlamətlər meydana 
çıxır.  Vərəm  meningitinin  atipik  gedişatlı  formalarına  aiddir:  1)  ani  proqressivləşən  formalar 
(irinli  meningiti  xatırladır),  2)  ləng  inkişaf  edən  formalar  (bu  forma  çox  vaxt  səhv  olaraq 
demensiya kimi qəbul edilir), 3) ensefalit sindromu üstünlük təşkil edən formalar. 
 
MSS-in  vərəmindən  ölüm  halları  5  yaşadək  uşaqlar,  50  yaşdan  yuxarı  və  xəstəliyin 
başlanğıcından  2  ay  keçənədək  adekvat  müalicə  almayanlar  arasında  yüksək  səviyyədə 
müşahidə  edilir.  VƏD-lərdən  izoniazidə  qarşı  davamlı  VM  ştammları  ilə  yoluxmuş  xəstələr 
arasında bu klinik formalardan ölüm hallarına izoniazidə həssas xəstələrə nisbətən 2 dəfə artıq 
təsadüf edilir. 

Penitensiar sistemdə vərəmə nəzarət üzrə Təlimat, 2013
 
102 
 
MSS vərəminin diaqnostikasına dair tövsiyələr 

 
Diaqnozun  erkən  qoyulması  və  müalicəyə  tez  başlamaq  məqsədi  ilə  ümumi  tibb 
şəbəkəsi həkimlərinin diqqətli və çox sayıq olması vacibdir; 

 
Ümumi  zəiflik,  başağrıları,  hərarətin  qalxması,  davranış  dəyişiklikləri  kimi  erkən 
simptomların müşahidə olunması vərəm meningitinə şübhə yaratmalıdır; 

 
Eləcə  də  kəskin  ifadə  olunmuş  klinik  əlamətlərin  (daimi  və  kəskin  başağrıları, 
meningeal simptomlar, qusma, komatoz vəziyyət və ocaqlı nevroloji simptomatika) 
meydana çıxması MSS-in vərəmi haqqında düşünməyə imkan verir; 

 
MSS-in  vərəminə  şübhə  olan  xəstələr  sonrakı  müayinə  üçün  həkim-nevropatoloqun 
nəzarətinə göndərilməlidir; 

 
MSS-in vərəminə şübhə olan şəxslərə mütləq qaydada başın kontrast MRT və ya KT 
müayinəsi  aparılmalıdır  (bazal  araxnoidit,  baş  beyin  infarktı  və  beyinin 
tuberkulomasını, hidrosefaliyanı vaxtında aşkarlamaq məqsədi ilə); 

 
Qeyri-invaziv metodlarla vərəmi inkar və ya təsdiq etmək mümkün olmadıqda onurğa 
beyninin punksiyası tövsiyə olunur: 
o
 
vərəm zamanı onurğa beyni mayesinin hüceyrə tərkibi mülayim limfositar (100-
500/mkl)  xarakterli  olur,  lakin  nəzərə  almaq  lazımdır  ki,  xəstəliyin  erkən 
mərhələsində likvorun hüceyrə tərkibi neytrofil xarakterli ola bilər; 
o
 
OBM-də zülalın miqdarı artmış olur. Yüngül hallarda 0,1-0,5 q/dl, ağır hallarda 
isə 2-6 q/dl qədər yüksələ bilər; 
o
 
araxnoidal blok zamanı mayenin rəngi sarı olur; 
o
 
qlükozanın miqdarı 45 mq/dl-ə qədər azalır (2,5 mmol/l); 
o
 
OBM-nin  VM-yə  mikroskopik  müayinəsi  10%-90%  hallarda  müsbət  nəticə 
verir,  müayinənin  həssaslığı  tədqiq  olunan  OBM  miqdarı  artırıldıqda  və  ya 
təkrari müayinələr aparıldıqda yüksəlir; 
o
 
45-90% hallarda əkmə üsulu ilə VM-nin aşkarlanması müsbət nəticələr 
əldə etməyə imkan verir; 
o
 
OBM-nin  PZR  müayinəsinin  həssaslığı  56%,  spesifikliyi  isə  98% 
olduğu  üçün  bu  müayinə  üsulunun  “MSS-nin  vərəmi”  diaqnozunu 
inkar etmək üçün istifadəsi tövsiyə edilmir 
o
 
vərəm  meningiti  zamanı  OBM-də  ADA-nın  səviyyəsi  qalxdığı  üçün 
imkan olduğu hallarda bu testin aparılması məqsədə uyğundur. 
 
MSS vərəminin müalicəsinə dair tövsiyələr 

 
Müalicəyə başlamanın gecikdirilməsi bilavasitə mənfi nəticələrə gətirib çıxarır. 

 
Klinik, laborator və instrumental müayinələr MSS-nin vərəmi diaqnozunu təsdiq edən 
andan  etibarən  empirik  kimyəvi  terapiyaya  başlamaq  məsləhət  görülür:  müalicə  rejimi 
2SHREZ/1HREZ/9HRE. 

 
Əgər 2 həftə müddətində klinik, laborator və instrumental müayinələrlə təsdiqlənmiş 
müsbət dinamika əldə edilməzsə, o zaman yuxarıda göstərilən müalicə rejiminə 3 adda 2-ci sıra 
VƏD-ləri  də:  inyeksion  (Km,  Am,  Cm),  flüorxinolonlar  (Lfx,  Mfx)  və  tiamidlər  (Eto,  Pto) 
əlavə edilməlidir. 

 
DHT-nin  nəticələri  əldə  edilərsə,  empirik  kimyəvi  terapiya  rejimi  DH  tipi  nəzərə 
alınaraq dəyişilməlidir. 

 
MSS  vərəmindən  ölüm  hallarını  və  geri  dönməyən  nevroloji  ağırlaşmaların  qarşısını 
almaq məqsədi ilə ilk 6-8 həftə ərzində deksametazonun təyini məsləhət görülür: 
o
 
parenteral  yolla:  ağır  və  təxirəsalınmaz  hallarda  v/d  yavaş  şırınqa  və  ya 
damcı  üsulu  ilə  və  ya  ə/d  4-20  mq  (80  mq-a  qədər)  sutkada  3-4  dəfə 
olmaqla  təyin  olunur,  saxlayıcı  doza  0,2-9  mq/sutka  3-4  gün  ərzində, 
sonrakı  mərhələdə  preparatın  per  os  qəbulu  tövsiyə  edilir.  Uşaqlara  ə/d 

Penitensiar sistemdə vərəmə nəzarət üzrə Təlimat, 2013
 
103 
 
0,02776–0,16665 mq/kq hər 12-24 saatdan bir. Deksametazon ilə müalicə 
dozanın  tədricən  azaldılması  ilə  kəsilir  (müalicənin  sonunda  bir  neçə 
kortikotropin inyeksiyası təyin edilir). 
 
Urogenital orqanların vərəmi 
AKV-i arasında urogenital orqanların vərəmi 20-30% təşkil edərək, vərəm plevriti və vərəm 
limfadenitindən sonra 3-cü yeri tutur.
i
 
Uroloji vərəm və kişilərin tənasül orqanlarının vərəmi. 
AKV-nin arasında böyrək vərəmi də tez-tez təsadüf edilən formalardandır. Kişilərdə bu 
prosesə  prostat  vəzi,  toxum  kisələri,  xaya  artımlarının  və  xayaların  vərəmi  də  qoşula  bilər. 
Qadınlarda böyrək vərəminin gedişatı kişilərdə olduğu kimidir.  
Adətən,  vərəm  zamanı  böyrəklərin  zədələnməsi  bu  orqana  bilavasitə  infeksiyanın  təsiri 
nəticəsində,  bəzi  hallarda  isə  xroniki  AV-nin  fəsadı  olaraq  ikincili  amiloidoz  nəticəsində  baş 
verir. Bu zaman adi üsullar ilə aparılan müalicəyə tabe olmayan dizurik pozuntular (tez-tez və 
ağrılı  sidik  ifrazı)  müşahidə  edilir.  Bu  ağrılar  hematuriya,  poliuriya,  nikturiya  ilə  müşayiət 
olunur.  Xəstələrin  10%-dən  az  hissəsi  böyrək  sancılarından  şikayət  edir,  90%  hallarda 
hematuriya  ilə  müşayiət  edilən  steril  piuriya  (əkmə  üsulu  ilə  bakterial  floraya  müayinə 
nəticəsinin mənfi olması) müşahidə edilir. Bu, urogenital sistemin vərəmi üçün patoqnomonik 
simptom sayılır.  
Sidiyin 3 səhər porsiyasının kultural müayinəsi VM-ni aşkar etməyə və vərəm diaqnozunu 
90% hallarda təsdiqləməyə imkan verir. Sidikdə PZR-nin həssaslığı 25-93%, spesifikliyi 100%-
dir.  Venadaxili  pieloqrafiya  belə  xəstələrdə  böyrək  ləyənciklərinin  “güvə  yeməsi”  və  ya 
papilyar  nekroz  tipində  zədələnməsini  aşkar  etməyə  imkan  verir.  Gecikmiş  formalarda 
sidikçıxarıcı  yolların  obstruksiyası  əlamətləri  –  böyrək  ləyənciklərinin  və  sidik  axarlarının 
genişlənməsi  müşahidə  edilir.  Böyrəklərin  ikitərəfli  xroniki  zədələnməsi,  xüsusilə  proses 
obstruktiv  dəyişikliklə  müşayiət  olunduqda,  yumaqcıqların  filtrasiya  qabiliyyətinin  pozulması 
nəticəsində  böyrək  çatışmazlığı  əlamətlərinin  inkişafı  ilə  nəticələnir.  Bu  dəyişikliklərin 
proqressivləşməsi  nəticəsində  xroniki  böyrək  çatışmazlığı  formalaşır.  Qarın  boşluğu 
orqanlarının  USM-də  çox  vaxt  böyrəklərdə  kalsinatlar,  daşlar,  çapıqlaşma  hidronefroz  və  ya 
digər zədələnmələr, məsələn: sidik axarlarının strikturası, büzüşmüş sidik kisəsi, toxumaparıcı 
axarlarda, toxum qabarcıqlarında və prostat vəzisində kalsinatlar aşkarlana bilər. Kişilərdə cinsi 
orqanların  vərəm  mənşəli  zədələnmələri  adətən  böyrəklərdə  olan  ilkin  ocaqdan  infeksiyanın 
enən  yolla  kontakt  və  ya  limfogen  yayılması  nəticəsində  formalaşır.  Bu  zaman  xayaların 
ölçüsünün  böyüməsi  də  müşahidə  edilə  bilər.  Digər  simptomlardan  oliqospermiya  aşkarlana 
bilər.  
Müalicə aparılmadıqda böyrək vərəmi pionefrozla və sidikçıxarıcı funksiyaların bir və 
ya  hər  iki  böyrək  tərəfindən  itirilməsi  ilə  nəticələnə  bilər.  Eyni  zamanda  sidik  kisəsinin 
büzüşməsi  və  sidik  axarlarının  çapıqlaşması  yuxarıda  göstərilən  fəsadlarla  nəticələnə  bilər, 
buna  görə  də  ağ  ciyərdən  kənar  orqanların  vərəminin  bu  formasının  vaxtında  başlanmış  və 
rasional təşkil olunmuş müalicəsi bu xəstəliyin proqnozunu təyin edir. 
Qadın cinsiyyət üzvlərinin vərəmi 
Qadın  cinsiyyət  üzvlərinin  vərəmi  əsasən  sonsuzluğa  görə  aparılan  diaqnostik  müayinələr 
zamanı  aşkarlanır.  Vərəmin  bu  formasına  7-15%  hallarda  təsadüf  edilir.  Adətən,  bu  zaman 
zədələnmə 
prosesi  uşaqlıq  borularının  selikli  qişasından  başlayaraq  müsariqəyə, 
endometriyaya,  yumurtalıqlara,  uşaqlıq  boynuna  və  uşaqlıq  yoluna  yayılır.  Klinik  əlamətlərə 
gəlincə  bu proses həm  simptomsuz, həm  də  kəskin iltihab  əlamətləri ilə  müşayiət  oluna bilər. 
Xəstəliyin  fəal  fazasında  çanaq  nahiyəsində  ağrılar,  dismenoreya,  vaginal  qanaxmalar  kimi 
əlamətlər müşahidə edilə bilər. Qadınlarda cinsi orqanların vərəminin diaqnostikasında yaranan 
problemlər bakterioloji müayinələrin informativliyinin və tuberkulin sınaqlarının spesifikliyinin 
aşağı  səviyyədə  olması  ilə  əlaqədardır.  Eləcə  də  bu  xəstəliyin  diaqnostikasında  rentgenoloji 
(histerosalpinqoqrafiya)  və  USM  də  kifayət  qədər  effektli  deyil.  Diaqnostik  metodlardan  ən 
informativi uşaqlıq daxilindən götürülmüş nümunələrin PZR müayinəsidir. 

Penitensiar sistemdə vərəmə nəzarət üzrə Təlimat, 2013
 
104 
 
Adətən,  bu  klinik  formaların  müalicəsində  kimyəvi  terapiya  yaxşı  effekt  verir  və  cərrahi 
müdaxiləyə  nadir  hallarda  ehtiyac  olur.  Lakin,  bir  çox  hallarda  səmərəli  terapiya  nəticəsində 
belə  fertil  funksiyanı  bərpa  etmək  mümkün  olmur.  Bu  hallarda  alternativ  müalicə  kimi 
ekstrakorporal mayalanma tətbiq edilməlidir. 
Urogenital orqanların vərəminin diaqnostikasına dair tövsiyələr 

 
VM-nin  və  onların  DHT-nin  təyin  edilməsi  məqsədi  daşıyan  müayinələr  (sidiyin, 
uşaqlıq daxilindən götürülmüş nümunələrin) 
-Sidik  yolların  vərəminin  diaqnostikası  məqsədi  ilə  sidiyin  3  səhər  porsiyasının 
mikroskopik və əkmə müayinəsinin aparılması; 
-Sidiyin,  sidik  və  cinsi  yollardan  götürülmüş  möhtəviyyatların  qeyri-spesifik  bakterial 
infeksiyalara görə əkmə üsulu ilə müayinəsi tövsiyə olunur. 

 
Bakterioloji  müayinələr  informativ  olmadıqda  VM-ni  aşkarlamaq  məqsədi  ilə  PZR-
müayinəsi aparılmalıdır. 

 
Piuriya  və  hematuriyanı  aşkarlamaq  məqsədi  ilə  sidikdə  leykositlərin  və  eritrositlərin 
təyini; 

 
Urogenital sistemin rentgenoloji müayinəsi (KT, MRT, ekskretor, retroqrad və anteqrad 
pieloqrafiya, retroqrad və enən sistoqrafiya, histerosalpinqoqrafik müayinələr daxil olmaqla); 

 
Urogenital sistemin USM müayinəsi; 

 
Böyrəklərin  ekskretor  funksiyasının  müayinəsi  (biokimyəvi,  rentgenoloji,  USM-
funksional testlər) ; 

 
Yuxarıda  göstərilən  müayinələr  informativ  olmadıqda  və  diaqnostikada  şübhələr 
yaranan hallarda böyrəklərin, sidik kisəsinin və cinsi orqanların biopsiyası və alınan materialın 
sonraki sitoloji, histoloji və bakterioloji müayinəsini aparmaq məsləhətdir. 
Urogenital orqanların müalicəsinə dair tövsiyələr 

 
Urogenital  sistemin  (kişilərdə  genital  orqanların  vərəmi  istisna  olmaqla)  vərəminin 
müalicəsi zamanı I rejim təyin olunur: 2HREZ/4HRE; 

 
Kişilərdə  genital  sistemin  izolə  olunmuş  vərəminin  müalicəsində  8  aylıq  kimyəvi 
terapiya rejimi: 2 SHREZ/1HRE/5HRE tövsiyə edilir. 

 
VM-nin  DHT  təyin  edildiyi  hallarda  empirik  kimyəvi  terapiya  rejimi  DHT  nəzərə 
alınmaqla dəyişdirilməlidir. 

 
Cərrahi müdaxiləyə göstəriş olduğu hallarda bu müdaxilələrin spektri (nefrostomiya və 
sidik  axarlarının  stendləşdirilməsindən  tutmuş  nefrektomiyaya  və  sidik  yollarında,  sidik 
kisəsində  plastik  əməliyyatların  aparılmasına  kimi)  zədələnmələrin  xarakterindən  asılı  olaraq 
seçilir. 
Mədə-bağırsaq traktının vərəmi 
Mədə-bağırsaq  traktının  vərəminə  bağırsaqların,  müsariqənin  və  mezenterial  limfa 
vəzilərinin vərəmi aiddir. Mədə-bağırsaq traktının vərəmi VM ilə yoluxmuş bəlğəm və qidanın 
udulması  nəticəsində  eləcə  də  hematogen  yayılma  və  qonşu  orqanlardan  kontakt  vasitəsi  ilə 
yarana  bilər.  Bu  zaman  çox  hallarda  bağırsaqların  divarında  xoralar,  bəzi  hallarda  isə  selikli 
qişada induratlar (xorasız düyünlər) əmələ gəlir.  
Mədə-bağırsaq  traktının  vərəmi  ən  çox  ileosekal  bucaqda  və  çənbərəbənzər  bağırsağın 
başlanğıc hissəsində lokalizə olunur. Kliniki simptomlara gəlincə, bu xəstələr qarında ağrıdan, 
diareyadan,  arıqlamadan,  hərarətin  qalxmasından  şikayət  edirlər.  Palpasiya  zamanı  qarında 
ağrının artması, melena, rektal qanaxmalar müşahidə edilir. Palpasiya zamanı 25-50% hallarda 
qarının sağ aşağı kvadrantında bərk kütlələr aşkar olunur. Mədə-bağırsaq vərəmi inkişaf etdikcə 
stenoz, bağırsağın perforasiyası, daxili və xarici fistulların əmələ gəlməsi kimi ağırlaşmalar ilə 
nəticələnə  bilər.  Düz  bağırsağın  spesifik  prosesə  cəlb  olunması  nəticəsində  anal  çatlar, 
pararektal  abseslər,  fistullar  formalaşır.  Barium  ilə  aparılan  kontrast  rentgenoqrafik 
müayinələrdə  və  ya  kolonoskopiya  zamanı  bağırsaqların  divarında,xoraların,  strikturaların 
olması, kor bağırsağın deformasiyası, ileosekal klapan çatmamazlığı və ya fistullar aşkarlamaq 

Penitensiar sistemdə vərəmə nəzarət üzrə Təlimat, 2013
 
105 
 
mümkün  olur.  Qarın  boşluğunun  KT  müayinəsi  isə  bağırsaqdan  xaricdə  -  müsariqədə  və 
mezenterial limfa vəzlərində olan zədələnmələri aşkarlamağa imkan verir. 
Bağırsaq  vərəmi  ilə  Kron  xəstəliyini  differensasiya  edərkən  çox  diqqətli  olmaq  lazımdır, 
belə ki, diaqnostikada olan səhvlər nəticəsində immunosupressiv terapiyanın aparılması vərəm 
prosesinin kəskin proqressivləşməsinə və disseminə olunması ilə nəticələnir. Dəqiq diaqnostika 
kolono və ya laporoskopik müayinələr zamanı əldə edilmiş bioptatların histoloji və bakterioloji 
(bakterioskopik  və  əkmə)  müayinələrinə  əsaslanır.  Differensial  diaqnostika  eləcə  də  amöbiaz, 
bədxassəli törəmələr, iersinioz və aktinomikozlarla aparılmalıdır.  
Bəzi hallarda müşaqirənin izolə edilmiş vərəminə – vərəm peritonitinə təsadüf edilir. Bunun 
üçün  tədricən  inkişaf  edən  assit,  qarında  ağrılar  və  hərarətin  qalxması  kimi  əlamətlər 
xarakterikdir. Peritoneal maye ekssudat xarakterli olub, tərkibindəki zülalın qanın plazmasının 
zülalına  olan  nisbət  1,1q/dl-dən  az,  leykositlərin  miqdarı  limfositlər  üstünlük  təşkil  etməklə, 
150-4000/mm
3
 –dir. Peritoneal ekssudatda bakterioskopik müayinə ilə çox nadir hallarda VM-
ni  aşkarlamaq  mümkün  olur,  əkmə  müayinələri  isə  yalnız  30%  hallarda  müsbət  nəticə  verir. 
ADA-nın 33 u/l-dən yuxarı olması vərəm peritoniti üçün xarakterik əlamət sayılır. Müsaqirənin 
laporaskopik  üsulla  alınmış  nümunəsinin  histoloji  müayinəsi  95%  hallarda  müsbət  nəticə 
verdiyi üçün bu müayinə üsulu diaqnozu təsdiqləmək üçün vacib test sayılır. 
Müalicə kombinə edilmiş kimyəvi terapiyaya əsaslanır. Cərrahi müdaxilələr yalnız bağırsaq 
keçməməzliyi, bağırsağın perforasiyası və bağırsaq ilgəkləri arası abseslər kimi fəsadlar əmələ 
gəldiyi hallarda göstərişdir. 
Mədə - bağırsaq traktı vərəminin diaqnostikasına dair tövsiyələr 

 
Qarın  boşluğunun  laporosentezi  və  ya  USM  ilə  istiqamətləndirilən  nazik  iynəli  aspirasion 
biopsiyası. 

 
Biopsiya zamanı əldə edilən materialın vərəm qranulyomalarının və onun komponentlərinin 
aşkarlanmasına yönəldilmiş histoloji müayinəsi. 

 
VM-ni  və  onların  dərmanlara  həssaslıq  testini  təyin  etmək  üçün  əldə  edilən  materialın 
(bioptatın, nəcisin, qarın boşluğundan alınmış bioptatın) bakterioloji müayinəsi. 

 
Qarın boşluğundan alınmış bioptatın sitoloji,  biokimyəvi  müayinəsi,  o cümlədən ADA-nın 
təyini. 

 
Bakterioloji  müayinələr  müsbət  nəticə  vermədikdə  patoloji  materialın  PZR-müayinəsi 
aparılmalıdır 

 
Qarın boşluğunun, KT müayinəsinə üstünlük verilməklə, rentgenoqrafik müayinəsi, eləcə də 
bağırsaqların barium məhlulu ilə kontrast rentgenoqrafik müayinəsi. 

 
Qarın boşluğu orqanlarının USM-si. 

 
Yuxarıda  göstərilən  metodlarla  müayinələrin  nəticələri  şübhə  doğurduğu  hallarda 
bağırsaqlar və digər orqanlardan kolonoskopik və ya laporoskopik yolla əldə edilmiş materialın 
histoloji və bakterioloji müayinəsi göstərişdir. 
Mədə-bağırsaq traktı vərəminin müalicəsinə dair tövsiyələr 

 
Fəsadlaşmamış  mədə-bağırsaq  traktı  vərəminin  müalicəsi  üçün  AKV-min  adi  formalarında 
istifadə olunan müalicə rejimi tövsiyə olunur: 2HREZ/4HRE. 

 
Fəsadlaşmış  mədə-bağırsaq  traktı  (bir  neçə  qrup  limfa  vəzilərinin  vərəm  prosesinə  cəlb 
olunması,  fistulların  əmələ  gəlməsi,  assitlə  fəsadlaşmış  mezadenitlər)  müalicəsində  8  aylıq 
müalicə rejimi: 2SHREZ/1HREZ/5HRE tövsiyə olunur. 

 
Dərmanlara  həssaslıq  testi  məlum  olduqda  kimyəvi  terapiyanın  empirik  rejimi 
dərmanlara həssaslıq tipinə uyğun olaraq tənzimlənir. 
Cərrahi müdaxilələr bağırsaq keçməməzliyi, bağırsağın perforasiyası, bağırsaq 
ilgəkləriarası abseslər kimi fəsadlar olduqda həyati göstərişlər əsasında aparılır. 
 

Penitensiar sistemdə vərəmə nəzarət üzrə Təlimat, 2013
 
106 
 
 
Dəri vərəmi 
Inkişaf  etməkdə  olan  ölkələrdə  dəri  vərəminə  bütün  dəri  xəstəlikləri  arasında  0,11-0,25% 
hallarda  təsadüf  edilir.  Dəri  vərəmi  VM-nın  həm  ekzogen  yolla  dəri  tamlığının  travmatik 
mənşəli  pozulmasından,  həm  də  orqanizmin  daxilində  olan  ocaqlardan  limfogen  yayılması 
nəticəsində  yaranır.  Dəri  vərəminin  kliniki  təzahürləri  çox  müxtəlif  olub,  VM-nin  orqanizmə 
daxil  olma  yollarından  (ekzogen  və  ya  endogen  yoluxma),  immun  sistemin  vəziyyətindən  və 
dəridəki zədələnmə ocağında VM populyasiyalarının kəmiyyətindən asılıdır. Bu faktorlar eləcə 
də  diaqnostikanın  həssaslığına  təsir  edir.  Dəri  vərəminin  diaqnostikasının  əsasını  klinik 
təzahürlərin və xəstəliyin anamnezinin dəqiq qiymətləndirilməsi, dəridən götürülən bioptatın və 
patoloji möhtəviyyatın bakterioloji, histoloji və PZR müayinəsi təşkil edir. Zədələnmə nahiyəsi 
dəri  səthinin  böyük  hissəsini  əhatə  etdikcə  VM-ni  mövcud  olan  bütün  müayinə  üsulları  ilə 
(mikroskopiya,  əkmə,  histoloji  müayinə,  PZR  müayinə)  aşkarlamaq  mümkün  olur.  Bəzi  dəri 
əlamətləri paraspesifik xarakter daşıyır və hiperhəssaslıq tipində inkişaf edir. Bu hallarda VM-
ni  heç  bir  üsulla  aşkarlamaq  olmur,  diaqnostika  klinik  əlamətlərə  və  xəstəlik  tarixçəsinə 
əsaslanır. 
Dəri  vərəminin  müasir  diaqnostikası  VM-nin  zədələnmə  ocağına  daxil  olma  yollarına  və 
ocaqda infeksiyanın kəmiyyətinə əsaslanır. 
VM-nin zədələnmə ocağına daxil olma yollarına əsaslanan təsnifat: 

 
Ekzogen mənşəli; 
- vərəm şankrı, dərinin ziyilə bənzər vərəmi, ekzogen qurdeşənəyi 

 
Endogen (təmas) mənşəli; 
- skrofuloderma, orifisial vərəm 

 
Hematogen mənşəli; 
- metastatik (qummatoz) vərəm absesi, papulonektotik tuberkulid, hematogen qurdeşənəyi 

 
Limfogen mənşəli 
- endogen limfogen qurdeşənəyi. 
Dəri vərəminin zədələnmə ocağındakı VM-nin kütləviliyinə əsaslanan klassifikasiyası: 

 
Kütləvi zədələnmə ilə; 
- vərəm şankrı, sklofuloderma, orifisial vərəm, metastatik (qummatoz) vərəm absesi; 

 
Oliqobasilyar zədələnmələr; 
- dərinin ziyiləbənzər vərəmi, qurdeşənəyi, papulonekrotik tuberkulid 
Dəri vərəminin diaqnostikasına dair tövsiyələr 

 
Laborator  testlər  yalnız  VM-nin  kütləviliyi  ilə  müşayiət  olunan  zədələnmələr  müşahidə 
edildiyi hallarda müsbət nəticə verdiyindən diaqnostika kliniki əlamətlərin və xəstəlik tarixinin 
ətraflı öyrənilməsinə əsaslanır; 

 
Ümumi  tibb  şəbəkəsi  həkimlərinin  risk  qrupuna  daxil  olan  şəxslərdə  dəri  vərəminin 
olmasına görə şübhələri yüksək olmalıdır; 

 
Dəri  vərəminə  şübhə  olduqda  ağciyər  və  ağciyərdən  kənar  mövcud  ola  biləcək  vərəm 
ocaqlarının aşkarlanması istiqamətində müayinələrin aparılması vacibdir; 

 
İİV –in müayinəsi; 

 
Ağciyərlərin rentgenoqrafik müayinəsi; 

 
Fistulların, xoraların, çatların, irinli ifrazatın müşahidə edildiyi hallarda; 
- bakterioloji müayinələr (mikroskopik və əkmə) 
- PZR müayinə 
- VM-ni və qranulyomatoz iltihab elementlərini aşkarlamaq məqsədi ilə sitoloji müayinə 

 
Dəridə olan patoloji törəmələrin biopsiyası: 
- bakterioloji müayinə (mikroskopiya və əkmə üsulu ilə) 
- PZR müayinə 
- VM-ni və qranulyomatoz iltihab elementlərini aşkarlamaq məqsədi ilə sitoloji müayinə. 
 

Penitensiar sistemdə vərəmə nəzarət üzrə Təlimat, 2013
 
107 
 
Dəri vərəminin müalicəsinə dair tövsiyələr 

 
Dəri vərəmi olan xəstələrə 2HREZ/4HRE rejimi üzrə müalicə təyin olunur;  

 
DHT-si  əldə  edildikdə  empirik  müalicə  rejimi  dərmanlara  həssalıq  tipi  nəzərə  alınaraq 
dəyişdirilir; 

 
Göstəriş olduğu hallarda yaraların cərrahi işləməsi həyata keçirilir.