Telman orucov

Qədim Romanın ekspansiyası 
 
Sonralar  tarix  səhnəsinə  və  beynəlxalq  meydana  çıxan  romalılar  ədəbiyyat, 
arxitektura, fəlsəfə, elm sahələrindəki hər şeyi yunanlardan əxz etmişdilər. Yunan 
mədəniyyəti Roma imperiyasının Şərqində olduğu kimi Qərbində də kök salmadı. 
Roma  hər  tərəfdən  düşmənlər  tərəfindən  hədələndiyindən,  bu  təhlükələri  hərbi 
ekspansiya  xətti  ilə  qarşılamaqla,  bütün  italyan  yarımadasını  işğal  etdi.  Sonra  o 
Aralıq dənizinin ətrafına genişləndi, ərazisinə yeni işğal olunmuş torpağları əlavə 
etdi.  Karfageni  son  dəfə  məğlub  etdikdən  sonra  Aralıq  dənizini  Roma  gölünə 
çevirən  romalılar  nəzərlərini  Aralıq  dənizinin  şərqindəki  ellinistik  dövlətlərə 
tikdilər. Roma Ellinistik dünyanın siyasətinə əvvəlki dövrlərdə yunan dövlətlərinin 
azadlığının müdafiəçisi kimi cəlb olundu. Makedoniya isə tam başqa səbəbə görə 
b.e.ə.  148-ci  ildə  Roma  əyalətinə  çevrildi.  Vaxtilə  Makedoniya  çarı  romalıların 
Kannda  ağır  məğlubiyyətindən  sonra  Hanniballa  ittifaq  bağlamışdı.  Ona  görə  də 
Roma  Makedoniyanı  özünə  tabe  etdi.  Roma  imperiyası  bu  hadisələrdən  sonra 
yaranmışdı və buradan Şərqi Aralıq dənizindəki ellinistik çarlıqların problemlərinə 
cəlb  olunmaqla,  onlar  üzərindəki  ağalığa  başlamışdı.  Romalılar  adətən  hərəkət 
etməkdə  tərəddüd  etmirdilər,  müharibə  elan  etməyi  xoşlayırdılar,  müdafiə 
müharibəsini  isə  yalnız  öz  müttəfiqlərini  himayə  məqsədilə  aparırdılar.  Roma 
kübar  liderləri  meydana  çıxdı  ki,  onlar  ekspansiyanı  həm  şöhrət  naminə,  həm  də 
müharibənin gətirdiyi fayda hesabına sevirdilər. 
Quldarlıq  antik  dünya  üçün  ümumi  institut  olsa  da,  romalılar  bütün 
xalqlardan daha çox qullara malik idilər. Ümumiyyətlə Şərqə nisbətən Qərbdə daha 
çox qul saxlanırdı, axırıncıda bəzi təsərrüfat sahələri, məsələn əkinçilik yalnız qul 
əməyinə əsaslanırdı. İşğallar Romaya daha çox qul qazandırırdı. Götürülən əsirlər 
qul  kimi  özəl  mülkiyyətə  çevrilirdi.  Çox  sayda  əcnəbi  qullar  başqa  ölkələrdən 
Romaya gətirilirdi. Əlbəttə, qulların uşaqları da qul olurdu. Yunan mənşəli qullara 
müəllim,  musiqiçi,  həkim  və  rəssam  kimi  böyük  tələbat  var  idi.  İri  torpaq 
malikanəsi  olan  latifundiyalarda  iri  qul  dəstələri  işləyirdi,  onlar  olduqca  ağır, 
acınacaqlı  bir  şəraitdə  yaşayırdılar.  Görkəmli  dövlət  xadimi  Böyük  Katon  qeyd 
edirdi  ki,  qulu  ölənədək  işlətmək  və  onları  sonra  başqası  ilə  əvəz  etmək,  onlarla 
yaxşı  davranmaqdan  səmərəlidir.  Qullar  sərt  cəzalara,  işgəncələrə,  iyrənc  sui-
istifadələrə məruz qalırdılar. 
Roma  respublikası  antik  dövrdə  ən  iri  imperiyalardan  birini  yaratdı. 
Avropadakı  torpaqların  çox  hissəsini  işğal  etdi,  həmin  ərazilərdə  Roma 
mədəniyyəti  və  siyasi  ideyaları  tədricən  yayıldı.  Müasir  roman  dinləri  –  fransız, 
italyan,  ispan,  portuqal  və  rumın  dilləri,  latın  dilinin  bünövrəsi  üzərində 
yaranmışdır. Qərəzsiz istintaq və jüri məhkəməsi barədəki Qərb praktikası da daha 
çox  Roma  hüququna  borcludur.  Romalılar  öz  istedadlarının  abidələrini  bütün 
Avropada  qoyub  getmişdilər,  bunlara  akveduklar  və  yollar  daxildir.  Roma 
inzibatçılığının  bəzi  cəhətləri  əsrlər  boyu  özünü  Qərb  dünyasında  göstərdi. 
Romalılar  həmçinin  yunan-roman  antik  dünyasının  intellektual  irsini  də  qoruyub 
saxlayırdılar. 

290 
 
Üçüncü  əsrdən  başlayaraq  Roma  dünyası  tənəzzül  dövrünü  yaşamağa 
başladı. Generallar bir-birilə vətəndaş müharibələri aparırdılar. German tayfaları və 
Persiya  orduları  imperiyaya  müdaxilə  edirdilər.  Taun  xəstəliyi  yayılır,  əhalinin 
sayının azalması və iqtisadi problemlər baş verirdi. Yeni din olan xristianlıq bütün 
imperiyaya yayılmışdı. 
Köhnə  Roma  imperiyasının  şərq  hissəsi,  mədəniyyətində  yunan  tipinin 
artması və böyüməsi ilə Bizans imperiyası kimi öz varlığını davam etdirdi. Həmin 
vaxt german çarlıqları Qərbdə kök salırdı. 
Roma  imperiyası  Avqust  hökmranlığının  sonundan  Trayan  hakimiyyətinin 
başa  çatmasına  qədər  Avropada  Qalliyanı,  İspaniyanı,  Dakiyanı,  Britaniyanı, 
Balkan  yarımadasını,  Afrikanın  bütöv  şimalını,  Asiyada  isə  bütün  Kiçik  Asiya 
ərazisini,  Suriya,  İudeya  və  Mesopotamiyanı  əhatə  edirdi.  Onun  şərq  sərhədində 
Parfiya  və  Ərəbistan  yerləşirdi.  IV  əsrin  başlanğıcından  isə  Köhnə  Roma 
imperiyası  parçalanmışdı,  Şərqdə  Mesopotamiya  itirilmişdi.  Bu  vaxt  Roma 
imperiyası  şərqi  və  qərbi  hissələrdən  ibarət  iki  yerə  bölündü.  “Roma  sülhü” 
adlanan  Pax  Romana  ərazilərində artıq  imperator  həmişə olduğundan  daha  böyük 
hakimiyyətə  malik idi. IV  əsrin  əvvəllərində hakimiyyətə  gələn  Konstantin  tikinti 
proqramları  ilə  xüsusilə  maraqlanırdı.  Əyalətlərdə  böyük  miqyasda  inşaat  işləri 
aparıldığından Roma sadəcə simvolik paytaxta çevrildi. Bu vaxt sərhədlərdən uzaq 
olan  imperial  mərkəz  meydana  gəldi.  İmperator  Konstantinin  ən  böyük  proyekti 
324-cü  və  330-cu  illər  arasında  Şərqdə  yeni  paytaxtın  salınması  idi.  Bu, 
“Konstantin  şəhəri”  və  ya  Konstantinopol  adlanmaqla  yunan  şəhəri  Vizantium 
tərəfdə tikilmişdi, Bosfor  boğazının sahillərində yerləşirdi. Konstantinopol (indiki 
İstanbul)  müdafiə  məqsədləri  üçün  böyüdü,  şəhər  həm  də  çox  mühüm  strateji 
nöqtədə  yerləşirdi.  Forumuna,  iri  meydanlarına  və  geniş  amfiteatrına  görə  onu 
“Yeni Roma” adlandırırdılar. Burada sonrakı illərdə yenicə qəbul edilmiş xristian 
dininin kilsələri tikildi. 
Lakin  Konstantinin  ölümündən  sonra  imperiya  qərb  və  şərq  hissələrinə 
bölünməkdə  davam  edirdi.  395-ci  ildən  imperiyanın  bu  iki  hissəsi  faktiki  olaraq 
müstəqil  dövlətlərə  çevrildilər.  V  əsrdə  Qərb  imperiyası  germanların  hücumu  ilə 
süquta  uğradı  və  german  çarlıqları  ilə  əvəz  edildi.  476-cı  ildə  german  mənşəli 
Odoakr  Roma  (Qərbi)  imperatorunu  devirdi  və  özünü  german  çarı  elan  etməklə, 
Şərqi Roma imperatoruna nəzəri olaraq tabe olacağını bildirdi. 
Əslində isə V əsrin sonunda Qərbdə Roma imperial hakimiyyəti başa çatdı 
və  onun  intellektual,  idarəetmə  və  mədəni  ənənələri  yeni  german  çarlıqlarında 
yaşamasını davam etdirdi. 
Roma  imperiyası  öz  qüdrətinin  zirvəsində  olanda  da  ona  qarşı  qiyamlar, 
mübarizə  cəhdləri  ara  vermirdi,  həm  də  Parfiya  onun  üçün  ciddi  təhlükəyə 
çevrilmişdi.  Ümumiyyətlə,  romalılara  nifrət  güclü  idi.  Romanın  özündə  vətəndaş 
müharibəsi  baş  verəndə  düşmənlər  onun  hərbi  və  siyasi  zəifliyindən  istifadə 
etməyə  çalışırdılar.  Pont  çarı  VI  Mitridat  Yevpator  b.e.ə.  88-ci  ildə  Müttəfiqlər 
müharibəsindən  istifadə  edib,  Kiçik  Asiyadakı  bütün  Roma  ərazilərini  tutmağa 
çalışdı. Mitridatla müharibə Roma sərkərdələri Sulla və Mari arasındakı vətəndaş 
müharibəsi ilə bir vaxta düşdü və bu müharibədə Mitridat mühüm uğurlar qazandı. 

291 
 
Bundan sonra o, Kiçik Asiya əhalisini romalılara qarşı üsyana çağırdı və bir günün 
ərzində 80 min nəfər romalını və italiki öldürməyi əmr etdi. Böyük alman tarixçisi 
Teodor Mommzen bu hadisəni belə qələmə alır: “Çar Efesdən ona tabe olan bütün 
valilərə  əmr  göndərdi  ki,  bir  gündə  orada  olan  bütün  italikləri,  azad  və  ya  qeyri-
azad olmalarından asılı olmayaraq öldürsünlər. Sərt cəza qorxusu altında, məhkum 
olanlara  xilas  olmalarında  kömək  göstərmək  qadağan  olunurdu.  Mitridat  göstəriş 
verdi  ki,  öldürülənlərin  cəsədini  yeyilmək  üçün  quşlara  atsınlar,  əmlaklarını 
müsadirə  edib,  yarısını  qatillərə  versinlər,  digər  yarısını  isə  çara  çatdırsınlar.  Bu 
dəhşətli əmrlər hər yerdə dəqiqliklə yerinə yetirildi. 80 min, başqa mənbələrə görə 
150  min,  əgər  günahsız  olmasalar  da,  ancaq  silahsız  olan  kişi,  qadın  və  uşaq  bir 
gündə Kiçik Asiyada soyuqqanlılıqla qətlə yetirildi”. Tarixçi hansısa qəribə hissin 
təsiri altında bu dəhşətli qırğında asiyalıların cəllad rolunda sultana xidmət etmək 
nümunəsini görür, bunun intiqam hissindən yuxarı olduğu qənaətinə gəlir. Əslində 
isə o vaxtlar heç yerdə sultan ifadəsi işlənmirdi, bu titul yalnız türklərə məxsusdur 
və onlar da o vaxtlar tarix səhnəsində hələ gözə dəyməmişdilər. Elə bil ki, Qədim 
Romanın  görkəmli  tədqiqatçısına  bu  dövlətin  məşhur  sərkərdələrinin  həm 
Avropada,  həm  Asiyada,  həm  də  Afrikanın  şimalında  axıtdığı  qan  çayları  məlum 
deyildi. Axı romalılar təkcə Karfageni qəddarlıqla məhv etməklə kifayətlənməyib, 
şəhərin yerini şumlamış və ona duz səpmişdilər. Qay Yuli Sezarın özünün təsdiq 
etdiyi kimi, səkkiz il ərzində 800-dən çox şəhəri hücumla tutmuş, romalılara qarşı 
mübarizə aparan üç milyondan bir milyonunu  məhv etmiş, bir  milyonunu isə əsir 
götürmüşdü.  Təkcə  qalların  Aleziya  şəhəri  işğal  edildikdən  sonra  o,  hər  bir 
əsgərinə  bir  qul  bağışlamışdı.  Görən  onda  ömrü  boyu  müharibə  allahı  Marsa 
xidmət  göstərən  Sezara  haqq  qazandırmaq  mümkündürmü?  Şərqdə  həlak  olan 
nisbətən  az  sayda  romalılarla,  ümumiyyətlə  onlarla  aparılan  müharibələrdə 
öldürülən şərqlilərin kəmiyyəti arasındakı fərq olduqca böyük olduğundan, belə bir 
müqayisəni aparmağa da ehtiyac qalmır. 
 
İslam dininin və imperiyasının yaranması 
 
VII əsrin əvvəlində Şərqdə, qarşıdakı dünya tarixinə mühüm təsir göstərəcək 
bir  hadisə  baş  verdi  -  Ərəbistanda  islam  dini  meydana  gəldi.  Bu  din  özündən 
əvvəlki dinlərlə: iudaizmlə, zoroastrizmlə və xristianlıqla bir sıra bənzər cəhətlərə 
malik olsa da, onlardan həm də ciddi surətdə fərqlənirdi. Ən mühüm fərqlərdən biri 
o idi ki, özünü onu yaradanın adı ilə deyil, ərəb dilindən tərcümədə  “itaət”, yəni 
“Allahın  iradəsinə  itaət”  mənasını  verən  “islam”  kimi  adlandırmışdı.  Əvvəlki 
dinlər  isə  öz  adlarını  baniləri  olan  Buddanın,  Zərdüştün  (Zoroastrın)  və  Xristin 
adından götürmüşdü. İslam dini həm də başqalarına nisbətən daha demokratik din 
idi,  ona  sitayiş  edənlərin  hamısını  qardaş  elan  edirdi.  Bu  isə  islam  dininə  bütün 
inanc gətirənlərin irqi, milli, dil fərqindən asılı olmayaraq bərabər olmasına şərait 
yaratdı.  İslamın  dini  mərkəzi  yoxdur  və  o  klerikal  ierarxiyanı  qəbul  etmir.  Ona 
görə də müsəlmanlar hansısa dini xadim vasitəsi ilə deyil, özləri Allahla bilavasitə 
əlaqə yaratmaq imkanına malik olurlar. 
İslamın  beş  dayaq  sütunlarında  dinə  sitayiş  edənlərin  bilavasitə  vəzifələri 

292 
 
ifadə  olunur.  Bunlara  Allaha  və  onun  peyğəmbəri  kimi  Məhəmmədə  inam 
gətirmək,  gündə  beş  dəfə  standart  dua  etmək  (namaz  qılmaq)  və  cümə  günü 
günorta ictimai dua ibadəti; müqəddəs ay olan Ramazanda səhər şəfəqlərindən gün 
batana  qədər  oruc  tutmaq;  ömürdə  bir  dəfə  də  olsa  həcc  kimi  tanınan  Məkkəyə 
ziyarət  etmək;  əgər  imkan  varsa  kasıblara  və  bədbəxtlərə  ianə  vermək.  Bu 
qaydalara əməl edən möminlərə cənnətdə əbədi yer vəd edilirdi. 
İslam təkcə dini inanc deyildi, həm də həyat yolu idi. Məhz bu səbəbdən də 
islama sitayiş edənlərin gündəlik həyatını nizamlayan qaydalardan ibarət “Şəriət” 
adlanan  qanun  məcəlləsi  yaradılmışdı.  Şəriətin  çox  sayda  müddəaları 
müsəlmanların  müqəddəs  kitabı  olan  Qurandan  götürülmüşdü.  Beş  dayaq 
sütununda  ifadə  olunan  göstərişlərlə  yanaşı  müsəlmanlara  spirtli  içki,  qumar  və 
zinanın  haram  və  günah  hesab  edilməsi  şəriətin  müddəalarına  daxildir.  İslamın 
totalitar mahiyyəti öz başlanğıcını şəriətdən göturür. 
İslam  dininin  meydana  çıxması  da  təsadüfi  bir  hal  deyildi.  Cənubi-Qərbi 
Asiyada  yaşayan  ərəblər  uzun  tarixə  malik  olmaqla,  Ərəbistan  yarımadasında 
yaşayırdılar.  Burada  daim  öz  mal-qarasına  su  və  qida  axtaran  bədəvilər  ağalıq 
edirdilər. İlkin dövrlərdə onlar əsasən qoyun otarmaqla və ya ötüb keçən karvanları 
soymaqla  dolanırdılar.  Sonralar  onlar  karvan  ticarəti  ilə  məşğul  olmağa 
başlamışdılar,  İran  körfəzi  ilə  Aralıq  dənizi  arasında  baş  əmtəə  daşıyıcılarına 
çevrilmişdilər. Əvvəllər ərəblər çoxallahlı idilər, lakin həm də Allah adlanan ali bir 
allah  var  idi  ki,  o,  digər  allahları  idarə  edirdi.  Burada  heç  bir  keşiş  yox  idi  və 
tayfanın bütün üzvləri inanc praktikasına cəlb edilmişdilər. Allah müqəddəs daşda 
rəmzlənirdi  və  hər  tayfa  öz  daşına  malik  idi.  Bütün  tayfalar  həm  də  iri  qara 
meteoritə - Qara Daşa sitayiş edirdilər və bu daş Məkkə şəhərindəki sonralar qiblə 
kimi tanınan Kəbə adlanan mərkəzi məsciddə yerləşirdi. 
Bizim eranın V və VI əsrlərində Ərəbistan yarımadası yeni əhəmiyyət kəsb 
etməyə başladı. Aralıq dənizindən başlanan ticarət yolu Məkkədən keçib Yəmənə 
gedirdi. Ərəbistan dənizində və Hind okeanında üzən gəmilər daha populyar oldu 
və  Ərəbistan  yarımadasındakı  Məkkə  kimi  icmalar  karvan  ticarəti  nəticəsində 
inkişaf etməyə başladı. Bunun nəticəsi kimi, səhradakı bədəvilərlə şəhərlərdə var-
dövləti  artan  tacir  sinifləri  arasındakı  gərginlik  yüksəlməyə  başladı.  Bu  gərgin 
dünyada Məhəmməd peyğəmbər meydana çıxdı. 
Məkkədə  tacir  ailəsində  doğulan  Məhəmməd  (bu  söz  hərfi  mənada 
“təriflənən”  mənasını  verir)  (570-632-ci  illər)  beş  yaşından  yetim  qalmışdı.  O, 
karvanı idarə edən kimi böyüyürdü və onu işə götürmüş varlı dul qadınla evləndi. 
Onun ömrünün ortalarında (40 yaşında) gözünə bir sıra görünmələr dəydi, vəhylər 
çatdırıldı.  O,  inandı ki, bunlar  məhz  Allah  tərəfindən  təlqin  edilir.  Allah  artıq öz 
varlığını  Moisey  və  İisus  vasitəsilə,  yəhudi  və  xristianlara  nazil  etdiyi  kitablar 
vasitəsilə  bildirmişdi.  Mələk  vasitəsilə  Məhəmmədə  çatdırılan  vəhylərdən  isə 
Quran meydana gəlmişdi. Quran Allah tərəfindən nazil olmaqla, onun ardıcıllarının 
necə  yaşamalı  olduğunu  göstərən  rəhbər  bir  sənəd  idi.  Allah  ən  qüdrətli  varlıq 
olmaqla  kainatı  və  onda  olan  hər  şeyi  yaratmışdır.  İnsanlar  əgər  əbədi  həyata 
çatmağa  arzu  edirlərsə,  özünü  Allaha  tabe  etməlidir.  Ona  sitayiş  edənlər  “islamı 
tətbiq edən” mənasını verən “müsəlmanlar” adlanırlar. 

293 
 
Vəhyləri  qəbul  etdikdən  sonra  Məhəmməd  Məkkə  əhalisini  inandırmağa 
çalışdı ki, onlar doğrudur. Əvvəlcə çoxları elə düşünürdü ki, o, dəlidir, bəziləri onu 
sehrbaz  adlandırırdı,  digərləri  isə  qorxurdular  ki,  onun  öz  ətrafındakı  pozulmuş 
cəmiyyətə hücumları artıq qoyulmuş sosial və siyasi qaydaları dağıdacaqdır. Hətta 
öz  doğma  tayfası  olan  gureyşlilərin  əksər  hissəsi  də  ona  müxalif  mövqədə 
dayanırdı.  Məkkəlilərin  onun  mesajını  qəbul  etməməsi  ilə  uğursuzluğa  düçar 
olmasından  narazı  qalan  Məhəmməd  onu  yaxından  dəstəkləyənlərlə  622-ci  ildə 
doğma  şəhəri  tərk  edib,  şimaldakı  rəqib  şəhər  olan,  sonralar  Mədinə 
(“Peyğəmbərin  şəhəri”)  adlanan  Yasribə  köçdü  (hicrət  etdi).  Mədinəyə  köç  ili 
tarixdə  “hicri”  –  “yola  düşmək”  mənasını  verən  kimi  tanınır  və  islamın  rəsmi 
təqviminin birinci ili hesab olunur. 
Məhəmməd Mədinəyə bu şəhərin bir sıra görkəmli adamları tərəfindən dəvət 
edilmişdi və tezliklə təkcə onun sakinlərinin deyil, həm də şəhər ətrafındakı bədəvi 
tayfaların üzvlərinin də dəstəyini qazandı. Bu qruplardan o, ilk müsəlman icmasını 
yaratdı. Müsəlmanlar siyasi və dini hakimiyyət arasında heç bir fərq görmürdülər. 
Allahın iradəsinə tabe olmaq onun peyğəmbəri Məhəmmədə tabe olmaq demək idi. 
Məhəmməd  tezliklə  həm  dini,  həm  də  siyasi  liderə  çevrildi.  Mədinədə  onun 
inzibatçılıq  istedadı  da  üzə  çıxdı.  Onun  siyasi  və  hərbi  ustalığı  ona  güclü  hərbi 
qüvvə yaratmağa imkan verdi və o, bir neçə uğurlu döyüşü arxada qoyaraq, 630-cu 
ildə  bu  qüvvə  ilə  Məkkəyə  qayıtdı.  Doğma  şəhərində  onu  artıq  qalib  kimi 
qarşıladılar və şəhər sakinlərini yeni dinə cəlb etdi. Məhəmmədin ideyaları buradan 
tezliklə  ətrafdakı  Ərəbistan  yarımadasına  yayıldı  və  qısa  müddət  ərzində  ərəb 
cəmiyyətinin dini və siyasi cəhətdən birləşməsinə səbəb oldu. 
İslamın ürəyində onun müqəddəs kitabı olan Quran dururdu və onun təməl 
xəbəri  ondan  ibarət  idi  ki,  Allahdan  başqa  allah  yoxdur  (“Lailahəilləllah”)  və 
Məhəmməd  onun  peyğəmbəridir  (“rəsuludur”).  Ən  mühüm  cəhət  o  idi  ki,  Quran 
səmavi  kitab  olmaqla  Məhəmmədə  vəhy  edilən  müddəaları  özündə  əks  etdirirdi. 
114 fəsildən (surədən) ibarət olmaqla Quran müsəlmanların dininin ehkamlarından 
xəbər verməklə yanaşı, onlar üçün əxlaq və qanun kodu kimi xidmət edir. 
İslam birbaşa istiqamətlənmiş və sadə inam idi, Allahın iradəsinə tabe olmaq 
lüzumunu  vurğulayırdı.  Məhəmməd  peyğəmbər  bu  dinin  köməyi  ilə,  həm  də 
özünün  ona  həsr  olunmuş  və  siyasi  fəaliyyəti  ilə  ərəbləri  vahid  dövlətdə 
birləşdirməyə  nail  oldu.  Bu  vaxta  qədər  isə  ərəblər  müxtəlif  dinlərə  sitayiş 
edirdilər,  ardı-arası  kəsilməyən  tayfa  münaqişələri  ilə  bölünmüşdülər.  Bütün 
dinlərə  məxsus  olan  insanları  birləşdirmək  vəzifəsi  islam  dini  tərəfindən  böyük 
uğurla həyata keçirilməyə başladı.  
Başqa  dinlərlə  müqayisəsinə  gəldikdə  üç  dünya  monoteist  dini  (iudaizm, 
xristianlıq  və  islam)  aralarındakı  münaqişələrə  baxmayaraq,  bir-birlərinə  çox 
bənzəyirdilər.  Onların  ehkamlarının  bir  çoxu  iudaizmin  əsaslarından  irəli  gəlirdi. 
Hər üç inanc vahid Allah barədəki doqmatdan irəli gəlir. İslam ilahiyyatı nisbətən 
cavan  olsa  da,  bütün  hallarda  xristianlıqdan  daha  müdrikdir,  çünki  xristianların 
Müqəddəs  Üçlük  (Ata,  Oğul  və  Müqəddəs  ruh)  barədəki  düşüncələrlə  ağırlaşmır. 
İslama  inam  gətirmək  həm  də  Allahla  birbaşa  əlaqənin  din  xadimlərinin  və 
məscidin timsalında vasitəçilərsiz olmasını əsas götürür.  

294 
 
Məhəmməd  peyğəmbərin  vəfatından  sonra  onun  ardıcılları  dilemma 
qarşısında  qaldılar.  Məhəmməd  ilahi  qüvvə  olmasa  da,  Qurana  görə  “Kim  ki, 
Rəsula  tabe  olur,  demək  Allaha  tabe  olur”  ehkamı  ona  az  qala  ilahi  qüvvə 
imkanları  verirdi.  Ölümü  ərəfəsində  o,  heç  vaxt  öz  varisinin  adını  çəkmədi, 
beləliklə  bəlkə  də  öz  ətrafının  gələcək  taleyinə  qarışmaq  istəməmişdi.  Onun  öz 
oğlu  yox  idi,  daha  doğrusu  sağ  qalmamışdı,  ancaq  bir  neçə  qızı  var  idi.  Kişinin 
mühüm  rol  oynadığı  cəmiyyətdə  dini  icmanı  kim  idarə  etməli  idi?  Məhəmməd 
peyğəmbərin  vəfatından  az  sonra  onun  yaxın  ardıcıllarından  bir  neçəsi 
Məhəmmədin  qayınatası,  varlı  tacir  olan  Əbu  Bəkri  xəlifə  və  ya  islam  icmasının 
dünyəvi lideri seçdilər. 
Məhəmməd və ona varis olan ilkin xəlifələr ərəb tayfa adəti olan raziyyədən 
və  ya  düşmənlərə  qarşı  mübarizədə  yürüş  keçirməkdən  istifadə  edirdilər.  Bəziləri 
bu  hərbi  fəaliyyəti  cihad  adlandırırdı,  onlar  bunu  müqəddəs  müharibə  kimi  izah 
edirdilər.  Cihad  həqiqətən  də  “Allahın  yolu  ilə  mübarizə  aparmaq”la  şəxsi  rifaha 
çatmaq mənasını verir. 
Ərəb  işğalları  digər  adamları  və  ya  xalqları  bu  dinə  çevirmək  məqsədini 
güdmürdü, ona görə də islama keçmək tam könüllü qaydada baş verirdi. Kim islam 
dininə  keçmirdisə,  ondan  yalnız  müsəlman  idarəçiliyinə  tabe  olmaq  və  vergi 
ödəmək  tələb  olunurdu.  Müsəlman  olmayan  əhaliyə  müəyyən  məhdudiyyətlər  və 
can vergisi qoyuldu, bu isə əsasən sonralar baş verdi. 
Ərəblər  Əbu  Bəkrin  başçılığı  altında  birləşdikdən  sonra  öz  nəzərlərini 
qonşudakı  xalqlara  qarşı  yönəltdilər.  Bizanslılar  və  persiyalılar  yenicə  birləşmiş 
ərəblərin  qüvvəsini  ilk  hiss  edənlər  oldular.  636-cı  ildə  Yarmukda  müsəlmanlar 
Bizans  ordusunu  məğlub  etdilər  və  640-cı  ildə  isə  onlar  Suriya  əyalətini  öz 
ağalıqlarına tabe etdilər. 637-ci ildə ərəblər şərqdə pers qüvvələrini məğlub etdilər 
və  sonra  650-cı  ildən  bütün  Persiya  imperiyasını  işğal  etdilər.  Bu  vaxt  Misir  və 
Şimali  Afrikanın  digər  zonaları  yeni  müsəlman  imperiyasının  ərazisinə  əlavə 
olundu.  Bir  sıra  əla  sərkərdələr  ərəbləri  iri  miqyaslı  və  yüksək  məqsəd  güdən 
orduda  birləşdirdilər,  əgər  döyüşdə  həlak  olsalar  onlara  cənnətdə  yer  veriləcəyi 
təminatına inam döyüşçülərin igidliyini daha da artırırdı. 
İlkin  xəlifələr  imperiyanı  Mədinədən  idarə  etməklə,  yeni  işğal  edilmiş 
əraziləri  vergi  ödəyən  əyalətlər  kimi  təşkil  etdilər.  VII  əsrin  ortalarından  Əlinin 
xəlifəliyinə  qədər  peyğəmbərin  varisliyi  üzərində  problemlər  yaranır  və  mübarizə 
gedirdi.  Məhəmmədin  kürəkəni  Əli  öldürüldü  və  Suriya  valisi,  Əlinin  baş 
rəqiblərindən  biri  olan  sərkərdə  Müaviyə  661-ci  ildə  xəlifə  oldu.  Onu  sünnülər 
Məhəmmədin  qoyduğu  liderlik  nümunəsindən  uzaqlaşdığına  görə  o  qədər  də 
sevmirdilər.  Əli  tərəfdarları  olan  şiələr  isə  xəlifəliyi  öz  liderlərinin  əlindən 
uzurpasiya edib aldığına görə ona nifrət edirdilər. Lakin o, islam tarixində həlledici 
gücə  malik  olan  az  sayda  xəlifələrdən  biri  hesab  olunur.  Onun  bir  xüsusi  cəhəti 
ondan  ibarət  idi  ki,  gücdən  yalnız  ehtiyac  olanda  istifadə  edirdi.  O,  deyirdi  ki, 
“Mən  heç  vaxt  qamçının  gördüyü  iş  üçün  qılıncımı  işə  salmıram,  dilim  gördüyü 
işdə  qamçıdan  istifadə  etmirəm”.  O,  ləngimədən  hərəkət  edib,  xəlifəliyi  öz  nəsli 
üçün  irsi  etməyə  nail  oldu,  beləliklə  Əməvi  sülaləsini  yaratdı.  İlk  addımlarından 
biri  Əməvilərin  müsəlman  imperiyasının  paytaxtını  Mədinədən  Suriyadakı 

295 
 
Dəməşqə köçürmək oldu. Xəlifəlik üzərindəki ixtilaf islamda Əlinin törəmələri və 
həqiqi  idarəedənlər  kimi  hesab  olunan  şiələrlə,  həqiqi  xəlifələr  olan  Əməvilərin 
törəməsi olduqlarını iddia edən sünnülər arasında bölünmə meydana gəldi. İslamın 
belə  parçalanması  bizim  günlərə  qədər  davam  edir  və  hətta  beynəlxalq 
münasibətlərə də öz təsirini göstərməmiş qalmır. 
Lakin  daxili  ixtilaf  islamın  ekspansiyasını  dayandırmadı.  VIII  əsrin 
başlanğıcında Aralıq dənizinin qərb və şərq qurtaracaqlarına yeni hücumlar həyata 
keçirildi.  Şimali  Afrikadakı  uğurlarından  sonra,  müsəlmanlar  Gibraltar  boğazını 
keçib, 711-ci ildə İspaniyanın içərilərinə girdilər. Vestqot çarlığı süqut etdi və 725-
ci  ildən  İspaniyanın  əksər  ərazisi  paytaxtı  Kordoba  olmaqla  müsəlman  dövlətinə 
çevrildi.  732-ci  ildə  müsəlman  ordusu  Cənubi  Fransaya  yürüş  edəndə,  Puatye 
yaxınlığında məğlub edildi. Avropada müsəlman ekspansiyası dayanmağa məcbur 
oldu. 
Bu  vaxt,  717-ci  ildə  müsəlman  qüvvələri  Bizans  imperiyasını  məhv  etmək 
ümidi ilə Konstantinopola hücum etdilər. 718-ci ilin yazında bizanslılar müsəlman 
donanmasını  darmadağın  etdilər  və  Bizans  imperiyasını,  müəyyən  dərəcədə  isə 
xristian Avropasını xilas etdilər. Çünki Konstantinopolun yıxılması, heç şübhəsiz, 
Şərqi  Avropaya  müsəlman  müdaxiləsinə  qapıları  açacaqdı.  Bizans  imperiyası  və 
islam bu vaxt Cənubi Kiçik Asiyada yüngül sayılmayan bir sərhəd qurdular. 
Ərəb  irəliləyişi  nəhayət  sona  çatdı,  lakin  bu  köhnə  Roma  imperiyasının 
Cənubi  və  Şərqi  Aralıq  dənizi  hissələrinin  işğalından  əvvəl  baş  vermədi.  İslam 
həqiqətən  də  köhnə  Roma  imperiyasının  varisinə  çevrildi.  İmperiyanın  bu  hissəsi 
inkişaf  etmiş  ərazi  idi  və  yeni  Ərəb  imperiyası  onun  işğalından  böyük  fayda 
götürdü.  
Əməvi  sülaləsi  bu  vaxt  nəhəng  imperiyanı  idarə  edirdi,  Bizans  və  Persiya 
sivilizasiyaları  ilə  əlaqədə  olmuşdu.  Nəticədə,  yeni  Ərəb  imperiyası  yunan 
mədəniyyətinin,  həmçinin  qədim  Yaxın  Şərqin  köhnə  sivilizasiyasının  təsirinə 
məruz qaldı. İşğalçıların uşaqları yeni qaydada təhsil alırdılar və parlaq mədəniyyət 
yaradırdılar.  Bu  mədəniyyət  Qərbi  Avropaya  da  hökmən  öz  intellektual  təsirini 
göstərməmiş qalmadı. 
İslamın  tarixində  heç  vaxt  məcburi  şəkildə  başqa  dinə  mənsub  olanların 
islama  keçməsi  baş  verməmişdi,  islam  imperiyasının  işğalları  da  yerli  əhalinin 
müsəlmanlığa  kütləvi  qəbul  edilməsi  ilə  müşayiət  olunmamışdı.  Yalnız  sonralar 
osmanlıların Balkanları zəbt etməsi vaxtı iki yerdə - Bosniya və Hersoqovinada və 
Albaniyanın bir hissəsində əhali kütləvi şəkildə islam dininə keçmişdi. Ona görə də 
islamın  yayılmasını  işğallarla,  silah  gücünə  baş  verdiyini  iddia  etmək 
ədalətsizlikdir,  böhtandır.  Ərəb  ordusunun  ayağı  dəymədiyi  yerlərdə  də  başqa 
dinlərdən  islama  keçmək  baş  verirdi,  çünki  yəhudilərin  dinindən  fərqli  olaraq 
başqa  dinlərdən  islama  keçmək  qadağan  olunmurdu.  Allaha  inam  gətirən  hər  bir 
adam üçün bu dinin qapıları açıq idi. XV əsrdə Malakka yarımadasındakı eyni adlı 
krallığın  banisi  knyaz  Parameşvara  müsəlmanlığa  keçmişdi.  Burada  ərəb 
ordusundan  əsər-əlamət  yox  idi.  Bu  hərəkəti  ilə  o,  tacirlərin,  xüsusən  də  ərəb 
tacirlərinin  dəstəyinə  yiyələndi,  həm  də  XIII  əsrin  sonundan  islamın  yayıldığı 
Sumatranın  şimali-qərb  hissəsindəki  dövlətlərlə  onun  yaxınlaşmasına  şərait 

296 
 
yarandı.  Bu  dövlətlər  isə  Malakka  boğazına  nəzarət  edirdilər.  Beləliklə,  boğazın 
hər  iki  tərəfində  müsəlman  knyazlıqları  meydana  gəldi.  İslam  buddizmi  və 
induizmi dinc qaydada sıxışdırıb, Malakka yarımadasının bütün ərazisində hakim 
din oldu. Bu dövlətlərdə, onların vasitəsi ilə İndoneziyada müsəlman mədəniyyəti 
yayılmağa başladı. 
Müasir dövrdə  də islam  heç  bir silaha  əl atmadan, hansısa  zəfər  təntənələri 
keçirmədən  uğurla  yayılır.  Terrorçuların  əməllərindən  islam  heç  də  fayda 
götürmür,  yalnız  ziyan  çəkir.  Xristianliqdan  və  başqa  dinlərdən  müsəlmanlığa 
keşid adi və az qala hər gün təkrar olunan bir hadisə olduğu halda, müsəlmanlıqdan 
xristianlığa  keçid  nadir  hal  xarakteri  daşıyır  və  bunu  kilsə  xüsusi  canfəşanliqla 
qeyd  edir.  Vaxtılə  İran  şahı  Məhəmməd  Rza  Pəhləvinin  kiçik  bacısının  və  onun 
ərinin  xristianliğa  keçməsi  böyük  hay-küyə  səbəb  olmuşdu.  2008-ci  ildə  Pasxa 
bayramı  təntənələri  vaxtı  Maqdi  Allam  adlı  bir  nəfərin  islamdan  xristianliğa 
keçməsi  xüsusi  mərasimə  səbəb  olmuşdu  və  papa  XVI  Benedikt  özü  bu  tədbirdə 
iştirak etmişdi. Mərasim həmin nadir hadisədən şadlanmaq əlaməti olmaqla yanaşı, 
həm də bunun təkrarına çağırış rolunu oynayırdı.  
İslam  yalnız  bütpərəstliyə  qarşı  mübarizə  aparırdı, bu sahədə də  iudaizmin 
və  xristianlığın  daha  geniş  miqyaslı  qarşıdurmasına  əl  atmamışdı.  Roma 
imperiyasında  erkən  xristianlığın  bütpərəstliyə  qarşı  mübarizə  şüarı  altında  antik 
dövrün bütün mədəni abidələri məhv edilmişdi. O dövrdən yalnız bircə nümunə - 
filosof-imperator  Mark  Avrelinin  at  üstündəki  heykəli  qalmışdır.  Xristianlar 
səhvən  bu  abidənin  öz  inanclarını  ilk  dəfə  rəsmi  din  elan  edən  imperator 
Konstantinə  məxsus  olduğunu  güman  edərək,  ona  toxunmamışdılar.  Təkallahlı 
dinlərə  sitayiş  edənlərə  müsəlmanlar  “kitab  əhli”  kimi  baxdıqlarından,  onları 
himayə  edirdilər.  Belə  bir  qənaətə  gəlmək  olur  ki,  yarandığı  gündən  islam  başqa 
monoteist  dinlərə  qarşı  daha  faydalı  tolerantlıq  göstərmişdi,  bunu  isə  biz  başqa 
dinlərin təcrübəsində görmürük. 
Dini  dözümlülük  islam  icmalarının  sayca  üstünlük  təşkil  etdiyi  çox  sayda 
konfessiyaların  mövcud  olduğu  şəhərlərdə  özünü  daha  aydın  göstərirdi.  1572-ci 
ilin  avqustunda,  23-dən  24-ə  keçən  gecə  -  Bartolomey  gecəsində  Parisdə 
xristianlığın  iki  qolunun  –  katoliklərlə  huqenotların  düşmənçiliyi  kütləvi  qan 
axıdılmasına  səbəb  olmuşdu.  Katoliklər  huqenotlarla  haqq-hesabı  çürütmək  üçün 
bir  gecədə  Fransanın  paytaxtında  3  min  nəfərə  qədər  öz  dinlərinə  məxsus  olan, 
ancaq  kilsənin  eybəcərliklərini  qəbul  etməyən  xristianları  qırmışdılar.  Bütün  ölkə 
üzrə  olan  qırğınlarda  isə  20  min  nəfərə  yaxın  huqenot  öldürülmüşdü.  Elə  həmin 
vaxt  Osmanlı  imperiyasının  çox  millətli  və  çox  konfessiyalı  paytaxtı  İstanbulda 
dinc həyat hökm sürürdü, ayrı-ayrı dinlərə məxsus olanlar qonşuluqda münaqişəsiz 
yaşayırdılar.  Onlar  bir-biriləri  ilə  ticarət  edir  və  digər  fəaliyyət  sahəsində 
əməkdaşlıq edirdilər. İslamın tolerantlığına çox sayda belə misallar gətirmək olar.