Telman orucov

 Başqalarına  sözü  ilə  deyil,bütün  həyatı  ilə  ləyaqət  moizəsi  təlqin  edən 
R. A-ya 
 
Ötən ili yola salarkən ölkədə də, paytaxtda da sevinc notları, fərəh nişanələri 
daha  çox  gözə  çarpırdı.  Yeni  il  axşamı  Bakı  sakinlərinin  xeyli  hissəsi  izdihamlı 
şənliyin bilavasitə iştirakçısı, demək olar ki, hamısı isə müşahidəçisi oldu. Şəhərin 
səmasını  o  qədər  də  öyrəşmədiymiz  və  uzun  dəqiqələr  ərzində  davam  edən 
atəşfəşanlıq  al-əlvan  rəngə  boyadıqca,  memarlıq  incilərinin  büründüyü  qövsi-
qüzeh örtüyü, küçələrin bəzəyi və ağacların budaqlarından sallanan miniatür lampa 
salxımları bərq vurduqca, adamlara elə bil ki, əlavə nikbinlik hissələri bəxş edirdi, 
gələcəyə  inamı  möhkəmləndirirdi, könüllərdə  közərən  ümid  odunu  alovlandırırdı. 
Axı  romantik  duyğu  adamı  həyatda  ümidsizlikdən,  bədbinliyin  əsarətindən  xilas 
etməyə qadir olur. 
Həmin şənliklər ərəfəsində ölkə prezidentinin fərmanı ilə müxtəlif müddətə 
azadlıqdan  məhrum  edilmiş  bir  qrup  jurnalist  əfv  edildi,  onlar  dustaqxana 
kameralarını və baraklarını tərk edib, azadlığa, həm də öz ailələrinə və uşaqlarına, 
dostlarına və yaxınlarına qovuşdular. Siyahının bütöv olmaması müəyyən təəssüf 
hissləri  doğursa  da,  əksəriyyət  bu  humanist  addımı  alqışladı,  məhbəsdən 
qurtulanların sevincinə şərik çıxdı.  
Onu  da  qeyd  etmək  lazım  gəlir  ki,  bütövlükdə  jurnalistlərə,  xüsusən  də, 
cəzaya məhkum edilmişlərə münasibət heç də birmənalı deyildir. Çünki son illərdə 
meydana  gələn  qəzetlərin,  elektron  kütləvi  informasiya  vasitələrinin  bolluğu 
onların  məhsullarının  keyfiyyət  göstəricilərinin  yaxşılaşması  ilə  müşayiət 
olunmadı,  əksinə,  mətbuatdan  və  televiziya  efirindən  mənəvi  terror  məqsədilə 
istifadə etmək ənənəsi özünü daha böyük hədyanlıqla biruzə verdi. Bədnam «reket 
jurnalistləri» məfhumu altında gizlədilən qatı söz terrorunun birbaşa nümunələri və 
hədələri geniş ayaq açmağa başladı, bu üzdəniraq yolu arqumentə çevirmək həvəsi 
böyüdü. 
Lakin  cəmiyyətin  də  mətbuata  münasibətini  normal  saymaq  olmaz,  çünki 
bəzi  hallarda  öz  qüsurlarının  səbəbini  özündə  axtarmaq,  onun  batsillalarrından 
xilas  olmaq  qayğısına  qalmaq  əvəzinə,  bütün  günahları  rəy  sahiblərində,  qələm 
əhlində  görmək  kimi  hamar  güman  edilən,  ancaq  qeyri-məhsuldar  olan  bir  yol 
tutulur.  Yəqin  ki, güzgünün  parlaqlığına  nail  olmaq  cəmiyyəti  cilalamaqdan  daha 
asan  hesab  olunur.  Güzgünü  ləkə  basanda  onun  əksetdirmə  qabiliyyəti  xeyli 
zəifləyir. 
Təəssüf  ki, bir  sıra  hallarda  qəzetlər  daha  çox  sensasiya  arxasınca  qaçaraq, 
öz məzmun və oxunaqlılıq xüsusiyyətlərini itirməyə dözür. Bəziləri isə kin, nifrət 
ruporuna  çevrilməklə,  əslində,  xeyirə,  ədalətə,  haqqa  xidmət  kimi  borcu  unudub, 
şərə qulluq göstərməyə girişir, ədavət yaymaq imkanını reallaşdırmaqdan həzz alır. 
Kin toxumlarını səpmək, buna əkinçilik, bağbanlıq etmək isə heç də xeyirxah bir iş 

329 
 
deyildir.  Obyektiv,  əsaslandırılmış,  tutarlı  tənqid  bir  çox  hallarda  təhqir,  iyrənc 
söyüş, böhtan və iftira ilə əvəz edilir. Ona görə də şiddətlənən qərəz qasırğasında 
qüsurların sağlam tənqidi, quldurların, yaramazların, tör-töküntülərin həqiqi ifşası 
itib batır, ümumi hiddət dumanı onları diqqətdən yayındırır. Belə mühit istedadlı 
jurnalistlərin  böyük  zəhmətini  də  yerə  vurur,  onların  söz  əlkimyaçılığı,  əziyyəti 
ucuz  ərintilərə  qarışaraq  udulur.  Bu  məsələdə  adi  ölçü  hissi  gözlənilmədiyindən 
nəyin  ciddi,  nəyin  şaiyə  səviyyəsində  olduğunu  ayırd  etmək  mümkün  olmur. 
Ağlabatmayan  proqnozlar  baş  alıb  gedir,  elə  təsəvvür  yaranır  ki,  ölkədə  heç  kəs 
yaradıcı  işlə  məşğul  olmur,  oğurluğa,  harama  meyl  aparıcı  rol  oynayır, 
hakimiyyətin  bütün  pillələrində,  cəmiyyətin  əksər  təbəqələri  arasında  ölüm-dirim 
savaşı  gedir.  Beləliklə,  inkar,  bütün  təzahürləri  qara  rəngdə  görmək  hakim 
mövqeləri  qəsb  edir.  İş  ona  gəlib  çatıb  ki,  parazitlərlə  mübarizəyə  də  əks 
mövqedən  yanaşmağa  girişirilir.  Hakimiyyət  isə  dövlət,  xalq  mülkiyyətini  çapıb-
talayan,  rüşvətxorlar  ordusuna  generallıq  edən  iki-üç  vəzifə  sahibini 
səlahiyyətlərdən  məhrum  edib,  zərərsizləşdirdikdə  bəzi  qəzetlər  bu  çılpaq 
korrupsiya krallarına az qala qəhrəman libası tikməklə məşğul olur, onların hədd 
bilməyən  tamahkarlığının  dəlil-sübutlarını  qəbul  etməkdən  imtina  edir,  əvəzində 
asket  həyat  tərzi  sürmələri  barədəki  saxta  rəyi  adamların  şüurlarına  təlqin  etmək 
istəyir. Xalqın qanını sormaqdan uzaqlaşdırılmaq üçün qəfəslərə salınan qurdlar bir 
andaca öz şəklini dəyişib, quzu dərisində təsvir edilir. Hamıya uyaxşı məlum olan 
real  xüsusiyyətləri  silinib,  yerində  onlara  gildən  ən  təmiz  və  halal  insan  heykəli 
tökülür, ancaq ona azacıq əl dəydikdə bu saxta abidə ovxalanıb bir andaca sıradan 
çıxır.  
Belə  əllaməliklər  sözə,  yazıya  hörməti,  inamı  azaldır,  əcayib  standartların 
mövcudluğunu  yada  salır.  Bunlar  nadir  nümunələr  olsa  da,  mətbuatın  adına  və 
şərəfinə kölgə salmamış qalmır. İtirilən nüfuz isə bir də bərpa olunmur, ingilislərin 
ifadəsincə  desək,  bu,  dənizin  onda  həlak  olanları  nə  vaxtsa  geri  qaytarması 
ehtimalına daha çox bənzəyir. 
Bəla  burasındadır  ki,  ədalətli,  obyektiv  tənqidə  də  bir  çox  hallarda  məhəl 
qoyulmur.  Bəzi  vəzifə  sahibləri  bundan  istifadə  edib,  istənilən  tənqidə  qarşı 
gülləkeçməz  zirehə  yiyələnirlər.  Məmur  özbaşınalığı  barədə  olan  məlumatlara 
müvafiq  səviyyədə  reaksiya  verilmədiyindən,  mənsəb  sahiblərində  özünə 
güvənmə,  öz  toxunulmazlığına  inam  yaranır,  nəticədə  isə  hərəkətləri  və  onların 
nəticələri  üçün  hökmən  məsuliyyət  daşımalı  olduqları  barədəki  düşüncə  əriyib 
yoxa  çıxmağa  başlayır.  Belə  arzuolunmaz  metamorfozalar  qanunların  maniəsiz 
fəaliyyətinə  əngəllər  yaradır,  cəzasızlıq  mühitinin  formalaşmasına,  anarxiyapərəst 
meyllərə yol açır. Real tənqid qulaqardına vurulur, ağır səhv şəklində təmiz suyun 
bulandırılması  kimi  qiymətləndirilir.  Cəhalətin,  xurafatın  ifşası  bəzən  insanların 
dini  inanclarına  hücum  kimi  qəbul  edilir.  Ehtiraslar  coşanda  isə  düzgün  qərar 
vermək xeyli çətinləşir. Bütün bunlar yazının ədəb-ərkan çərçivəsində olması üçün 
jurnalistin  məsuliyyətini  azaltmamalıdır.  İnvektivadan  istifadə  həvəsi  milli 
mentalitetə, dini hisslərə məhəl qoymamağa gətirib çıxarmamalıdır. Dini rəmzlərə 
xırda  bir  hörmətsizlik  dindarlar  tərəfindən  öz  ruhlarının  təhqiri  kimi 
qiymətləndirilir. Unutmamaq lazım gəlir ki, söz azadlığı heç də hər cür hədyanlığa 

330 
 
yol açılması demək deyildir. 
Hansısa bir məqaləyə görə, onun müəllifini və ya naşirini anafemaya vermək 
cəhdi də məqbul sayılmamalıdır. Cinayət tərkibi olan işə görə mühakiməni yalnız 
məhkəmə  apara bilər,  məhkəmə  hökmü  yoxdursa, heç  kəsi  cinayətkar  elan etmək 
olmaz,  bu  təqsirsizlik  prezumpsiyası  deyilən  hüquqi  prinsipidir.  Digər  tərəfdən, 
kütlənin  tələbi  ilə  adamların  cəzalandırılması,  ölümə  məhkum  edilməsi  tarixə 
məlumdur  və  bu  təcrübə  olduqca  ağır  nəticələrə  gətirib  çıxarmışdır.  Orta  əsrlər 
Avropasını bürüyən «ifritə ovu» tədbirlərini yada salmaq kifayətdir. Yaxud katolik 
kilsəsi küfrə qarşı  mübarizə bayrağı  altında çox sayda günahsız insanların, böyük 
zəka  sahiblərinin  qətlinə  fərman  verirdi.  XV  əsrin  sonunda  İspaniyanın  baş 
inkvizitoru  Torkvemada  qısa  müddət  ərzində  adamları  kafirlikdə  ittiham  etmək 
yolu  ilə  on  min  nəfər  insanın  həyatına  son  qoymuşdu.  Bu  ondan  əvvəlki  əsrdə 
taunun-  «qara  ölümün»  iri  bir  Avropa  şəhərinə  vurduğu  ziyana  bərabərdir.  SSRİ-
dəki  1930-cu  illərdə  baş  alıb  gedən  məlum  repressiya  daşqınında  siyasi  səbəblər 
əsas  götürülməklə  həbs  edilənlərin  böyük  əksəriyyətinə  mitinqlərdə,  zəhmətkeş 
yığıncaqlarında  ölüm  hökmü  tələbi  irəli  sürülürdü,  məhkəmə  təhqiqatı  olmadan 
onlara  «xalq  düşməni»  damğası  vurulurdu.  Milyonlarla  insanın  boynu  bu  yolla 
vurulurdu. Bunu yalnız meşədə kütləvi ağac qırılması ilə müqayisə etmək olar. 
Çox yaxşı haldır ki, bizdə hisslərin coşması dalğası nadir hallarda baş verir 
və lokal xarakter daşıyır, onun qızışdırılmasına yol verilmədiyindən tez yatır. Belə 
olmasaydı, onda ölkədə «kafir ovuna» da yaxınlaşmaq olardı. Heç şübhəsiz, həm 
xaricdə,  həm  də  ölkənin  daxilində  hadisələrin  bu  məhvərə  düşməsinə,  belə 
xoşagəlməz  yolla  inkişafına  can  atan  qüvvələr  vardır  və  onlar  dindar  insanların 
səmimi  hisslərini  istismar  etmək  və  bundan  bolluca  faydalanmaq  fürsətini  əldən 
verməzdilər. 
Söz  azadlığı  demokratiyanın  fundamental  prinsiplərindən  biridir  və  bu 
dayaqların  qorunmasına  beynəlxalq  təşkilatlar  böyük  qayğı  göstərirlər.  Söz 
azadlığı  adlanan  əsəb  uclarının  qıcıqlanması  demokratiyanın  sağlamlığının 
qaydasında  olmadığının  göstəricisidir.  Sözü  mühakimə  etmək  isə  olduqca 
arzuolunmaz, həm də bir qədər müşkül məsələdir. Çünki ədəbi söz, yazı müəyyən 
fikir ifadə etsə də, başqa mənaya da yozula bilir, bütöv kontekstlərdən çıxarıldıqda, 
onu tam fərqli səmtə də yönəltmək mümkün olur. Ona görə də bu məsələdə qərar 
vermək,  vahid,  həm  də  düzgün  nəticəyə  gəlmək  olduqca  çətindir.  Bu  səbəbdən 
hakimlər  həmin  qəbildən  olan  işlərə  baxanda  ekspertlər  dəvət  edir,  ancaq  onların 
özləri  də  ümumi  mövqeyə  gələ  bilmir,  həmrəylik  nümayiş  etdirməkdən  uzaq 
olurlar.  Cinayət  yalnız  əməldə  özünü  büruzə  verir,  sözdə,  ideyada,  əgər  bu 
insanlığa  qarşı  çağırış  deyilsə,  birbaşa  cinayət  elementi  olmur.  Bircə  onu  yada 
salmaq lazımdır ki, tarix boyu milyonlarla insanın başı kəsilsə də, həyatına xitam 
verilsə  də,  heç  bir  ideyanın  boynunu  vurmaq  mümkün  olmamışdır.  Bu  olduqca 
yaxşı  haldır,  lakin  zərərli  xərclərdən  də  xali  deyildir.  Çünki  hətta  ən  mənfur 
ideyalar  belə  birdəfəlik  olaraq  tarixin  arxivinə  verilmir,  asanlıqla  unudulmur, 
müəyyən  vaxt  keçirdikdən  sonra  münbit  şərait  yaranan  tək  alaq  otu  kimi 
cücərməyə, adamların şüuruna nüfuz etməyə başlayır. 
Jurnalistin  əqli  əməyinin  məhsulu  yalnız  sözdür,  məqalədir,  yazıdır.  Söz 

331 
 
onun  həm  hücum  silahı,  həm  də  yeri  gəldikdə  rəğbət  bəslədiyi  mövqeyi  müdafiə 
etmək  üçün  yeganə  vasitəsidir.  Bəziləri  hücuma  atıldıqda,  sonradan  müdafiə 
olunmaq  ehtimalını  bütünlüklə  unudur,  sonra  isə  öz  ağılsız  dəlisovluğuna  görə 
cavab  verməli  olur. Qələm  sahibi  öz  sərəncamında olan vasitədən  xeyir, insanlıq, 
düzgünlük  naminə,  şərə,  cəmiyyətə  sirayət  edən  bəlalara  qarşı  məharətlə  və 
səmərəli  qaydada  istifadə  etməyi  bacarmalıdır.  Həqiqətə  sitayiş  və  xidmət  etmək 
əvəzinə jurnalist bu silahdan sui-istifadəyə yol verdikdə, gec-tez bumeranq kimi bu 
zərbə qayıdıb onun özünə dəyəcəkdir. Lakin bu tələb heç də qələm sahibini dar bir 
çərçivəyə, qəfəsə salmaq niyyətinə, onun üçün mövzu gettosu yaratmaq məqsədinə 
çevrilməməlidir. İnsan üçün  təbiətin bəxş etdiyi  ən böyük nemət və  mükafat  olan 
sözdən,  özü  də  kütləvi,  açıq  bəyan  edilən  sözdən  xırda  hisslər  naminə,  məkrli 
niyyətlər  üçün  və  qisas  silahı  kimi  istifadə  edilməməlidir.  İnsanlara  nifrət  təlqin 
etmək, irqi, milli ədavəti qızışdırmaq qanunlar tərəfindən qadağan edilmişdir. Ona 
görə də heç bir qələm sahibi bu ixtiyar həddini keçməyə həvəs göstərmir, çünki bu 
sərhəd pozulduqda, artıq qanun qarşısında cavab vermək lazım gəlir. 
Elə  dəyərlər,  elə  simvollar  vardır  ki,  onlar  kiminsə  iradəsindən  asılı 
olmayaraq  az  qala  müqəddəslik  toxunulmazlığına  yiyələnmişlər.  Onlara  qarşı 
sözdə, yazıda azacıq hörmətsizlik, sayğısızlıq halı bu müqəddəsliyə sitayiş edənlər 
tərəfindən  təhqir  kimi  qarşılanır  və  onların  qəzəbini  hansısa  frazeoloji  təhlil  yolu 
ilə  izahla  soyutmaq  mümkün  olmur,  yatırtmaq  isə  olduqca  çətinləşir.  Təəssüf  ki, 
cəhalət,  xurafat  keşikçiləri  də  öz  təmbəkilərini  uydurduqları  ehkamlar  folqasına 
büküb, onun tüstüsü ilə beyinləri dumanlandırmağa  cəhd göstərirlər. Ona görə də 
cəhalət  əlamətləri  qamçılananda,  onlar  dinə  aid  olan  məsələlərdən  bütünlüklə 
təcrid  edilməli,  bu  yolla  dinə  yad  olan  ünsürləri,  onun  sitayiş  və  ibadət 
toxunulmazlığından  özlərinə  müdafiə  vasitəsi  kimi  istifadə  etmələrinin  qarşısı 
qabaqcadan  alınmalıdır.  Yaxşı  məlumdur  ki,  cəhalət  fədailəri  dini  bayraq  altına 
sığındıqda bu, ciddi fəsadlar əmələ gətirir. 
İslam dini az sayda olan mühüm dünyəvi dinlərdən biridir, onun ehkamları 
əsrlərin sınağından çıxmış, insanları qardaşlığa səsləmiş, qəlbə və şüura təsir etmək 
sahəsindəki  nadir  gücünə  görə  dünya  əhalisinin hər  altıncısının  inancına, imanına 
çevrilmiş, bütün qitələrə yayılmışdır. İslam həm də  möhtəşəm bir mədəniyyətdir. 
Bu böyük abidəni inkar etmək, şübhə altına almaq ağılsızlıqdır. İslam dininə qarşı 
hücumlar  əks  nəticə  ilə  üzləşməli,  onun  dayaqlarının  daha  da  möhkəmlənməsinə 
səbəb  olmuşdur.  Din,  ona  ruhən  sığınan  hər  bir  adamın  könlünün  olduqca  zərif 
simidir, ən intim duyğudur, bu hisslə olduqca ehtiyatla davranmaq tələb olunur.  
Cəhalətə, mövhumata atılan güllələrin, qəlpələrin islam dini adlanan nəhəng 
dağa  hansısa  ziyan  vuracağını  güman  etməyin  özü  sadəlövhlükdür.  Əslində 
xurafata  qarşı  mübarizə  dinin  yüksəkliyi  və  təmizliyi  uğrunda  aparılan  hərəkatın 
tərkib  hissəsidir.  İslamla  xurafatı  birləşdirmək,  onların  bir-  birinə  nüfuz  etməsini, 
birinin  digərini  qidalandırmasını  güman  etmək  isə  bu  dini  hörmətdən  salmaq 
istəyindən  başqa  bir  şey  deyildir.  Ona  görə  də  cəhalətin  ifşasına  həsr  edilən 
yazılarda  onunla  din  arasında  hansısa  təmənnalı  məqsədlər  naminə  qurulan 
körpülər  yandırılmalı,  geriliyin,  avamlığın,  yaramaz  qaydaların  rudimentləri  dini 
ibadətlərdən bütünlüklə təcrid edilməlidr. 

332 
 
Jurnalist  qüsurlara,  çatışmazlıqlara  qarşı  mübarizə  apardıqda  onun 
daşıyıcıları əleyhinə də öz süngüsünü işlətməli olur və cavab kimi həmin adamların 
düşmənçiliyi  ilə  üzləşir.  Bu  düşmənçilikdə  vasitələrin  seçilməsinə  o  qədər  də 
əhəmiyyət verilmir, qələm sahibini sıradan çıxarmaq üçün bəzən iyrənc üsullar da 
yarayır. Jurnalistlərə qarşı səlib yürüşü elan etmək həvəsində olanlara bu məfhumu 
ilk dəfə tarixə bəxş edənlərin acı taleyini yada salmaq lazım gəlir.  
XI  əsrin  sonunda  başlanan  səlib  yürüşləri  xristian  dininin  bayrağı  və 
bilavasitə  rəhbərliyi  altında  aparılsa  da,  əslində  İusus  Xristin  təbliğ  etdiyi  əxlaq 
prinsiplərinə  tam  zidd  olmaqla  yanaşı  Qərbin  sonralar  genişlənən  və  gur  inkişaf 
edən  biabırçı  müstəmləkəçilik  siyasətinin  başlanğıc  nöqtəsi  rolunu  oynadı.  Bu 
yürüşləri  təşkil  edənlər  və  onların  başçıları  bədnam  ad  və  Herostrat  şöhrəti 
qazanmaqdan  başqa  heç  nəyə  nail  olmadılar.  Yəqin  ki,  tarixi  səlibçiliyi  təqlid 
etmək istəyənləri da buna bənzər bir sonluq gözləyir. Jurnalistikanın son üç əsrlik 
tarixinə nəzər salsaq görərik ki, qələm əhli nə qədər təqiblərə, cəzalara məruz qalsa 
da,  nəticə  etibarilə  qələbə,  özü  də  tam  və  geniş  miqyaslı  zəfər  onların  tərəfində 
olmuşdur.  Bu  mənada  mətbuatı  feniks  quşuna  bənzətmək  olar,  onu  yandırmaq 
eşqinə  düşənlər  arzularının  tam  əksi  olan  bir  möcüzənin  şahidi  olmuşlar  –  bu 
küldən o yenə dirilib, qanad açmağa bacarmışdır. 
Bunu  nəzərə  alaraq,  tarixə  müraciət  etmək,  bəzi  faktları  yada  salmaq  pis 
olmazdı. 
1734-1735-ci illərdə Nyu-Yorkda Zenqer işi deyilən bir hadisə baş vermişdi. 
Bu adam « New York weekly Journal» həftəlik qəzetinin naşiri idi. Həmin qəzetdə 
qubernatora  hücumlar  edilir  və  o,  kəskin  tənqidə  məruz  qalırdı.  Qubernator  bu 
həmlələrdən  qəzəblənib,  böhtana  görə  qəzeti  yandırmaq  və  naşiri  həbs  etmək 
göstərişini  verdi.  Məhkəmədə  Zenqeri  güclü  vəkil  müdafiə  edirdi  və  iş  ittiham 
olunan  naşirin  tam  qələbəsi  ilə  nəticələndi.  İttiham  isə  ondan  ibarət  idi  ki,  bu 
hücumlar  guya  «Alihəzrət  idarəçiliynin  (həmin  dövrdə  bu  əyalət  başqaları  kimi 
Böyük  Britaniya  imperiyasının  müstəmləkəsi  idi  və  ona  görə  də  mətndə  kral 
hakimiyyəti  nəzərdə  tutulurdu)  xarakterini  alçaldır  və  burada  yaşayan  adamları 
yoldan çıxarmaq, iğtişaş yaratmaq məqsədini güdür». Məhkəmə təkcə bu ittihamı 
bütünlüklə  rədd  etmədi,  həm  də  qərarına  qeyri-adi  bir  maddəni  də  əlavə  etdi.  Bu 
maddəyə  görə  mətbuatda  böhtana  icazə  verildi.  Jüri  hesab  etmişdi  ki,  bu  hər  bir 
adamın koloniyanın qubernatorluğu haqqında həqiqət kimi fikirləşdiyi hər bir şeyi 
demək  hüququdur.  Bu  daha  çox  indi  geniş  işlədilən  «diffamasiya»  anlayışına 
uyğun bir qərar idi, başqa sözlə mətbuatda kimisə biabır edən həqiqi və ya saxta 
məlumatların  çap  edilməsi  hüququnu  nəzərdə  tuturdu.  Bizdəki  bəzi  müəlliflər  isə 
hələ  qanunla  icazə  verilməmiş  diffamasiyadan  da  uzağa  gedərək,  daha  çox  şantaj 
üslubuna üstünlük  verirlər. Bu isə  müəyyən  məqsədlər naminə həqiqi və  ya  saxta 
ləkələyici  məlumatları  elan  etmək  yolu  ilə  adamları  qorxuzmaq,  hədələmək 
vasitəsidir. Bu fransız sözü xeyli dillərə keçsə də, onun ingilis dilindəki sinonimii 
olan  «blackmail»  hərfi  mənada  olmasa  da,  məna  tutumuna  görə  bizdəki 
«qarayaxma»  anlayışına  daha  yaxındır,  birbaşa  bu  niyyətin  məkrliliyini  açıb 
göstərir.  
Ölkəmizdə  hələ  də  diffamasiya  barədə  hüquqi  akt  olmadığından  uydurma 

333 
 
vasitələrlə adamları biabır etmək, şəxsiyyətin ləyaqətini alçaltmaq metodu sayılan 
böhtan  bilavasitə  cinayət  əməli  hesab  olunur  və  onun  müəllifi  qanunla 
cəzalandırılır.  Ona  münasibətdən  asılı  olmayaraq  qanunun  sərtliyi  öz  varlığını 
yaddan  çıxarmağa  qoymur,  onun  ruhuna  və  hərfinə  qeyd-şərtsiz  riayət  etmək 
zərurəti yaranır. Qədim yunan filosoflarından biri iddia edirdi ki, qanun bizə korluq 
bəxş edir. Korluq deyəndə, yəqin onu nəzərdə tuturdu ki, qanun hadisələrə qiymət 
verdikdə bizim görmə, baxış bucağımızı daraldır, onlara yalnız özünün tələb etdiyi 
kiçik prizmadan yanaşmağı tələb edir. 
Jurnalist şərə, qüsurlara, anaxronizmə, cəmiyyətin məsamələrinə nüfuz edən 
bəlalara  qarşı  biganə  qalmamalıdır.  Lakin  onun  bu  mövqeyi  şəxsi  ədavət,  kin, 
qəzəb  müstəvisinə  keçməməlidir.  Bu  barədə  jurnalist  üçün  lakonik  deviz  böyük 
tarixçi Tatsitin sözlərində öz əksini tapmışdır : «Sine ira et studio» - «Qəzəbsiz və 
qərəzsiz».  Yəni  qabaqcadan  hasil  olan  yalnış  qənaətə  əsaslanmamaq,  əvvəlcədən 
səhv istiqamətlənmiş rəyə uymamaq. Lakin bu o demək deyildir ki, həmin müddəa 
qələm əhlini ətalətə, eybəcərliklərə qarşı biganəliyə, ümumən, laqeydliyə səsləyir, 
«mənim  komam  kənardadır»  prinsipi  ilə  yaşamağı  təlqin  edir.  İti  söz,  qüsurları 
qamçılayan  məqalə  cəmiyyəti  mürgüləməyə  qoymur,  adamları  qüsurlara  qarşı 
həssas olmağa, dözməməyə  çağırır.  Sokrat  deyirdi ki, mozalan sancması  ilə  atları 
qaçmağa məcbur etməklə, onları kökəlməyə, tənbəlləşməyə qoymur. O, afinalıları 
da  belə  harınlaşmaqdan  uzaqlaşdırmaq  üçün  sözlə  onların  sancdırılmasını 
məqsədəuyğun  hesab  edirdi.  Jurnalistlər  də  məhz  belə  nəcib  məqsədlərə  xidmət 
edən  əsgərlər  hesab  edilməlidir.  Axı  qüsurların  tənqidi  onların  böyüməsinin, 
metastaz  verməsinin  və  daha  ağır  fəsadlara  yol  açmasının  qarşısını  alır,  bu 
baxımdan ictimai söz, qələm məhsulu olduqca faydalı bir fəaliyyət növündən xəbər 
verir, ən azı mənəvi saflaşma prosesində onun fəal iştirakını danılmaz edir. 
Nöqsanların  tənqidi  heç  də  onlardan  vəcdə  gəlmək,  ilham  almaq,  onların 
daimi  mövcudluğunu arzulamaq deyildir. Jurnalisti heç vaxt vampir keyfiyyətləri 
cəzb etməməlidir, cəmiyyətin bədəni üçün zəlinin olması isə vacibdir, çünki o pis 
qanı,  qan  irinini  sorub,  təmizləməklə,  orqanizmin  sağalmasına  kömək  edir. 
Vampir, qaniçən , qansoran isə lap qədimdən indiyədək mənfur əməlin təcəssümü 
kimi nəzərdə tutulur. 
Jurnalist  öz  istəyindən  asılı  olub-olmayaraq  yazılarında  həm  də  öz 
şəxsiyyətini,  fərdi  düşüncələrini,  daxili  aləmini  əks  etdirir.  Yazıda,  məqalədə 
nəzərə  çarpan  kin,  nifrət  çox  hallarda  zəiflikdən,  gücsüzlükdən,  natamamlıqdan 
xəbər  verir.  Müəllif  hücum  edəndə  özünü  rıtsar  qiyafəsində  gördüyü  halda, 
iddialarını,  ittihamlarını  müdafiə  etmək  anı  gələndə  bu  zahiri  igidlikdən  əsər-
əlamət  də qalmır.  Ona görə  də bir  çox hallarda  irəli  sürülən  fikirlərin, ideyaların 
bütövlüyünə,  davamlılığına,  sarsılmazlığına  şübhələr  yaranmağa  başlayır.  Xətaya 
yol  verildikdən  sonra  suda  boğulan  adam  kimi  çabalamaq,  əsassız  olaraq  kömək, 
aman diləmək fayda vermir. Böyük natiq Tsitoseron Milonun məhkəməsində vəkil 
kimi  iştirak  edərkən  buradakı  məşhur  nitqində  müdafiə  etdiyi  şəxsin  özünü  necə 
ləyaqətlə  apardığını,  güzəşt  barədə  xahişi  dilə  gətirməkdən  uzaq  olduğunu 
vurğulayaraq,  məhz  belə  mərdanə  davranışına  görə  ona  mərhəmətlə  yanaşmasını 
israr edir və belə bir müqayisəni yada salır ki, döyüşdə uduzan qladiator nəzərləri, 

334 
 
yalvarışı  ilə  adamlardan  aman  dilədikdə,  bir  qayda  olaraq  tamaşaçılar  ona  rəhm 
etmək  istəmir  və  barmaqların  işarəsi  ilə  ölümünə  razı  olduqlarını  bildirdikləri 
halda,  məğlubiyyətdən  sonrakı  ölüm  ərəfəsində  belə,  öz  ləyaqətini  qoruyub 
saxlayan,  mərhəmət  ummayan  qladiatorun  sağ  qalması  hökmünü  verirlər.  İnsanın 
sifətini,  bəzən  həyatını  da  heç  də  yalvarış,  aman  diləmək  deyil,  ləyaqət,  mərdlik 
müdafiə edir. Səhvin etirafının özü də ləyaqətə şübhə yaratmır.  
 
Ölkənin  müxalifət  mətbuatının  gündəliyindən  düşməyən  və  təqdir 
olunmalı ən aktual mövzulardan biri korrupsiya və ona qarşı mübarizə məsələsidir. 
Korrupsiya,  rüşvətxorluq  dəhşətli  bəladır  və  onların  zərərsizləşdirilməsi,  bu 
gidranın çox saydakı başlarının kəsilməsi sahəsində hər bir kəsin və ya institutun 
xidməti,  töhfəsi  ümumi  rəğbət  mükafatını  almalıdır.  Hər  bir  korrupsiyalaşmış 
məmurun  ifşasına  xalqın,  dövlətin  mənafeyi  baxımından  yanaşılmalı,  onların 
haqqında  rəy  formaladıralanda  kastalar  məsələsi  ortaya  atılmamalıdır,  ona  qələm 
vasitəsilə  Qay  Yuli  Sezarın  tətbiq  etdiyi  qalxanlardan  qurulan  «tısbağa»  müdafiə 
çanağı düzəldilməməlidir. Dəlillər bu zirehi bir andaca deşib, sıradan çıxara bilir. 
Korrupsiyaya  nifrət  edən  qələm  əhli  başqalarını  atəşə  tutmaqla  yanaşı  öz 
ləyaqətinin ləkələnməməsi qayğısına da qalmalıdır. Jurnalistin şantaj yolu ilə əldə 
olunmuş haram vəsaitdən pay umması faktları az da olsa mövcuddursa, bu biabırçı 
hal hesab olunmalıdır. Belə hadisə təkcə dələduzluq, qanunsuz yolla pul qoparmaq 
cəhdi olmayıb, həm də «ovladığı» rüşvətxora jurnalistin sirdaş, həmkar olmasıdır. 
Tarixdə ilk dəfə türklər atın yəhərinə iki üzəngi qoymağı icad etdilər, bu atı sürətlə 
çapanda  ayaqları  üzəngiyə  möhkəm  söykəyib,  düşmənə  sərrast  ox  atmağa  imkan 
verirdi. Türk süvarisinə bu ixtira böyük üstünlük verirdi, bundan  əvvəl isə çinlilər 
bir  üzəngidən  istifadəni  tətbiq  etmişdilər.  Jurnalist  də  döyüş  səhnəsindəki  oxatan 
süvariyə bənzəyir, çünki köçəri xalqlar kimi o da rahatlıq bilmir, onun da atəşinin 
hədəfə  dəyməsi  üçün  qərəzsizlik  və  təmannasızlıq  adlanan  üzəngilərə,  dayaq 
nöqtəsinə  ehtiyacı  vardır.  Əks  halda,  jurnalistin  özününmüdafiəsi  çətinləşəcək, 
təhqir  və  böhtan  timsalındakı  «axilles  dabanı»  söz  azadlığından  yaranan  qalanın 
divarlarının uçmasına səbəb olacaqdır. 
Qəzet  oxucuya  ona  məlum  olan  və  olmayan  hadisələr,  insanlar  barədə 
məlumatlar  təqdim  etməklə,  onun  biliyi  ilə  yanaşı  bütünlükdə  dünyagörüşünü  də 
zənginləşdirir.  Xarici  aləmlə  oxucu  arasında  əlaqə  yaradan  körpü  rolunu  oynayır, 
burada  oxucu  kütləsinin  zövqü, onu  yaxşılaşdırmaq  ehtiyacı  da  nəzərə  alınmaqla, 
əsas  götürülməlidir.  Onun  səhifələrinin  əksər  yerini,  əlbəttə  ki,  yeni 
xəbərlər,məlumatlar,  ölkədə  və  dünyada  baş  verən  mühüm  hadisələr  tutmalıdır. 
Mətbuat  təbliğat  ruporu  olmaqdan  uzaqlaşıb,  daha  çox  informasiya  daşıyıcısı 
olmalıdır.  Elə  «qəzet»  sözü  də  XVI  əsrdə  Venetsiyada  çap  olunan  məlumatları 
almaq  üçün  verilən  «gazzetta»  adlı  xırda  pulun  adından  götürülmüşdür.  Bu 
məlumatların təzə olmasını isə fransız dilindəki «journal» (jurnal) sözü daha yaxşı 
ifadə  edir,  həmin  anlayışın  kökü  «gün»  mənasını  verir  və  ifadə  isə  «gündəlik» 
sözünə bənzər tələffüz olunur. Fars dilində də qəzet “ruznamə” adlanır, bu da “gün 
xəbəri”  mənasını  verir.  Oxucunu  hər  gün  yeniləşən,  təzələnən  məlumat  daha  çox 
cəlb  edir,  iki-üç  gündən  sonra  qəzet  istehlaka  yaramayan  məhsula  çevrilir,  bir 
qayda olaraq, tarixi tədqiq edənlərdən başqa heç kəsi köhnə qəzet maraqlandırmır.  

335 
 
Gündəlik  məlumatın  prioritetliyi  qəzetin  mövzu  rəngarəngliyinə  xələl 
gətirməməlidir.  Burada  mövzuların  çeşidinə  sərt  bölgü  qoymaq  da  təşəbbüsü 
buxovlamaq effekti verir. Məlumatlar seçimində toxunulmaz hədlərin mövcudluğu 
da fayda vermir. Viktoriya epoxası İngiltərəsinin puritan əxlaqı qaydalarını təqlid 
etmək  də  ağılsızlıq  olardı.  İngilislər  o  vaxtlar  bunu  əsas  götürərək  qadınlar  və 
kişilər  üçün  kitabları  çeşidləyib  ayrıca  düzdülər  ki,  onları  oxumaqda  səhvə  yol 
verilməsin, çünki guya bu əxlaqa ciddi ziyan vura bilər. Digər tərəfdən vay o günə 
ki,  çap  məhsullarında  tənqid  qadağaya  məruz  qala,  tərif  isə  bezdirci  mantra 
səviyyəsinə  qaldırıla.  Ölkəmiz  təkamül  qaydasında  demokratik  islahatlara 
uğradıqca, yəqin ki, belə təhlükə birdəfəlik yoxa çıxacaqdır.  
Qəzet oxucu  zövqünün  müxtəlifliyini nəzərə  alaraq bol  ziyafət  süfrəsi kimi 
olmalıdır, axı burada geniş çeşiddə olan xörəklər, qəyanaltılar qonaqların tələbatını 
ödəməyə  və  zövqünə  uyğun  gəlməyə  xidmət  edir.  Süfrəyə  heç  kəs  üfunət  yayan 
xörək qoymur. Yəqin ki, cənubi-şərqi Asiyada olduqca faydalı meyvə hesab edilən, 
kəsildikdə və yeyildikdə olduqca pis qoxu verən duryanı heç kəs ümumi məclisdə 
yemir,  ona  olan  iştahını  yalnız  tək  olanda  söndürür,  kəsilib  satılanda  da  örtülü 
qabda  olur.  Qəzet  redaktorları  da  belə  süfrə  mədəniyyətini  əsas  götürsələr  heç  də 
səhv  etməzlər.  Peyin  torpağı  münbitləşdirmək  üçün  olduqca  qiymətli  vasitədir, 
lakin  onun  öz  təyinatından  kənar  istifadə  edilməsi  yolverilməzdir.  Oxucu 
müəllifdən  qələm  ifrazı  deyil,  qələm  məhsulunu  gözləyir,  özünə  hörmət  edən 
jurnalist bu müddəanı yaddan çıxarmamalıdır.  
Hər  bir  qələm  əhlində  seyr  etdiyi  və  qələmə  aldığı  hadisələri 
ümumiləşdirmək  meyli  güclüdür,  çünki  bu  yazının  təsir  dalğasını  genişləndirir. 
Lakin  ümumiləşdirmə  də  ümumiləşdirmədən  fərqlidir.  Hansısa  terror  təşkilatının, 
istər  onun  hərbi,  istərsə  də  siyasi  qanadının  cinayətkar  fəaliyyətini  bütöv  bir 
millətin,  xalqın  adına  şamil  etmək  heç  də  məqbul  sayılmamalıdır.  Bu  məsələdə 
Türkiyənin  təcrübəsi  ibrətamizdir.  Burada  PKK  terrorunu,  kürd  separatçılarının 
cəhdlərini bütövlükdə millətin adına yazılmasına, milli ədavət yaradılmasına imkan 
verilmir,  bu  dövlətin  həm  terrora,  həm  də  separatizmin  eybəcərliklərinə  qarşı 
uğurlu mübarizə aparmaq səylərini nəinki zəiflətmir, əksinə onun səmərəsini daha 
da  yüksəldir.  Bu  problemdən  daha  iri  ziddiyyətlər  yaranmasının  mümkünlüyü 
bütünlüklə  yoxa  çıxır.  Türkiyə  respukblikası  vətəndaşlarının  vətənpərvərlik 
potensialı, ölkənin iqtisadi və hərbi qüdrəti PKK terrorçularını zərərsizləşdirməyə, 
əsasən  sıradan  çıxarmağa  imkan  verir.  Dünya  da  Türkiyə  dövlətinin  apardığı 
mübarizənin haqlı xarakter daşıdığı qənaətinə gələrək, onu müdafiə edir.  
Bizdə  isə  bəzən  mafiyanın,  klanların  ifşası,  onalara  qarşı  ittihamlar  öz 
mahiyyətin  itirərək,  hansısa  milli  hissləri  hədəf  seçir.  Milli  mənsubluğun  belə 
şişirdilməsi  az  qala  adamların  DNK  müayinəsindən  keçirilməsi  kimi  ağılsız 
tələblərə gəlib çıxır. Bundan isə mafiya öz faydası, özünə əlavə tərəfdarlar yığmaq 
üçün  istifadə  etməyə  çalışır.  Axı  kiməsə  öz  milli  adət-ənənələrini  unutdurmaq 
cəhdi  nə  vaxt  yaxşı  nəticə  verib?  Bu  məsələdə  ifrata  varmaqdan  yalnız  ziyan 
görmək  olar.  XX  əsrin  birinci  yarısında  Əlcəzairdə  fransız  müstəmləkəçilərinə 
yaranmaq üçün dərs kitablarında yazırdılar ki, «bizim əcdadlarımız qallardır». Belə 
münasibət öz acı nəticəsini göstərməkdə gecikmədi.  

336 
 
Hər şey öz adı ilə adlanmalıdır. Mafiya, klanlar layiq olduqları payı almalı, 
terrorçulara dəstək verənlər, maddi yardım göstərənlər konkret ifşa edilməli, qanun 
qarşısında  cavab  verməlidirlər.  Bu  mübarizə  pərdəsi  altında  vətəndaşların 
konstitutsiya  hüquqlarının  pozulmasına  yol  vermək  olmaz.  Milli,  irqi 
mənsubiyyətindən  asılı  olmayaraq  hər  bir  vətəndaş  özünün  toxunulmaz 
hüquqlarından maniəsiz istifadə etmək imkanına malik olmalıdır. Bir qrup mafioza 
görə  bütöv  millət  barədə  şübhə  toxumu  səpmək  ölkədəki  vətəndaş  həmrəyliyinə 
ziyan  vurur,  ayrı-seçkilik,  bir-birinə  yadlaşma  kimi  arzuolunmaz  prosesə  əlavə 
intensivlik  verir.  Mafiya,  klan  ədədi  əmtəədir,  onu  ovlamaq  üçün  bütün  meşəni 
yandırmaq zərurəti böyük ağıldan xəbər vermir. Bu məsələyə münasibətdə qədim 
Romanın  nəcib  imperatorlarından  biri  olan  Trayanın  qanunlara  etdiyi  bir 
düzəlişdən  istifadə  etmək  daha  düzgün  olardı:  «Yaxşı  hal  odur  ki,  qoy  cinayət 
törətmiş günahkar cəzasız qalsın, nəinki günahsız olan cəzalansın.» 
Kiminsə,  milli  mənsubluğuna  görə  əsassız  olaraq  ittiham  edilməsi 
yolverilməzdir. Çünki hətta ibrət dərsi vermək üçün olan hər bir cəzanın özündə də 
ədalətsizlik  payı  vardır  və  bu  ayrı-ayrı  adamlar  üçün  bəla  verən  cəhət  isə  ondan 
ibarət olur ki, əvəzi guya ictimai fayda ilə ödənilir. İstənilən cəza ayrı-ayrı fərdlər 
üçün ağrı və mərhumiyyət bəxş edir, cəza ədalətsiz olduqda isə onun vurduğu yara 
daha  dərin  olur,  ictimai  rifahın  yaxşılaşması  belə,  həmin  əziyyətləri  unutdurmağa 
qadir olmur. 
Söz  yarası güllə  yarası  qədər dağıdıcı, bəzən  məhvedici olmasa  da,  heç də 
onun  qədər  tez  və  asanlıqla  sağalmır.  Evdə  tüfəng  saxlandıqda  uşaqların  onunla 
ehtiyatsız  davranması  təhlükəsi  olan  kimi,  sözdən  naşılıqla  istifadə  etmənin  də 
başqalarının  əsəbinə,  əhval-ruhiyyəsinə  zəhər  qatmaq  qorxusu  vardır.  Dodaqdan 
çıxan  söz,  qələm  ucundan  süzülən  hərflərdən  əmələ  gələn  ifadə  uçan  quşa 
bənzəyir, sərbəstlik, azadlıq mühitini sevir. Lakin hər bir azadlığı qoruyan, həm də 
onun üçün daşınan məsuliyyət hissidir. Bu məsuliyyət quşun qanadları üçün dayaq 
rolunu oynayan hava ilə müqayisə oluna bilər. Havasızlıqda isə nəinki uçuş, hətta 
quşun mövcudluğu da sual altında olur.  
Bu yazıdakı müddəalar, çıxarılan nəticələr kimlərinsə narazılığına səbəb ola 
bilər, müəllifi mentor tonu ilə danışmaqda ittiham edənlər də tapılar. Səmimi etraf 
edim ki, kiməsə yol göstərmək həvəsindən və meylindən uzağam, sadəcə olaraq öz 
mülahizələrimi,  rəylərimi  bildirməyə  səy  göstərdim.  Ən  tutarlı  cavabı  isə  faşist 
hərbi  canilərini  mühakimə  edən  Nyurnberq  tribunalında  şahid  kimi  çıxış  edən 
Ermitajın direktoru olan məşhur tarixçi akademikin sözləri ilə vermək istərdim. O, 
böyük  incəsənət  məbədi  və  memarlıq  abidəsi  olan  Ermitajın  havadan  aramsız 
olaraq  bombardman  edilməsini,  bunun  vəhşilik,  vandalizm  nümunəsi  olmasını 
dilinə gətirdikdə, həmin dövrün Almaniyasında Hitlerdən sonra ikinci şəxs sayılan, 
imperiya  aviasiya  naziri  olmuş  German  Gerinq  tarixçi  alimi  isteza  qaydasında 
naşılıqda ittiham etdikdə, belə cavab almışdı: 
-  Mən  bu  sahədə  mütəxəssis  deyiləm.  Ancaq  onu  bilirəm  ki,  yaxınlıqdakı 
hərbi  obyektlərə  bir  dənə  də  olsun  bomba  düşmədiyi  halda  Ermitajda  isə  biz  çox 
vaxt  bütün  günü  yandırıcı  bombaları  söndürməyə  sərf  edirdik.  Hərbi  obyektlərlə 
muzey kompleksi arasında məsafə çox kiçik idi. Belə məsafədə, bu ölçülərə qiymət 

337 
 
verməkdə mən özümü aviasiya mütəxəssisi hesab edirəm. 
İxtisasca jurnalist olmasam da, əslində, indiki naşirlərin və baş redaktorların 
böyük əksərəyyətinin bu ixtisasla heç bir əlaqəsi yoxdur,- mən öz rəyimi bildirmək 
hüququndan  istifadə  edirəmsə,  bu  heç  kəsi  narahat  etməməlidir.  Jurnalistlərlə 
məhkəmə zalında üzləşməyə cəhd edənlərə də yalnız bu qaydada fikir mübadiləsi 
aparmağı məsləhət görərdim. 
Məsələnin  digər  cəhəti  isə  qanun  müdafiəçilərinin  mövqeyindən, 
münasibətindən  asılıdır.  Onlar  söz  sahiblərinə  qarşı  mərhəmətlilik  nümayiş 
etdirsələr,  bu  qanunun  hətta  sərt  münasibətlərini  də  xeyli  yumşaltmış  olar. 
Prokurorlar jurnalistlər əleyhinə olan məhkəmə proseslərində ittihamla çıxış etmək 
əvəzinə,  «prokuror»  sözünün  latın  dilindəki  mənasından  irəli  gələn  «qayğı 
göstərməni»  qanunun  həyata  keçirilməsinə  olduğu  kimi,  onun  digər  mənası  olan 
«təmin  etməni»  isə  söz  azadlığı  hüququna  şamil  etsəydilər,  vəziyyət  daha  ürək 
açan olardı. O ki, qaldı hakimlərə, onlar öz vəzifə borclarını yerinə yetirirlər, lakin 
belə  bir  stereotip  rəy  geniş  yayılmışdır  ki,  məhkəmələr  yalnız  sifarişlə  işləyir. 
Hakimləri  kütləvi  şəkildə  qanunu  pozmaqda  günahlandırmaq  ən  azı  insafsılıqdır, 
bir  az  dəqiq  deyilsə,  sərsəm  təxəyyülün  məhsuludur.  Hətta  sifariş  qəbul  edən 
hakim  də,  birbaşa  qanuna  xəyanət  yolunu  tutmur,  səriştəsiz  adamlardan  fərqli 
olaraq  o,  qanunun  sərtliyini  yaxşı  bilir  və  yaddan  çıxarmır  ki,  hökmdə  qəsdən 
buraxdığı  səhv  və  ədalətsizlik  bir  gün  onun  özünü  yaxalaya  bilər.  Hökmün 
ədalətliliyinə görə hakimin məsuliyyət daşıması bundan hələ otuz səkkiz əsr əvvəl 
işıq üzü görmüş Hammurabi kodeksində öz əksini tapmışdı.  
Hakimləri  yalnız  avam  adamlar  naşılıqda  təqsirləndirə  bilər,  onlar  daim 
sayıqlıqlarını qoruyub  saxlayırlar.  Bu, keçən  əsrin ortalarında Şərqi  Afrikada baş 
vermiş  bir  ibrətamiz  hadisəni  yada  salır.  1959-cu  ildə  may-may  üsyanı  vaxtı 
ingilislər  masailəri  ələ  alıb,  onlara  göstəriş  verdilər  ki,  gedib  yaxınlıqdakı 
kikuyyilərin  silahını  götürüb  gəlsinlər.  Onlar  tapşırığı  yerinə  yetirməkdən 
qayıtdıqda,  kəsilmiş  insan  əlləri  ilə  dolu  zənbilləri  məğrur-məğrur  göstərdilər. 
İngiliscə  «silah»  mənasını  verən  «arms»  sözünü  onlar  bunun  başqa  mənası  olan 
«əllər»  kimi  başa  düşmüşdülər  və  əmri  hərfi  mənada  səhv  icra  etməmişdilər. 
Hakimlər  isə  qanundan  hərtərəfli  və  yaxşı  baş  çıxardıqlarından,  hökmü 
formalaşdırdıqda  bəzən  qanunlarla  müəyyən  hədlərdə  sərbəst  davranmağı  da 
bacarırlar.  
Nəhayət,  jurnalistin  həbs  edilməsi,  dustaqxanaya  salınması  faktına 
münasibətimi soruşsalar, mən hökmən mənfi cavab verərdim. Axı günahsız insana 
dustaqxana həyatının özü də işgəncədir, fikirə, ideyaya görə cəzanı isə bu qəbildən 
saymaq lazımdır. Lakin həmin mülahizəmə bir şərti də əlavə edərdim ki, jurnalist 
adını daşıyan adam cinayət törətməsin, qanundan kənar əməldə bulunmasın. Sözün 
mühakiməsininin  geniş  yayılması  yaxşıdır,  nəinki  hansısa  söz  sahibinin 
mühakiməyə  cəlb  edilməsi.  Bu  arzuya  bir  diləyi  də  əlavə  etmək  lazım  gəlir  ki, 
hamımız  qanunlara  hörmətlə  yanaşaq,  riayət  edək,  bu  təkcə  bütövlükdə 
dövlətimizin  deyil,  həm  də  ən  başlıcası  hər  birimizin  təhlükəsizliyinə  təminat 
yaradacaqdır.  Qanunsuzluq  mühitində,  yalan  səltənətində  yaşamağa  üstünlük 
verənlər  cəmiyyətin  uca  mərtəbələrində  məskunlaşsalar  da,  üçüncü  minilliyin  hər 

338 
 
bir  nemətindən  bədxərcliklə  istifadə  etsələr  də,əslində  mənəviyyat  nöqteyi-
nəzərindən  mağara  dünyasının  həyat  və  düşüncə  tərzinə  yaxınlaşırlar,  bu  isə 
tarixdən  əvvəlki qaranlığa  qayıtmağa  can atmaq  cəhdi kimi  qiymətləndirilməli  və 
güzəştə gedilmədən məhkum edilməlidir.  
“525-ci qəzet”.18,19.01.2008  
 
 
 
 
Onunla vidaldaşsaq da birdəfəlik «əlvida» demədik 
 
Ölkəmizin  ədəbiyyat  aləmi,  özü  bunu  hiss  edib-etməməyindən  asılı 
olmayaraq  güclü  bir  yaradıcı  insanını  itirdi,  sayı  o  qədər  də  çox  olmayan  parlaq 
ulduzlardan biri də qeybə çəkildi. 
Tanınmış  yazıçı  Sabir  Azəri  son  əsərini  bitirməmiş  həyatdan  getdi.  Onun 
ölümü  təkcə  yaxınları,  dostları,  tanışları  üçün  deyil,  vaxtilə  cərgələri  heç  də  az 
olmayan  oxucular  ordusu  üçün  böyük  itkidir.  O,  heç  vaxt  yüksək  yer  tutmaq 
iddiasında olmamışdı, ambisiyalardan xali idi. Lakin ona layiq olduğu yeri verməyi 
də  bədxərclik  hesab  edənlər  var  idi.  Özünə  qarşı  belə  biganəliyə  cavab  kimi  son 
illərdə o, ədəbi mühitdən uzaqlaşmışdı, dostlarının əhatəsi nəzərə alınmasa, bir növ 
guşənişin  həyatı  yaşayırdı.  Həmkarları  ilə  az  hallarda  görüşən  bu  adam  adi 
həssaslığın  yoxluğu  ucbatından  yuvasından  perikdirilmiş  quşa  bənzəyirdi. 
Yaradıcılıq  uğurlarına  göz  yumanlar  onu  ədəbi  fərqləndirmə  vasitələrindən 
məhrum  etsələr  də,  əsərlərini  oxucu  laqeydliyi  kimi  ağır  hökmə  məhkum  etməyi 
bacarmırdılar. 
Sabir Azəri belə münasibətdən elə də qeyzlənmirdi, anlayırdı ki, yaradıcılığı 
ilə ümumi axına qoşula bilmir. Bir tərəfdən bu onun müstəqilliyinin nişanəsi idisə, 
digər  tərəfdən  onun  zəhmətinin  qiymətləndirilməməsi  kimi  ağır  bir  cəza  idi.  O, 
yaxşı başa düşürdü ki, hər dövr öz qaydaları ilə yaşayır, kimlərisə əzizlədiyinə görə 
başqaları  üçün  ağuşunu  qapalı  saxlayır.  Bəla  orasındadır  ki,  çox  vaxt  bədii 
yaradıcılıq bağını alın tərilə əkib becərənlər ikincilərin sırasına daxil olmaqla, layiq 
olmadıqları və müəyyən ölçüdə mövcud olan izqoy həyatı sürməli olurlar. Saxta iri 
pyedestallar  üzərinə  qaldırılanlar  hər  cür  nəvazişlə  əhalə  edildikləri  halda,  oxucu 
zövqünü  dadlı  nemətlərlə  sevindirənlər  bunun  bircə  atomu  iləı  də  qarşılaşmırlar. 
Dağ çiçəklərinin gözəllyinə qiymət verilmədiyi bir vaxtda, qanqal çiçəyinə xüsusi 
pərəstiş  olunması  təlqin  edilir.  Axırıncını  özünə  milli  rəmz  seçmiş  şotlandları  da, 
bu sahədə ötüb keçmək istəyirik. 
Sabir  Azərini  laqeydlik  deyil,  heç  həyatın  ən  ağır  sınaqları  belə  sındıra 
bilməmişdi. Hələ gəncliyində özünü bütöv şəxsiyyət kimi təsdiqləməyi bacarmışdı. 
Öz  məsləkinə  görə  SSRİ  rəhbərliyinə  həcv  xarakterli  etirazını  bildirdiyinə  görə 
universitet  tələbəsi  DTK-nın  ağır  həmləsinə  məruz  qalaraq  zindanlara  atılmışdı. 
Lakin  dustaxqana  həyatı  da  onun  mənəvi  dünyasını  uçurmağa  müvəffəq 
olmamışdı, o, ruhən güclü olaraq qalmışdı. 
Jurnalist  təhsili  alsa  da,  öz  ixtisasına  uyğun  olaraq  ədəbi  mətbuatda  çalışsa 

339 
 
da,  çox  tezliklə  qələmini  nəsr  janrında  sınamağa  başlamış  və  qısa  müddətdə 
müəyyən populyarlıq qazanmışdı. 
Ötən  əsrin  70-80-ci  illərində  onun  çox  sayda  roman,  povest  və  hekayələri 
işıq  üzü  görmüşdü.  Respublikada  təşəkkül  tapan  kənd  nəsrinin  tanınmış 
müəlliflərindən  birinə  çevrilmişdi.  Kənd  nəsri  sosialist  kəndini  tərənnüm  edən 
bayağı  əsərlərdən  tam  fərqli  olmaqla,  kənd  adamının  psixoloji  aləmini  tədqiq 
etmək  vəzifəsini  seçmişdi,  patriatxallığın  təbliğ  edilməsindən  də  uzaq  idi.  Bu 
əsərlər  Vergilinin  «Bukolika»sındakı  çoban  nəğmələrinə  də  bənzəmirdi,  kənd 
problemlərinə dərin nüfuz etmək vasitəsi idi. 
Sabir Azəri hələ də üzərində elan olunmamış tabu saxlanılan bəy obrazını ilk 
dəfə  milli  ədəbiyyata  yenidən  gətirərək,  əslində,  sonralar  dəbə  düşən  bu  qayda 
üçün  yol  açmışdı.  Lakin  zaman  hətta  həyat  tərzini  dəyişdirməyə  məcbur  olmuş 
bəyə  qarşı  da  öz  amansızlığından  əl  çəkmir.  Romanda  yazıçı  həm  də  dövrün 
mürəkkəb  ziddiyyətlərini  tam  çılpaqlığı  ilə  açıb  göstərməyi  bacarır.  Zamanın  bu 
zümrə barədə verdiyi hökm axıra qədər yerinə yetirilməli idi. 
Sabir Azərinin əsrələrində fövqəltəbii qabiliyyətlərə malik olan qəhrəmanlar 
yoxdur, o, əksinə sadə, bir qədər də özünü təsdiq edə bilməyən, bədbəxt insanların 
taleyini  qələmə  almağı  sevirdi.  Cəmiyyətin  inkar  edib  həyatın  dibinə  atdığı 
insanların nəcib xüsusiyyətlərini təsvir etməklə, onları az qala canlı bütlərə çevirən 
dahiləri  təqlid  etmədən,  o,  real  həyatda  qarşılaşdığı  insanların  daxili  aləmini 
öyrənməyə,  açıqlamağa  can  atırdı.  Belələri  onları  əhatə  edib,  boğan  dar  barama 
qılafından  xilas  olma  yollarını  arayıb  axtarır  və  haray  çəkirdilər  ki,  yol  dalana 
dirənmişdir,  bu  divar  uçurulmasa  irəliyə  doğru  bir  addım  da  atmaq  mümkün 
olmayacaqdır.  Şekspir  dühasının  məhsulu  olan  Hamlet  «Bu  səltənətdə  nəsə 
çürümüşdür»  deyirdisə,  Sabir  Azərinin  fağır  qəhrəmanı  real  sosializmin 
bütövlükdə çürümədə olduğunu anlamağa başlayır. 
Onu  fərqləndirən  cəhətlərdən  biri  təkcə  yaradıcılığında  deyil,  həyatda  da 
müqəddəs  saydığı  dəyərlərə  sitayiş  etməsi  idi.  Millətinə,  xalqına  ürəkdən  bağlı 
olan  bir  insan  idi.  Vətənə  sədaqəti,  bağlılığı  anaya  olan  münasibətdən  də  üstün 
hesab edirdi, axı uşaqla ananı birləşdirən göbəkbağı kəsildiyi halda, insanı Vətənlə 
birləşdirən həqiqi və ülvi hissləri kəsmək mümkün deyildir. 
Bir  ovçu  kimi  də  respublikanın  ərazisinə  yaxşı  bələd  olduğundan  o,  təbiət 
vurğunu  idi,  ölkəmizin  faunası  barədə  onun  biliyinə,  müşahidələrinə  yalnız  qibtə 
etmək  olardı.  Böyük  rus  yazıçısı  A.P.Çexovun  sözlərini  təkrar  edərək  deyirdi  ki, 
«Vətənin  havası  da  ən  sağlam  havadır».  Təbiət  hadisələrini  elə  vurğunluqla 
danışırdı  ki,  onun  nitqindəki  həqiqət  uydurmalardan  belə  möcüzəli  görünürdü. 
Onun  ovçu  hekayələri  isə  bu  janrın  ən  uğurlu  nümunələri  hesab  edilə  bilər. 
Ümumiyyətlə  isə,  o,  sözçülükdən  uzaq  adam  idi,  yazıçı  əməyini  sözün  bir  aləti 
hesab etsə də, bu materiala olduqca qənaətlə yanaşırdı. Bəzilərinin yaradıcılığında 
indi  dəbə  düşmüş  və  mantra  kimi  səslənən  çoxsaylı  isimlərin,  sifətlərin,  feillərin 
təkrarından yaranan və ədəbi hədik dadı verən yazıları heç cür bəyənmirdi. 
O, həm  də  ləyaqətli vətəndaş  idi. Millətin  taleyinə  aid  olan  məsələlər  onun 
üçün  sakral  əhəmiyyət  daşıyırdı.  Tufanlardan  qorxmayan  bu  insan  vətəndaşlıq 
mövqeyini  hər  şeydən  uca  tuturdu,  onu  korporativ  mənafelərə  qurban  vermək 

340 
 
istəyənlərlə heç cür razılaşmırdı. 
Sabir  Azəri  bizi  cismən  tək  etsə  də,  əsərləri  ilə,  şəxsiyyəti  barədəki  şirin 
xatirələri ilə bizim aramızda qalmaqda davam edir. Horatsinin sözləri ilə desək, o, 
sağlığında  «öz  əli  ilə  özünə  heykəl  qoymuşdu»  və  bu  heykəli  uçurub  dağıtmağa 
böyük  zaman  məsafəsi  lazım  gələcəkdir.  Ona  görə  də  bu  nəcib  insanı  son 
mənzilinə  yola  salarkən  ona  bütünlüklə  «əlvida»  demirik,  axı  onun  sakitlik 
bilməyən  ruhu  bizdən  uzaqlaşmayacaqdır,  sehrli  işığı  ilə  onu  tanıyanların  qəlbini 
nurlandıracaqdır. Lakin onun epitafiyasında yəqin ki, özü və həyatı kimi sadə olan 
sözlər yazılacaqdır, axı böyüklüyün özü də patetikaya ehtiyac duymur. 
“525-ci qəzet”.04.02.2010 
 
 
 
İstedadlar ətraf  mühitin qayğısına möhtacdır  
 
F.K.-ya 
Vaxtaşırı  ünsiyyətdə  olduğum yazıçı  dostumun  məişət  qayğıları  barədə  elə 
bir  ciddi  narazılığı  olmasa  da,  son  dövrlərdə  o,  ədəbiyyata  marağın  azalmasını, 
oxucu qıtlığının, yaradıcılıq aləminin dünya sobasından çıxmış qiymətli məhsullara 
belə,  laqeyd  münasibət  göstərilməsini  özünün  ən  böyük  dərdi  kimi,  az  qala  şəxsi 
faciəsi kimi qəbul edir. Onun özünün yaxın tarixi keçmişimizi təsvir edən dəyərli 
nəsr əsərlərində xalq dilindən istifadəni bəzi naşı opponentlərin arxaizm əlamətləri 
hesab etməsi də fədakar qələm sahibini ağrıtmamış qalmırdı. Ürək ağrısı ilə onu da 
qeyd  edirdi  ki,  indi  çoxları  kitab  almağa  ağılsızlıq  kimi  baxır,  bəziləri  isə 
müəlliflərin onlara verdikləri kitabları şkafa düzməklə, onu adi və əslində yararsız 
bir  bəzək  əşyasına  çevirirlər.  Hətta  elələri  də  var  ki,  hədiyyə  kimi  verilmiş 
kitabların  qarajda  saxlanılmasına  üstünlük  verir  ki,  otaqlarının  səliqə-səhmanına 
xələl  gəlməsin.  Bunları  sadalayandan  sonra  İncildən  yaxşı  tanış  olan  bir  misalı 
çəkdi və əlavə etdi ki, əlbəttə, incilər onun qiymətini bilənlərə çatmalıdır, bəziləri 
onların  ayaqlar  altına  səpildiyini  görəndə  özünü  fərqli  qaydada  aparmağı  da 
bacarmır. Ömründə bir kitab belə oxumayan, mədəniyyətlə heç bir əlaqəsi olmayan 
guya mədəni adamların əsər haqqında tənqidi fikir yürütməsi, öz biabırçı cəhalətini 
zəka nişanəsi kimi qələmə verməsi də onu çox incidir. 
Bəzən  onun  sözlərini   ifrata  varmaq  kimi  qəbul  etsəm  də,  bu  dünyagörmüş 
ziyalı insanın qətiyyən yanılmadığına, narazılığında yalnız reallığı  əks etdirdiyinə 
yəqinlik  tapdım. Onu  sakitləşdirmək  üçün  bir dəfə  bu  cəhəti də  qabartdım  ki, axı 
indi çox adam guya qələmə sarılmışdır, öz şücaətləri barədə nəinki kitab, hətta iri 
foliantlar  yazmağa  girişmişdir.  İndi  müəllifin  özü  haqqındakı  700-800  səhifəlik 
nəsr  janrında  yazılmış  mədhiyyələri  nadir  hadisə  olmayıb,  əslində  dəb  əlamətinə 
çevrilmişdir.  Belə  «yazıçıların»  mahiyyətini  açıb  göstərmək  üçün  Ezopun 
təmsillərindən  birini  misal  çəkdim.  Təmsildə  deyilir  ki,  bir  dəfə  dolaşa  qartalın 
qoyun  sürüsünə  hücum  çəkib,  caynağında  kiçik  bir  quzunu  havaya  qaldırıb 
apardığını  gördü.  O  da  belə  ov  etmək  eşqinə  düşdü,  götür-qoy  edəndə,  quzu 
əvəzinə iri qoçu götürməyi qət etdi və öz planını həyata keçirmək üçün sürüdəki ən 

341 
 
iri  qoçun  üstünə  şığıyıb,  caynaqlarını  onun  yununa  ilişdirsə  də,  onu  qaldıra 
bilmədi.  Bu  dəfə  artıq  özünü  xilas  etməyə  çalışsa  da,  caynaqları  yunda 
dolaşdığından,  qoçun  böyründən  başı  aşağı  asılı  qaldı.  Çoban  bunu  görüb,  onu 
yundan ayırdı və ayaqlarını bağlayıb axşam evinə apardı. Uşaqları bu quşun adını 
soruşduqda,  çoban  dedi  ki,  quş  özünü  qartal  hesab  etsə  də,  dolaşadır.  İndi 
qartalların sayı çox azalsa da, dolaşa sürüsü çoxalıb və onların hər biri özünü ən azı 
qartal hesab edir. 
Yazıçı dostum  bu  fikirlə tamamilə  razı  olduğunu  bildirdi  ki,  hər  halda  dən 
ilə dəlicə buğdanı ayırd etmək o qədər də çətin deyildir. Qurbağa özünü nə qədər 
şişirtsə  də,  heç  kəs  onu  başqa  adla  adlandırmır.  Onu  da  qeyd  etdi  ki,  dolaşalara 
maneə  yaratmaq  üçün  qartalların  qədri  bilinməlidir,  onlara  qayğı  göstərilməlidir. 
Təbiətin  bir  sirli  cəhətindən  misal  çəkərək  bildirdi  ki,  karbon  qazı  olmasa  bitki 
aləmi  yaşaya  bilməz,  tezliklə  solar,  məhv  olar.  Qəribədir,  istedad  sahibləri  də 
belədir,  onlar  da  öz  yaradıcılıqları  üçün  insan  nəfəsinə  (axı  bu  da  əslində  karbon 
qazıdır),  adi  qayğıya  möhtacdır.  Bircə  şərtlə  ki,  bu  zəhərli  olmasın,  harınlıqdan 
əmələ gələn üfunətli nəfəs kimi havanı tamam korlamasın, istedadın təzahürlərini, 
guya  ona  qiymət  verən  özünün gözünü örtən laqeydlik dumanından seyt  etməsin. 
Allah istedad sahiblərini belə cahil zərgərlərdən, naşı bilicilərdən qorusun. 
Yazıçının özünün böyük dərdi kimi qaldırdığı həmin məsələ başqa bir hadisə 
ilə  əlaqədar  tam  təsdiqini  tapdı.  Bu  dəfə  təkcə  laqeydlik  deyil,  tam  başqa  bir 
münasibətin,  istedad  sahibinə  qarşı  şıltaq,  bəlkə  də  təhqiramiz  tələbkarlığın, 
amansızlığa  bərabər  olan  düşüncə  tərzinin  şahidi  oldum.  Elə  bil  ki,  bu  adama 
inkviziya  məhkəməsi  qurulmuşdu,  guya  onu  sevənlər  həyatdakı  hansısa  bir 
addımına  görə  ona  az  qala  autodafe  tələb  edirdilər.  Bu  adam  mühakimənin 
şərtlərini qəbul etsə də özünü müdafiə üçün nəyə əl atırdısa, bu ən azı qalın karlıq 
divarına dəyib, geri qayıdırdı. Heç kəs bu adamı anlamaq istəmirdi, hamı xəyalən 
axan qandan dadmaq üçün bu ovun üstünə atılmışdı. 
İnkvizisiya  qarşısında  dayanan  isə  bir  qladiator  mərdliyi  ilə  müqavimət 
göstərsə də, hücum edənlər öz nizəsini, qılıncını onun başında sınamaq istəməklə, 
rəhmdillik  nə  olduğunu  anlamadan  uzaq  olduqlarını  nümayiş  etdirirdilər.  Belə 
amansızlıq yəqin ki, kənardan buna qulaq asanları da hiddətləndirməyə biliməzdi. 
Söhbət  bir  məşhur  müğənni  qadının  «Azadlıq»  radiosuna  verdiyi  müsahibədən 
gedir.  Bu  günlərdə  təsadüfən  İnternetdə  həmin  müsahibənin  mətnini  oxudum, 
çoxlarına təsir göstərən təəccüb və etiraz hissi məni də bürüdü. 
Özlüyündə müsahibə maraqlı idi, müəyyən mənada müğənni xanımın etiraf 
çalarları  ilə  dolu  idi.  Aparıcı  öz  peşə  prinsipinə  uyğun  olaraq  dolaşıq,  bəzən  də 
məkrli  suallar  verirdi,  hətta  gözlənilən  cavabı  əvvəlcədən  çətinlik  quyusuna 
salmaqla  verilişin  dramatizmini  yüksəltməyə  çalışırdı.  Əslində  bunda  elə  bir 
qəbahət  də  yoxdur.  Dinləyicilərin  sualları  isə  amansızlığı  ilə  seçilirdi,  elə  bil  ki, 
onların  bir  hissəsi  bu  qadından  özlərinə  də  səbəbi  məlum  olmayan  bir  intiqam 
almaq istəyirdilər. 
Söhbət heç   də  müğənninin  yarım  əsrdən  çox  bir  tarixə  malik  olan  sənət 
həyatından,  uğurlarından  və  ya  uğursuzluqlarından  getmirdi.  Əsas  diqqət  ona 
yönəldilmişdi  ki,  müğənni  əgər  bir  neçə  il  bundan  əvvəl  fəal  siyasi  mübarizənin 

342 
 
iştirakçısı idisə, niyə indi bu savaşını davam etdirmir, nəyə görə bəzi məsələlərdə 
artıq iqtidara izah olunmayan loyallıq göstərir. Guya siyasətdə qalıb qalmamasını 
da  bu  dinləyicilərdən  soruşmalı  imiş,  onların  iradəsinə  baş  əyməli  imiş.  Müğənni 
isə  indiki  mövqeyini  əsasən  Qarabağ  probleminin  həllinə  münasibətdə  dövlət 
rəhbərliyinin yenilməz  mövqeyi və siyasəti ilə onun öz düşüncələrinin bütünlüklə 
üst-üstə  düşməsi  ilə  əlaqələndirsə  də,  nədənsə  dinləyicilər  bu  səmimi  etirafa  da 
məhəl  qoymamaqla  öz  hədyanlıqlarından  qalmırdılar.  Belə  çıxırdı  ki,  bu  qadın 
sənətilə  bütünlüklə  vidalaşmalı,  birinci  növbədə  öz  peşəsi  üçün  bəhrəsiz  olan 
mübarizə ilə məşğul olmalı, onlar isə məşhur «mənim komam kənardadır» prinsipi 
ilə  hərəkət  edərək  əvvəlkitək,  bu  «özgəsinin  şücaətindən»  həzz  almaqda  davam 
edəcəklər.  Heç  kəs  demək  istəmirdi  ki,  bəlkə  sənin  vaxtilə  siyasətə  gəlişinin  özü 
səhv addım idi, çünki əsas zərbə sənin istedad aləminin zəmisinə dəyirdi, onu biçib 
yerə sərirdi. 
Axı  yüksək  sənət   baxımından,  onsuz da  hüdudsuz  olmayan  yaradıcılıq 
dövrünün,  çox  xırda  bəhrələr  istisna  olunmaqla,  iki  onilliyə  yaxın  olan  çox 
qiymətli  bir  hissəsini  bu  qadın  itirməli  olmuşdu.  İndi  o,  özünü  bütünlüklə  sənətə 
həsr etmək istəyəndə, yəqin ki, bu məsələdə nəcib məsləhətlər də öz xeyirxah işini 
görmüşdü,  onun  bu  addımını  yalnız  alqışlamaq  lazımdır.  Sənət  dünyasını  tərk 
etmək onu çox sayda bəlalarla üzləşdirmişdi. 
Onun ecazkar  səsi, ifa tərzi də, vurduğu intonasiyalar  da, həzin zümzüməsi, 
məhrəmanə  pıçıltıları  ilə  yanaşı  dağ  selinin  nərəsi  kimi  hayqırtısı  da  milli  vokal 
sənətində  bənzəri  olmayan  bir  hadisə  idi.  Mahnı  ifasına  çox  sayda  yenilikər 
gətirmişdi.  Oxuduqlarını  faciə  rənginə  boyaya  bilmişdi.  Səsinin  tembri,  vurğu 
çalarları  könülləri  riqqətə  gətirən  elegeya  yağışı  əmələ  gətirirdi,  bizim  ruhumuz 
onun  nəcib  damcılarından  islanırdı.  Onun  səsindəki  yüksək  qəm,  kədər  cərəyanı 
xüsusən adamı tam başqa aləmə çəkib aparırdı, insanlıq dərəcəsinin, səmimiyyətin, 
nisgilin  qiymətini  azaltmamağa  çağırırdı.  Əlbəttə,  hamının  tapdaq  etdiyi  hamar 
yoldan,  ümumi  məhvərdən  uzaqlaşdığına  görə  onun  sənətini  bəyənməyənər, 
ümumiyyətlə onun həyat tərzinə ağız büzənlər də var idi. Ancaq qatı bədxahlar da 
başa  düşürdü  ki,  ifa  etdiyi  mahnılar  bəlkə  də  əbədi  olaraq  onun  inhisarında 
qalacaqdır, çunki heç kəs onları elə sehrli, cazibədar qaydada oxuya bilməyəcəkdir. 
Axı ən uğurlu reproduksiya da məşhur tabloların orijinalına yaxınlaşa bilmir. Belə 
bir  həqiqət  mövcuddur  ki,  yalnız  yerin  təkindəki  çox  yüksək  hərarətdə  və  olçüyə 
sığmayan  təzyiqdə  adicə  kömür  almaza  çevrilir.  Onun  sənətinə  də  məhz  belə 
hərarət və təzyiq məxsus idi. 
İnsan boğazı tayı-bərabəri olmayan, ən kamil musiqi aləti hesab edilərsə, bu 
müğənninin  boğazını  təbiət  elə  bil  ki,  məlum  olmayan  bir  materialdan 
düzəltmişdir.  Həm  də  onu  da  qeyd  etmək  lazımdır  ki,  bu  musiqi  aləti  muzey 
eksponatına  çevrilib,  üstünü  toz  basmadı,  onda  gözəl  incilər  yaratmaq  üçün  bu 
qadın  böyük  əziyyətlərə  qatlaşmaqdan,  daim  öz  Eldoradasını  axtarmaqdan 
usanmadı. Ona görə də ümumi axından ayrı düşdü və bəstəkarlar bu bülbülün cəh-
cəhinə  uyğun  gələn,  yalnız  onun  üçün  nəzərdə  tutulan  mahnılar  yazmağa 
başladılar.  O,  bu  yolda  tək  addımlamalı  oldu,  minnətdar  pərəstişkarlar  ordusuna 
malik  olmaqla  yanaşı,  onu  daim  müşayiət  edən  kinayəli  baxışların  zəhərini  də 

343 
 
dadmaq məcburiyyətində qaldı. Gənc Puşkin haqqında bir ağıllı adam demişdi ki: 
«Qoyunlar  sürüdə  ömür  sürür,  şir  isə  tək  gəzir».  Qoyunlar  şiri  sevmirlər,  daim 
onun məhvini arzulayırlar. Nə etmək olar, bu da təbiətin qanunudur. 
Mübarizə onu   nə  qədər cəlb  etsə  də,  sənətə  bağlılığı   hədd  tanımırdı,  hətta 
fasilə  mərhələsi  sayılan  illər  də  onun  musiqiyə  olan  sədaqətini  azalda,  daxili 
yanğısını  söndürə  bilmədi.  Lakin  itki  də  kiçik  deyildi,  ən  başlıcası  sənətinin 
püxtələşdiyi  bir  dövrdə  öz  doğma  təbiətindən  azacıq  da  olsa  uzaqlaşmaq  onun 
reallaşmamış neçə-neçə uğurlarına qənim kəsildi, həqiqi sənət adamı üçün isə bu 
ən  ağır  cəza  idi.  Yaradıcılıq  məkanını  tərk  etmək  onu  yuvasından  perik  düşmüş 
quşa  bənzətdi.  Bu  boşluq  vaxtı  bir  çox  hallarda  onu  xırdalıqlarla  məşğul  olmağa 
sövq etdi, intriqalar, çəkişmələr tələsinə düşməkdən də hifz edə bilmədi. 
Bu gün həmin müğənni bəlkə də həyatında ən düzgün olan qərarlardan daha 
birini  də  qəbul  etmək  kimi  ağıllı  iş  görmüşdür.  Onu  azdıran  məşğuliyyət 
sferalarından uzaqlaşıb özünü bütünlüklə sənətə həsr etmək yolunu seçmişdir. Əks 
məsləhət  verənlər,  canfəşanlıq  edən  radio  dinləyiciləri  kimi  onu  yəqin  ki, 
qınayacaqlar.  Lakin  bu  məsləhətlər  onu  əlavə  uçuruma  aparmaq  məqsədindən 
başqa heç bir nəcib yol göstərməyəcəkdir. Bəzən yaxın dost da ağılsız məsləhəti ilə 
adamı çətinliklər girdabına salır. Anarxizmin görkəmli nəzəriyyəçisi olan Bakunin 
bəstəkar  dostu  Vaqnerə  elə  ciddi  təsir  göstərmişdi  ki,  bu  məşhur  opera 
kompozitoru onun məsləhətlərindən ilham alaraq özünün «Allahların alatoranlığı» 
əsərində  terrorçu  fantaziyasının  finalını  –  od  tutub  yanan  planeti  göstərmişdi. 
Müğənninin sənətini də tarixin arxivinə atmaq istəyənlər nə arzuladıqlarından asılı 
olmayaraq, bu sənətə bir dəfəlik tabut düzəltməkdən başqa bir məqsədi güdmürlər. 
Çünki  yaradıcılığında  baş  verəcək  yeni  fasilə  onun  sənət  dünyasına  çalınan 
rekviyemin son akkordları olacaqdır. Musiqi planetinin sakini öz doğma məkanını 
tərk edirsə, ürəyini itirmiş olur, bunu siyasətə daxil olmaq üçün üçün edirsə başını 
da itirir. 
Həqiqi istedad   sahibləri,  əsl sənət adamları  başqalarından  fərqlənirlər, 
onların  könlü  zərif,  kövrək  olur.  Onlar  üzərində  eksperiment  aparmağın  özü 
haqsızlıqdır. Onlar yaradıcılıq ilahəsinə, sənətə sitayiş və qulluq edirlərsə, özlərini 
əlçatmazlıq  zirvəsinə  yüksəldirlər.  Onlara  daş  atmaq  da,  hətta  bu  barədə 
düşünməyin özü də günahdır. İstedadlar xalqın sərvətidir, bütün millətə, bəlkə də 
milli sərhədləri aşdıqda bütün bəşəriyyətə məxsusldurlar. Höte Şekspirin Hamletini 
billur vazaya bənzədirdi və qeyd edirdi ki, belə qaba gül qoyulmalıdır, onda palıd 
əkilsə,  kökləri  bu  zərif  cisimi  sındırıb  çilik-çilik  edəcəkdir.  İstedad  sahiblərinin 
hamısı belə zərif duyğulu Hamletlərdir, onları qorumaq, hifz etmək lazımdır, yoxsa 
biruzə verdiyimiz laqeydlik və qısqanclıq öz müdhiş atmosferi ilə onları Şekspirin 
bədbəxt  qəhrəmanı  kimi  məhv  edə  bilər.  Axı  onların  sənəti  tək  özlərinə  məxsus 
deyildir,  bizə  ünvanlandığından,  həm  də  bizimkidir.  Gəlin  bu  qiymətli  sərvətin 
qədrini  bilək,  onlara  bədxərcliklə  yanaşmayaq,  hətta  xüsusi  məhəbbət  izhar 
etiməsək də, onların könüllərini yaralamayaraq, bu vaxt həm də hər şeydən əvvəl 
bəşər övladı, insan olduğumuzu da unutmayaq. 
“525-ci qəzet”.15.05.2010 
  

344