Toshkent moliya instituti "iqtisodiyot" kafedrasi "iqtisodiyot nazaryasi"

 
Iqtisodiy harajatlarga quyidagicha omillar ta’sir ko’rsatadi:
1. Mehnat unumdorligini oshib borishi.
2. Mehnatni ilmiy tashkil qilish.
3. Ishchi kuchlarini to’g’ri joylashtirish va ishlab chiqarishga to’g’ri jalb etish.
4. Fan-texnika taraqqiyotini yuksaltirib borish, tadbiq qilish.
5. Kadrlar malakasini oshirib borish.
6. Xom-ashyo resurslaridan samarali va unumli foydalanish.
7. Ishlab chiqarishni boshqarishni to’g’ri tashkil etish.
Umuman olganda esa bu omillarni quyidagicha birlashtirish mumkin: 
yangi fan-texnikani qo’llash mexnat unumdorligini oshirib borish, xom ashyo 
sarflarini qisqartirib borish. Xar qanday jamiyatning muxim bo’g’inlaridan 
asosiysi ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytirib borishdir. Xar bir faoliyat 
ko’rsatayotgan korxona xam o’z oldiga ana shuni vazifa qilib qo’yadi, ya’ni 
korxonaning asosiy maqsadi, ishlab chiqarish xarajatlarini minimallashtirib 
maksimal foyda olishdir, ko’proq maxsulot ishlab chiqarishga qaratilgan.
Ishlab chiqarish xarajatlariga yuqorida sanab o’tilgan muxim omillar ta’sir 
etar ekan, bularning barchasini birgalikda amalga oshirish juda qiyin. Masalan: 
xom ashyo zaxiralarining eng arzon kanallarini qidirib topish va samarali 
ishlatishni ta’minlash, ishchilarni ijtimoiy muxofazalashni kuchaytirish, fan-
texnika taraqqiyotini yuksaltirib, uni ishlab chiqarishga tadbiq qilish, umuman 
bularni birbaraviga amalga oshirish murakkab jarayondir. Lekin, shu omillarni 
barchasini birgalikda olib borilishi iqtisodiy samaradorlikka erishishning asosiy 
sharti xisoblanadi.
Respublikamizda bunday ishlarni rivojlantirish maqsadida ilgari davlat 
markazlashgan korxonalar tizimi o’zgartirilib, xususiylashtirish ishlari yo’lga 
quyiladi. Bugungi kunda umumiy ishlab chiqarishning 84% asosan xususiy va 
qo’shma korxonalarga to’g’ri kelmoqda. Bu degan so’z xar bir korxona o’zining 
ishlab chiqarish jarayonlariga va xarajatlarni kamaytirib borish omillariga jiddiy 
ta’sir qilmoqda deganidir.

---

19 
Albatta bunday munosabatlar ishlab chiqarishni pasayishini oldini olish 
ishsizlikka yo’l qo’ymaslikni ta’minlaydi. Ishlab chiqarish va tadbirkorlikni 
rivojlantirib borish esa unga tamal toshi bo’lib xizmat qiladi.
Shunday qilib, ishlab chiqarish xarajatlariga asosan fan-texnika yutuqlari, 
yuqori ishchi kuchi, xom-ashyo resurslari asosiy ta’sir ko’rsatadi. Mexnatni ilmiy 
tashkil qilgan xolda ishlab chiqarishni yuksaltirib borish xam muximdir. Xar bir 
ishchi o’zining kasbini qilayotgan ishini sevishi kerak. Bu esa kadrlar 
malakasizligiga barxam beradi, natijada ishlab chiqarish yuksaladi. Ilmiy
tadqiqotlardan ma’lumki, ishchilarning u ishdan bu ishga ko’chib yurishlari 
natijasida ish samaradorligi 30-40% foizgacha kamayar ekan. Bu degan so’z 
ishlab chiqarishning asosiy qismi yo’qoldi degandir. Shu sababli eng asosiy 
e’tibor ishchi o’rinlarini to’g’ri tashkil etishga qaratilishi zarur.
Respublikamizda faoliyat ko’rsatayotgan ko’plab korxonalar ishlab 
chiqarish xarajatlariga ta’sir qiluvchi omillarini xar tomonlama o’rganib, shu 
asosda ish yuritmoqdalar.
Yangi bozor tizimi isloxatlarni amal qilishi iqtisodiyotda juda muxim 
sanalmoqda va axamiyati ortib bormoqda. Xar bir korxona o’z oldiga xarajatlarni 
pasaytirish, unga ta’sir etuvchi omillarni taxlil qilishni ustivor vazifa qilib qo’yish 
kerak, ana shundagina iqtisodiyot yuksaladi, ishlab chiqarish taraqqiy etadi.