Pedagogika fakulteti

Savod o`rgatish jarayonida o`quvchilarni unli va undosh tovushlarni to`g`ri talaffuz qilish va o`qishga o„rgatish usullari

Ma'lumki, savod o„rgatish jarayonidagi o„qish darslarining asosiy vazifasi o„quvchilarga tovush va harfni tanishtirish, ularning to„g„ri talaffuzini o„rgatish orqali bolalarda to„g„ri, ongli, ifodali o„qish ko„nikmalarini shakllantirishdan iborat. Shuningdek, o„quvchilar lug„atini boyitish, bog„lanishli nutqini o„stirish, bilimini boyitish, tafakkurini shakllantirish, eshitish, qabul qilish sezgisini o„stirishda ham bu davr mas'uliyatliligi bilan alohida o„rin tutadi.
Tayyorgarlik davri o„qishga o„rgatish uchun zamin hozirlaydi. O„qishga o„rgatish uchun, avvalo, o„quvchi tovush va harf bilan yaxshi tanishtirilishi lozim. Tovush va harf bilan tanishtirishda bo„g„indan tovushni ajratish tamoyiliga rioya qilinadi. Harf bilan tanishtirish bir necha xil yo„nalishda amalga oshirilishi mumkin:

1. 
   Mazmunli rasm yuzasidan savol-javob usuli bilan bog„lanishli hikoya tuzdiriladi. Undan kerakli gap, so„ng kerakli so„z ajratib olinadi, so„ngra so„z ustida yuqoridagi kabi tahlil ishlari uyushtiriladi.
   
2. 
   So„z asos qilinib, analitik mashqlar yordamida o„rganiladigan tovush ajratib olinadi. Masalan: oy. O„qituvchi oy rasmini ko„rsatadi, o„quvchilar uning nomini - so„zni aytadi. O„qituvchi o tovushini cho„zib (o-o-o-y) aytadi va qaysi tovushni cho„zib aytayotganini o„quvchilardan so„raydi. O‟quvchilar o tovushini aytgach, uning xususiyalari haqida savol-javob o„tkaziladi. O tovushli so„zlar o„ylab toptiriladi. Shundan so„ng o harfi kesma harfdan yoki rasmli alifbodan ko„rsatiladi. Bunda o harfining shaklini esda olib qolishlariga alohida e'tibor qaratiladi.
   
3. 
   O„rganilgan harflar ichiga bugun o„rganiladigan harf aralashtirib qo„yiladi, bolalar uning ichidan notanish harfni ajratadilar, so„ng o„qituvchi bu harf ifodalaydigan tovushni aytadi. O‟quvchilar tovushning xususiyatlarini aytadilar. Shu harfni kesma harflar ichidan topib, kitob sahifasidan, rasmli alifbodan ko„rsatadilar. Shu tariqa tovush-harf bilan tanishtirilgach, o„qishga o„rgatish ustida ishlanadi.
   

O„qishga o„rgatishda bo„g„in asos qilib olinadi. Buning uchun o„qituvchida bo„g„in jadvali bo„lishi lozim. Bo„g„in jadvali asosida o„qish namunasi ko„rsatiladi, ya'ni harflab emas, ichida, birinchi harfni ko„z bilan ko„rib, uning nomini dilda saqlab, ikkinchi harfni ko„rish va ikkalasini bog„lab, unlini mo„ljallab ulab aytish tushuntiriladi. Bo„g„in o„qish o„qituvchining namunasi asosida doimiy ravishda har bir darsda izchil olib boriladi.
Bunda “Alifbe” sahifalaridagi so„zlarni oldin bo„g„inga bo„lish, so„ng o„qishni mashq qilish yaxshi samara beradi. O„qituvchining namunali o„qishidan so„ng birgalikda ovoz chiqarib o„qish, yakka-yakka o„qish, shivirlab o„qishdan foydalaniladi. Ayniqsa, sekin o„qiydigan o„quvchilar bo„lgan sinflarda xo`r bilan o„qitish o„qishni tezlashtirishga yordam beradi. Sinf o„quvchilarining o„qish ko„nikmalaridan kelib chiqib, matndagi so„zlarni xattaxtada bo„g„inlarga bo„lib
yozish, o„rganilgan harflarni hisobga olgan holda qo„shimcha so„z birikmalari, gaplar tuzib yozish va o„qitish usulidan ham foydalaniladi.
Ma'lumki, “Alifbe” sahifalarida bo„g„in tuzilishi murakkablashib boradi. Shuning uchun o„qituvchi har bir bo„g„in tuzilishining murakkabligiga qarab ish usullarni belgilab olishi zarur. Masalan, uch tovushdan tuzilgan, to„rt tovushdan tuzilgan bo„g„inlarni o„qishga o„rgatish ham o„ziga xos qiyinchiliklarni keltirib chiqaradi. Bunda o-lov, Man-non tipidagi bo„g„inlarda o-lo:v, Ma:n-no:n tarzidagi qo„shimcha chiziqdan, bodring, do„st tipidagi bo„g„inlarda bo:d-ri:ng, to„:r:t tarzidagi qo„shimcha chiziqlardan foydalaniladi. So„zlarni o„qishga o„rgatishda bilib o„qitishdan tashqari jadvallar ham yaxshi samara beradi:
Ki tob lar
Umuman olganda, har bir o„qish darsida, albatta, bo„g„in tuzilishi murakkab bo„lgan so„zlarni o„qish mashqi o„tkazilishi lozim. Bu usul o„quvchilarda o„qish malakasining takomillashuviga yordam beradi.
O„qishga o„rgatishda so„zlarni va gaplarni to„ldirib o„qish ko„nikmalarini hosil qilish o„quvchini gap tuzishga, tez fikrlashga yo„naltiradi. O`quvchi tushirib qoldirilgan harf va so„zni rasmga qarab topadi, uning gap mazmuniga mos yoki mos emasligiga e'tibor beradi, o„rtoqlariga nisbatan tez topib, o„qituvchining raxmatiga sazovor bo„lishga intiladi.
“Alifbe” darsligidagi matnlarda turli tinish belgilari ishlatilgan. O‟quvchilar shularga mos ohang tanlashni, to„xtam (pauza) qilish o„rinlarini belgilab olishi zarur. Bunda ham o„qituvchining tushuntirishi (birinchi uchragan tinish belgini izohlashi) va ifodali o„qish namunasini ko„rsatishi katta ahamiyat kasb etadi. Ifodali o„qilgan matngina tushunarli tuziladi.
Har bir predmetda bo„lgani kabi o„qish darslarida ham ta'lim-tarbiya birligiga e'tibor beriladi. O„qish darslarida tarbiya o„qilgan matnning ongli o„zlashtirilishiga bog„liq. Birinchidan, o„quvchi matnda fikr nima haqida borayotganini anglasagina, o„zida shunday xislatlarni shakllantirishga harakat qiladi. Ikkinchidan, yaxshi inson bo„lish uchun o„qishning zarurligini anglaydi. Shuning uchun ongli o„qishni ta'minlashda matn bilan unga ishlangan mazmunli
rasmlar o„rtasidagi bog„lanishlarni aniqlashtirishga, matn yuzasidan savollar berishga diqqatni qaratish lozim. Bunda quyidagicha savol va topshiriqlardan foydalanish mumkin:

1. 
   Rasmni kuzating, matnda nima haqida gap boradi?
   
2. 
   Rasmda nima tasvirlangan? Ular orasida bog„lanish bormi?
   
3. 
   Matn mazmunini rasmga qarab so„zlab bering.
   
4. 
   Bolalar qayerga bordilar? Qizning ismi nima? Bolaning ismi-chi?
   
5. 
   Ali, Lola nima qildi? Ular qanday lolalar terdilar?
   

Demak, o„qish o„qilganlarni o„zlashtirishga yo„naltirilgan bo„lishi lozim, shundagina matndagi asosiy fikr, ilgari surilayotgan g„oya o„quvchilar tomonidan o„zlashtiriladi, so„z va matnlar yod olingan taqdirda ham o„quvchiniki bo„lib qoladi.
Savod o„rgatishning birinchi kunlaridanoq o„qish ongli bo„lishi, bolalarni ongli o„qishga o„rgatish juda muhim. So„roqlar yordamida o„qilganlarni bola qanday tushungani aniqlanadi, tekshiriladi. O„qishdan oldin o„tkazilgan tayyorlov suhbati ham, o„qilgan matn yuzasidan o„tkazilgan suhbat ham shu maqsadga ongli o„qishga xizmat qiladi. Sharoitga qarab, bolalarga nimanidir o„qishni talab qiladigan muammoli holatni yaratish ham zarur. Bunday holat “Alifbe”dan yoki harf terish matosidan o„qiladigan topishmoqdan foydalanib yoki muammoli savolni keltirib chiqaradigan taxminiy suhbat yordamida hosil qilinishi mumkin. Masalan, “qishda qushlar qayerga uchib ketadilar?” (harf terish matosida: “Issiq o„lkalarga uchib ketadilar”). Mana shu kabi tayyorlov mashg`ulotlari o„qishning yuqori darajada ongli bo„lishini ta'minlaydi.
Ongli o„qishni ifodali o„qishdan ajratib bo„lmaydi. Ammo analitik o„qishning birinchi bosqichida ifodali o„qish mumkin emas, chunki bolalar so„zda urg‟uli bo„g„inni ajrata olmaydilar, tugallangan intonatsiyani, so„roq ohanggini, hatto, orfoepik to„g„ri o„qishni ham bilmaydilar. Shuning uchun analitik o„qish bosqichida so„zni yaxlit, orfoepik qayta o„qish tavsiya qilinadi. Bunday qayta o„qish to„g„ri intonatsiyaga, ifodalilikka rioya qilib o„qishga o„rgatibgina qolmay, o„qishning ongli bo„lishiga ham yordam beradi.
Savod o„rgatishning birinchi darslaridayoq o„quvchilarga tabaqalashtirib (differentsial) yondashish (bunda o„quvchilarning o„qishga tayyorgarliklaridagi fikrlar hisobga olinadi) amalga oshiriladi.
O„qishning ongliligini va ta'sirchanligini ta'minlash uchun matn mazmunini o„quvchilarning ko„rgan-kechirganlari, taassurotlari bilan bog„lash lozim. Shunda o„quvchida o„qishga, o„rganishga qiziqish ortadi.
Ongli o„zlashtirishni amalga oshirishda lug„at ustida ishlash ham muhim ahamiyat kasb etadi. So„zlarning ma'nosi ustida to„xtalish, birinchidan, fikrni oydinlashtirsa, ikkinchi tomondan matnni tushunishga ham yordam beradi.
She'r, tez aytish, topishmoq, qo„shiq, maqol, hikmatli so„zlardan o„qitish, yod oldirish ham o„quvchilarning o„qishga qiziqishini oshiradi, o„qish malakasini shakllantiradi, xotirasini mustahkamlaydi. Boshlang„ich sinflarda o„qish darslarining uchdan ikki qismi o„qishni mashq qilishga ajratilishi lozim.
Yangi material o„rganiladigan o„qish darsida asosiy ish turlari quyi - dagilardir:

1. 
   O„rganiladigan yangi tovushli so„zni (shu tovush so„z boshida, o„rtasida, oxirida kelgan so„zni) bo„g„in-tovush tomonidan tahlil qilish bilan ajratish. Bunda yangi tovush ajratiladigan so„zni o„quvchilar rasm asosida o„zlari tuzgan gaplar ichidan oladilar. Tovushni ajratishda shu so„zning chizmasi-modeliga asoslanadilar. Tovushlarni eshitish, talaffuz qilish, ularning artikulyatsiyasi (nutq organlarining tovush chiqarishdagi ishi) ustida mashq qilinadi.
   
2. 
   Kichik va bosh harflar bilan tanishtiriladi. Bo„g„inlar o„qitiladi.
   
3. 
   So„zlarni avval xattaxtadan, keyin “Alifbe”dan o„qish. Harf bo„g„inlaridan harf terish kartonida so„z, so„z birikmasi, gap tuzish va ularni o„qish, so„z ma'nosi ustida ishlash.
   
4. 
   Matnni o„qish va tahlil qilish, uni qayta o„qish, rasmning matnga bog„liqligini belgilash.
   
5. 
   Nutq o„stirish: Lug„atni boyitish, so„z birikmasi, gap, bog„lanishli hikoya tuzish.
   
6. 
   Umumlashtirish: yangi harfni jadvalga qo„yish, yangi o„rganilgan tovushning unli yoki undosh ekanligini aniqlash, yangi harfni ilgari o„rganilganlar bilan qiyoslash, tovush va harfning ahamiyatini takrorlash va hokazo.
   
7. 
   O„rganilganlarni mustahkamlash darsida yangi tovush ajratiladi, yangi harf bilan tanishtirish mashqidan tashqari barcha ish turlaridan foydalaniladi, shuningdek, qo„shimcha so„zlar va matnlar bilan ishlanadi; matnni o„qish va tahlil qilishga, ko„rgazma vositalar bilan ishlashga (harfni terish kartoni, magnit doskasi, sirli mato, rasmlar va boshq.) nutq o„stirishga, o„yinlar va qiziqarli materiallarga, ilgari o„rganilgan tovushlar va harflarni takrorlab mustahkamlashga alohida ahamiyat beriladi, tarqatma materiallardan ham foydalaniladi.
   
8. 
   Birinchi uchragan so„zlar bilan ishlash: ochiq bo„g„inda dastlab undosh, keyin esa unli o„qiladi, yopiq bo„g„inda esa unli bilan tugagan ochiq bo„g„inni o„qib, keyingi undosh o„qiladi va so„zni yaxlit o„qishga o„rgatiladi. Yangi so„z urg‟usi qo„yilgan holda beriladi, bu uni o„qishga, bo„g„inlab o„qishdek sintetik o„qishga (so„zni butunligicha o„qishga) yordam beradi. Bunda yangi so„zni xattaxtada katta bosma harflar bilan yozish, o„quvchilarga o„qitish tavsiya qilinadi. So„z shivirlash bilan o„qiladi, kesma harf bo„g„in bilan yoziladi.
   
9. 
   Syujetli (rasmning asosiy mazmunini aks ettiradigan) rasmga qarab o„qituvchi yordamida, uning yo„llovchi savollari asosida hikoya tuzish, undan gapni ajratish va analiz qilish.
   

Yangi bo„g„in, so„z tuzishda harf terish matosi, magnit doskasi, sirli mato kabilarning va yangi so„zni xattaxtada va daftarda “yasash”ning ahamiyati juda katta. O„qish uchun xilma-xil bosma materiallardan qanchalik ko„p bo„lsa, ulardan turli xil mashqlar tuzishda foydalanilsa, o„qish shunchalik ongli, qiziqarli bo„ladi, malaka puxta shakllantiriladi.
Bola endigina o„qiy boshlagan bosqichda ularni qatorni yo„qotmaslikka, shuningdek, so„zdagi keyingi harfni, keyingi so„zni yo„qotmaslikka o„rgatish juda muhimdir. Bu vazifani savod o„rgatishning boshlang„ich bosqichida xatcho„p (o„qiyotgan betni belgilab qo„yish uchun kitob ichiga solib qo„yiladigan qog„oz yoki lentacha) va tayoqcha bajaradi. O„qilayotgan qatorni kuzatib borish
ko„nikmasiga sinf o„quvchilaridan o„rtog„ining xatosini to„g„rilashni talab qilish yo„li bilan ham erishiladi. O‟quvchilar bu talabni qiziqib bajaradilar, shu yo„l bilan ularning darsga, o„qishga e'tibori jalb etiladi.
Sintez mashqlari o„quvchilarning o„qish ko„nikmalarini shakllantirishga katta yordam beradi.Sintez mashqlari quyidagicha tashkil etiladi:

1. 
   Tovush tomonidan analiz qilingan so„zni yoki bo„g„inni talaffuz qilish va uni kesma harfdan tuzish (yozish); shu so„z yoki bo„g„inni o„qish.
   
2. 
   O„rganilgan undosh yoki unli bilan (na, ni, no; la, lo, li; ay, uy, oy, ...) bo„g„in jadvalini tuzish; bo„g„in jadvalini kitobdan yoki matndan o„qish; kesma harflardan bo„g„in jadvalini tuzish.
   
3. 
   Bola-lola-tola, boy-soy-loy, baxt-taxt, ona-ota, mosh-bosh kabi bir undosh harf bilan farqlanadigan yoki ona-ana, ukki-ikki, osh-ish kabi bir unli harf bilan farqlanadigan so„zlarni o„qish (bunday so„zlarni o„quvchilarning o„zlari topib o„qishlari mumkin).
   
4. 
   So„zning boshiga yoki oxiriga bir harf qo„shib, yangi so„z hosil qilib o„qish: ola-lola, osh-bosh, oy-toy, boy, soy, loy; o„roq-so„roq; ol-xol, sol; sava- savat; son-oson; ayiq-qayiq; olti-oltin.
   
5. 
   So„z o„rtasiga harf qo„shib, yangi so„z hosil qilib o„qish: ko„mak-ko„lmak, zirak-ziyrak, tana-tashna, sila-siyla kabi.
   
6. 
   Bo„g„inlarni almashtirib yangi so„z hosil qilish va o„qish: Gulnor-Norgul, asil-sila kabi.
   
7. 
   Tovushlarning o„rnini almashtirib yangi so„zni hosil qilish va o„qish: somon-osmon, tilak-kalit, qo„y- yo„q.
   
8. 
   Tovushni yoki bo„g„inni tushirib qoldirib, yangi so„z hosil qilish va o„qish: anor-nor, gulnor-gul, yelkan-yelka, bog„la-bola.
   
9. 
   Bo„g„in qo„shib yangi so„z hosil qilish va o„qish: bog„-bog„bon, gul- gulzor, paxta-paxtakor.
   

Sintetik ishlarning bu usullari tovush ustida ishlashni harf ustida ishlash bilan birga qo„shib olib borishni talab qiladi. Bu ish usullari qiziqarli bo„lib, darsda yarim o„yin holatini vujudga keltirishga imkon yaratadi.
Diktsiya ustida ishlash ham o„quvchilarning o„qish ko„nikmalarini egallashlarida muhimdir. Diktsiya ustida ishlash o„quvchilar nutqini tushunarli, sof, tiniq, jarangdor bo„lishiga erishishdir. U savod o„rgatish uchun ham, ifodali o„qish, orfoepik va orfografik malakani, xushovozlik ko„nikmasini o„stirish uchun ham juda muhimdir. Yaxshi diktsiya tovush hosil qiluvchi apparatning egiluvchanligiga bog„liq, shuning uchun diktsiyani o„stirish mashqlari tovush hosil qiluvchi apparatning egiluvchanligini oshirishga qaratiladi.
Diktsiya ustida ishlashda quyidagicha mashq turlaridan foydalanish mumkin:

1. 
   Baland talaffuzni mashq qilish: Masalan, sara-shira-sara-shira kabi so„zlarni ovozni to qichqiriqqacha balandlatib, so„ngra esa ovozni to shivirlashgacha pasaytirib talaffuz qilish.
   
2. 
   Talaffuz tempini mashq qilish. Shu sara-shira kabi so„zlarni sekin talaffuz qilib, tempni asta tezlashtira borish.
   
3. 
   Ayrim undosh tovushlarni, ayniqsa, o„quvchilar qiyinchilik bilan yoki noto„g„ri talaffuz qiladigan so„zlarni qayta talaffuz qilish mashqi.
   
4. 
   Murakkab tovush birikmalarini talaffuz qilishni mashq qilish. Buning uchun tez aytishlardan foydalaniladi. Misol: qishda kishmish pishmasmish, pishsa kishmish qishmasmish.
   

Bolalarni so„zlayotganda to„g„ri nafas olishga, tovushlarni to„g„ri talaffuz qilishga o„rgatish zarur. Ba'zi tortinchoq bolalar tovushni talaffuz qilishga uyaladilar. Bunday vaqtda tovushni, so„zni xo`r bilan talaffuz qildirish, xo`r bilan o„qitish, tez aytishlarni xo`r bilan ayttirish foydalidir.
Demak, o„quvchilarni o„qishga o„rgatish, ularning o„qish sur'atini oshirish, ifodali va ongli o„qish elementlarini shakllantirish, tarbiyalash o„qish darslarining muhim vazifalari hisoblanadi.