Pedagogika fakulteti

Savod o`rgatish davrida “ Alifbe “ darsligi va o`quvchilarning o`qishiga qo`yiladigan dastur talablari

Tarixga nazar tashlasak, O`rta Osiyoda ma‟naviyat-ma‟rifat, madaniyatni rivojlantirish, milliy qadriyatlar hamda an‟analarni saqlab qolishda jadidchilik harakatining ahamiyati katta bo`lgan. "Jadid" arabcha so`z bo`lib, "yangi usul" ma‟nosini anglatadi.
Turkistonda ochilgan rus-tuzem maktablari savod o`rgatishda ma‟lum darajada ijobiy rol o`ynadi. Jadidlar “hijo” usulidan voz kechib, "tovushli usul"ni qo`llashdi. Bunda alifboning har bir harfiga muayyan tovush muvofiq kelgan bo`lib, shu tufavli o`zlashtirish tezligi ancha oshar edi.
15
Rus-tuzem maktablarinnng o`zbekcha sinflarida o`zbekcha xat-savod o`rgatish metodi 1900- yildan boshlab asta-sekin isloh qilindi. Hijo metodidan tovush metodiga o`tildi. 1900- yillardan rus-tuzem maktabi o`zbekcha sinflarining peshqadam muallimlari tovush metodi asosida tuzilgan tatarcha alifbedan foydalanganlar. Bu kitobning tili va mazmuni o`zbekcha sinflarga mos kelmasdi.
Birinchi marta tovush metodi asosida toshkentlik Saidrasul Saidazizov 1902 yilda "Ustodi avval"ni yaratdi<sup>4</sup>. "Ustodi avval" nashr qilingandan keyin o`zbekcha xat- savod o`rgatishda yangi davr boshlandi. Tovush metodi savod o`rgatishning eski usulidan tamomila farq qilib, o`qitishni osonlashtirdi, ta‟limni bola tushunadigan, anglaydigan ta‟limga, faol ta‟limga aylantirdi.
"Ustodi avval" 3 bo`limdan iborat: 1-bo`lim, hozirgi atama bilan ataganimizda, alifbe davridir.
Muallif bu bo`limda arab alfavitidagi harflarni alfavit tartibida emas, balki harf orqali ifodalangan tovushning talaffuzi oson-qiyinligini, harflarning yozilishi sodda yoki murakkabligini e‟tiborga olgan. Muallif har bir harfning yozuvda bir necha xil shaklda kelishi xat-savod o`rgatishni qiyinlashtirishini hisobga olgan. Alifbe davrining boshida deyarli har doim bir xil shaklda qo`llanadigan harflarni bergan. Shakli yozilish o`rniga qarab turlicha bo`ladigan harflarning so`z boshida, so`z o`rtasida, so`z oxirida va alohida yozilish shaklini berib, ularga mos misollar keltirilgan. Masalan, “q” harfini tanitish uchun qor, uyqu, oq so`zlarni, “g “harfini tanitish uchun g`or, uyg`oq, tog` so`zlarini tanlagan. Muallif soddadan murakkabga tamoyiliga amal qilib, alifbe davrini asta-sekin murakkablashtira borgan. Kitobning alifbe qismiga, asosan, o`zbek tilining lug`at qismidagi so`zlardan tanlab olgan..




⁴Qosimova K., Matjonov S., G‟ulomova X., Yo‟ldosheva Sh., Sariyev Sh. Boshlang`ich sinflarda ona tili o`qitish metodikasi.T., TDPU. 2009. 20-bet.
"Ustodi avval"ning 2-bo`limi alifbedan keyingi davrdir. Bu bo`limda hikoya, masal va 50 maqola berilgan. Ularning ayrimlarida bilim targ`ib qilinsa, boshqalari tarbiyaviy mazmunda.
S. Saidazizov kitobining 3-bo`limini "Alifboi Qur‟on" deb atagan va o`z oldiga bolalarga "Qur‟on"ni tushunib olishga o`rgatishni maqsad qilib qo`ygan.
Buyuk mutafakkir Mahmudxo`ja Behbudiy ham yangi maktablar
uchun” Risolayi asbobi savod”( “ Savod chiqarish kitobi”.1904y) darsligini yaratgan.
Bundan tashqari Abdulla Avloniy «Usuli jadid» maktablari uchun to`rt qismdan iborat «Adabiyot yoxud milliy she‟rlar» hamda «Birinchi muallim» (1912), «Turkiy guliston yoxud axloq» (1913), «Ikkinchi muallim» (1915),
«Maktab gulistoni» (1917) kabi darslik va o`qish kitoblari yaratdi. Asrimiz boshlarida yuqoridagilar yangi maktablar uchun yozilgan alifbelar vazifasini o`tar edi. Shular orasida Abdulla Avloniyning «Birinchi muallim» i ham o`ziga xos o`ringa ega. «Birinchi muallim» 1917- yil 4 marta nashr etilgan. Avloniy uni yozishda mavjud darsliklarga, birinchi navbatda Saidrasul Aziziyning «Ustozi avval» iga suyanadi (dars berish jarayonida orttirgan tajribalaridan samarali foydalanadi).
Abdulla Avloniyning «Ikkinchi muallim» kitobi «Birinchi muallim» kitobining uzviy davomidir. Biz birinchi kitobini shartli ravishda alifbe deb, ikkinchi kitobini xrestomatiya deb atasak bo`ladi.
Kitob maktabni olqishlovchi she‟r bilan boshlanadi. Maktab sizni inson qilur,
Maktab hayot ehson qilur. Maktab g`amini vayron qilur, G`ayrat qilib o`qing, o`g`lon! Maktabdadur ilmu kamol, Maktabdadur husnu jamol.
Maktabdadur milliy hayol, G`ayrat qilib o`qing, o`g`lon!
Bu she‟rda Avloniy maktabni insonning najot yo`li, hayotning gulshani, kishilarni kamolot sari safarbar qiluvchi kuch, deb maqtaydi.
Yuqoridagi ma‟lumotlardan ko`rinib turibdiki, buyuk shaxslar doimo o`z xalqini ilmli bo`lishida asosiy manbaa “Alifbe” ekanligini anglab, savod o`rgatishga doir kitoblarni sifatini oshirishga harakat qilishgan.
Boshlang`ich ona tili ta`limining davlat ta`lim standrti va o`quv dasturining “Boshlang`ich ta`lim sohalarining maqsad va vazifalari”da quyidagilar belgilab berilgan: ”Ona tili ta‟limi bolalarning tafakkur qilish faoliyatlarini kengaytirishga, erkin fikrlay olishi, o„zgalar fikrini anglashi, o„z fikrlarini og„zaki va yozma ravishda ravon bayon qila olishi, jamiyat a‟zolari bilan erkin muloqotda bo„la olish ko„nikma va malakalarini rivojlantirishga xizmat qiladi. Bu o„rinda ona tili ta‟limiga o„quv fani emas, balki, butun ta‟lim tizimini uyushtiruvchi ta‟lim jarayoni sifatida qaraladi”
O`quvchilar o`zlashtirishi zarur bo`lgan bilim, ko`nikma va malakalari”da 1- sinfda quyidagilar belgilangan: “hikoya, she‟r, ertak, topishmoq, maqol, rivoyat, tez aytish janrlarini farqlash; she‟riy va nasriy asarlarni farqlash;badiiy asar mavzusini anglash” bilimi, “o`qilgan matndagi so‟zlarning ma‟nolarini izohlay olish; o`qilgan matn mazmunini ko`rgazmalar vositasida to‟liq qayta hikoyalash; tayyor reja asosida asarni to`liq qayta hikoyalay olish; asar qahramonlarining xatti-harakatlarini aniqlash va elementar baholay olish”ko`nikmalari, so`z tarkibida tovushlarni to„g„ri talaffuz qilish; so„zlarni bo‟g‟inlab to„g„ri o„qish; hikoya, she‟r, ertak, topishmoq, maqol, rivoyat, tez aytish janrlaridagi asarlarni ifodali o‟qish; minutiga 25-30 so„zni o„qish; o‟qigan asari yuzasidan o`z fikr-mulohazalarini elementar bildira olish; o„quv yili yakunida 5 ta she‟rni yoddan aytib bera olish”malakalari” .
Savod o`rgatish jarayoni ikki davrni: alifbogacha tayyorlov davri va alifbo (asosiy) davrga ajratiladi. Bu ikki davr ichida bolalarning fonematik eshitish qobiliyatlari o`stiriladi, o`quvchilarning atrof-muhit haqidagi tasavvurlari boyitiladi, nutqi o`stiriladi.
Savod o`rgatish darslari o`quvchilarning umumiy kamolotiga, ularda do`stlik, o`rtoqlik kabi milliy qadriyatlarni shakllantirish, jamoa ichida o`zini boshqarish, mehnatsevarlik, halollik, rostgo`ylik, o‟qishga ongli munosabatda bo`lish kabi ijobiy xususiyatlarni tarbiyalashga ko`maklashuvi lozim.
Savod chiqarish takomillashgan hozirgi zamon analitik-sintetik tovush metodi vositasida amalga oshiriladi hamda o`quvchilar nutqini rivojlantirishni nazarda tutadi. Darsda o`quvchilar gapni so‟zlarga, so`zni bo`g`inlarga, bo`g`inni tovushlarga ajratadilar, so`zdagi tovushlarni tartibi bilan aytishni o‟rganadilar, o`rganilgan tovushlarni o‟zaro bog‟lab so`z tuzish va o`qish yuzasidan mashq qiladilar. Bolalar tovushlarni yozuvda harf bilan ifodalash, harflardan bo`g`in va so`z tuzishga, ularni o‟qishga o‟rganadilar. Gap va bog`lanishli matnni ongli, to`g`ri, bo`g`inlab ravon o`qish, so`ngra so`zni butunicha sidirg`a o`qish malakasini egallaydilar.
O`qish va yozishga o‟rgatish darslarida bolalar ruhiyatini hisobga olgan holda ish turlarini mukammallashtirish talab etiladi, “Alifbe”, tarqatma material va metodik qo‟llanmalarda berilgan didaktik o‟yinlardan foydalanib, o`qishga o`rgatiladi.
Alifbe davrida o`qishga o‟rgatish tahlil-tarkib (analitik-sintetik) tovush usulida amalga oshiriladi. Savodga o‟rgatishning tahlil-tarkib usuliga ko‟ra matndan gap, gapdan so‟z, so‟zdan bo‟g‟in va tovush, yoki aksincha, tovush → bo`g`in → so‟z → gap → matn uzviy aloqada butundan bo`lakka, bo`lakdan butunga qarab tahlil va tarkib qilinadi. Tarkib o`qish demakdir.
“Alifbe” darsligida berilgan yangi so`zlar matn, hikoyacha va she‟rlardan foydalanib, o`quvchilarni so`z ma‟nosi bilan atroflicha tanishtirish, she‟riy va nasriy matnlarni yodlatish, qayta hikoyalashga e‟tibor beriladi.
Savod o`rgatish dasturi talabiga ko`ra bu davrda o`quvchilar, asosan, quyidagi tushuncha, malaka va ko`nikmalarni egallaydilar:

• 
  o`quv predmeti mazmuni asosida tashkil etiladigan dars haqidagi amaliy ko`nikma; darsning muayyan vaqt oralig‟ida davom etishi; dars jarayonida o‟quvchining tutgan pozitsiyasi haqida tushuncha;
  
• 
  rasm mazmunini anglash, rasm mazmuni asosida mantiqiy izchillikka ega bo`lgan matn tuzish;
  
• 
  darslik bilan ishlash, og`zaki nutq haqida tushuncha;
  
• 
  yozma nutq, gap haqida tushuncha;
  
• 
  so‟z va bo‟g‟in haqida tushuncha;
  
• 
  unli va undosh tovush haqida tushuncha;
  
• 
  maktab partasida to`g`ri o‟tirish;
  
• 
  darslikdan foydalanishga oid ilk o`quv ko`nikmalarini shakllantirish.
  

Alifbe davri o`qishga o`rgatish unli va undosh tovushlar, ularning talaffuziga xos farqlanish haqida ma‟lumot berish, harf va tovush munosabatiga oid tushunchalar bilan o‟quvchilarni tanishtirish, kesma harf va bo`g`inlar asosida so`z hosil qilish, tuzilgan so`zlarni to`g`ri o`qish, so`zlarni avval bo`g`inlab, so`ngra bo`g`inlab ravon o`qishga o`rgatish, tinish belgilariga rioya qilib, ifodali o`qishga o`rgatish, o`qish jarayonida amal qilinishi lozim bo`lgan gigiyena qoidalariga rioya qilishga o‟rgatish orqali amalgam oshiriladi.

3.