Pedagogika instituti pedagogika va psixologiya kafedrasi oila pedagogikasi

MAVZU: ОILАDА YOSHLАRNI MUSTАQIL ОILАVIY HАYOTGА TАYYORLАSHDА ОILА VА JАMОАTCHILIK HАMKОRLIGI

Reja:

1. O ilada yoshlarni m ustaqil oilaviy hayotga tayyorlashda oila va jamoatchilik ham korligi.

   
   

2. Оилавий тарбияда маҳалла ва таълим муассасасининг ҳакорлигининг мазмун ва моҳияти.

   
   

3. Ёшларни оилавий ҳаётга тайёрлашда оила, маҳалла ва таълим муассасининг ўзига хос хусусиятлари ва шакллари

   
   

Болаларга онани ҳурмат қилишни, унга меҳрибон бўлишни ўргатиш отанинг муҳим вазифаси.
Одатда ўғил бола отасига, қизлар эса онасига ўхшашга, улардаги яхши хислатларни ўзига сингдиришга ҳаракат қилади. Ота ҳам, она ҳам, болани тарбиялашга ўз ҳиссаларини қўшадилар.
Она ғамҳўр, меҳрибон, кўнгилчан бўлса, ота – куч қудрат, жасурлик, қатти қ қўллик, боланинг а қлий ва жисмоний ривожланиши учун қайғурса, она – юриш - туриш, муомала, ҳис тўйғу, нафосат учун ташвишланади. . Отага тик бо қ ма, охиратинг куйиб кетади, ота-онани рози қилиш керак, деб болани онгига сингдириб борилган.
Тажрибали кишиларнинг айтишича, ота-онанинг фарзанд олдидаги бурчи ниҳоятда масъулиятли ҳисобланишини маънан ҳис қилиш даркор. Фарзандларнинг келажакда қандай маънавият эгаси бўлиши кўп жиҳатдан ота-она, у берган тарби-
яга боғлиқ. Ҳар бир ота-она фарзанди олдида ўз оталик, оналик бурчини тўли қ ҳис этиши, унга жавобгарлигини маънан англаб етиши лозим. Шулардан хулоса қилган ҳолда, «Соғлом авлод» давлат дасту-рини назарда тутиб фарзандлар тарбияси қуйидаги бос қичларда амалга оширилишини ҳар бир ота-она яхши билиши фойдадан ҳоли бўлмайди:

1. Насл тарбияси, яъни бола тарбияси бола туғил-

   
   масдан 3—4 йил олдин бошланиши зарур. Бу фарзанд
   кўришни истаган ота-онанинг бўлажак фарзандлари
   та қдирига масъулият билан қараб, ўзларининг сало-
   матликларини яхшилашларини назарда тутади.
   

2. Иккинчи бос қич — ҳомиладорлик давридаги парвариш. Бу масала ўта муҳим аҳамиятга эга бўлиб,«Coғлом авлод» давлат дастурида ҳам асосий мавзу сифатида белгилаб берилади. Айни қса, ривожланган мамлакатларда ҳомиладорлик даврида оналарга катта ғамхўрлик кўрсатилади.

   
   

3. Учинчи давр бола туғилгандан то 6—7 ёшгача бўлган давр. Шу даврга келиб, бола маънавиятининг куртакларини парваришлаш ва янада ривожлантириш

   
   даври бошланади. Вояга етган, меҳнатга лаё қатли фарзандлар ўз ота-оналари
   

ҳақида ғамхўрлик қилишга мажбурдирлар.

Шар қда оила му қаддас деб саналган ва никоҳсиз эр-хотин бўлиш ман этилган. Миллат кўпайишининг бирдан-бир йўли эркак ва аёлнинг никоҳ ва оила муносабатида бўлишидир. Fap6 оиласини ғоялар дунёси бош қарса, Шар қда оила урф-одат ва диний қоидалар билан тартибга солинган. Шар қда оилавий муносабатлар ҳам аёллар давомида ўзида диний, миллий, умуминсоний маданиятни шакллантиргани, ҳар қандай шароитда ҳам инсоний қадр- қимматни устувор билгани, миллий аҳло қ-одобга асосланганлиги билан фар қланади. Шар қ оиласига хос хусусият оилаларнинг мустаҳкамлиги, кишиларнинг оилавий ҳаётдан таш қарида яшашни тасаввур қила олмаслиги, оилапарварлиги, жамоа бўлиб яшашнинг устунлиги, серфарзандлиги, болажонлиги, оилани му қаддас билишида намоён бўлади.
Оила қурмо қчи бўлган ҳар бир йигит- қиз ўзига умр йўлдоши танлашда бўлажак фарзандларининг отаси ё онасининг шахсий фазилатларига эътибор бериши керак. Чунки отанинг аҳло қи, одо-би, онанинг фазилатлари болага ўтиши исбот талаб қилмас ҳа қи қатдир. Хуллас, ўғил ҳам, қиз бола ҳам энг аввало, оила муҳитида ғунча очади. Ана шу ғунча унинг маънавиятида, қалбида бир умр йўлчи юлдуз каби нур сочиб туради. Ризоуддин ибн Фахриддиннинг «Оила» рисоласида: «Тарбияли хотин ота-онасини, эри ҳамда боласини, бутун оила аҳлини оилага муносабати бўлган дўсту- қўшниларини, ходиму ходималарини хул қи билан мамнун қилур», — дейилади.
Амома бинти Хорис исмли аёл тажрибасидан мисол. У ўз қизларини келин бўлиб, куёвнинг уйига кўчирилишдан олдин саодатли оила асосларини баён қилувчи насиҳатларини қилиб кузатган экан: «Эй қизгинам, агар аҳли фазл ва аҳли одобларга насиҳат керак бўлмаганида эди, сенга насиҳат қилмас эдим. Лекин насиҳат — ғофилга эслатма, о қилга ёрдамдир. Агар қиз бола ота-онасининг камбағаллиги сабабли эрга берилиши керак бўлганида, сен ҳеч қачон узатилмаган бўлур эдинг. Чунки отангнинг бойлиги ҳам, мартабаси ҳам етарли. Лекин ҳаёт қонунларига кўра аёллар эркаклар учун ва аксинча эркаклар аёллар учун яратилгандир.
Эй қизгинам, энди ўзинг ўсган ҳаводан айрилдинг. Ўзинг яйраб-яшнаган ошиёндан чи қдинг ва нотаниш жойга бориб, аввал ўзинг билмаган шерикка учрайсан. У энди сенинг хожанг, дўстинг, маҳбубингдир. Сен унга чўри бўлсанг, у сенга қул бўлади. Сен унга ер бўлсанг, у сенга осмон бўлади. Сен унинг учун 10 ҳислатни адо қилсанг, оилада масъул ва бахтиёр ҳаёт кечирасизлар:
1. Қаноат соҳибаси бўл, ундан хайи қиб тур, эринг уйга нима кўтариб келса, хушфеъллик ва одоб-назокат билан қабул қилиб ол ва ташаккур айт.
2. Эрингга ҳамиша итоатда бўл, амрларини яхши-
лаб тингла ва бажар.
3. Эрингнинг назари тушадиган жойларга эътибор қил. Уй ичи ва ҳовлини ниҳоятда озода ва тартибли тут.
4. Эрингнинг бурнига хушёр бўл, димоғига ёмон
ҳид кирмасин, хушбўйлик сезсин.
5. Ов қатни ва қтида тайёрла, асло кечиктирма, келиши билан дастурхон ёз.
6. Унинг ов қатланиш ва уйғониш пайтини билиб ол, чунки очлик ва уй қунинг бузилиши эркакларнинг ғазабини қўзғайди.
7. Хожангнинг моли ва ашёсига эътиборли бўл, исроф қилма. Авайлаб асра, чунки унинг молу-дунёси сеникидир.
8. Эрингнинг я қинлари ва қариндошларини ҳурмат қил. Бу билан хожангни ҳурмат қилган бўласан.
9. Эрингнинг сирларини бош қаларга айтувчи бўлма, унинг ишончини йў қотасан.
10. Хожангнинг амрига осий бўлма, унинг динига тўғри келадиган барча буйру қларини адо қил. Шуни яхши билиб олгинки, хожанг хафа бўлганда хурсанд кўринишдан, қувонган пайтида ғамгин бўлишдан ўзингни эҳтиёт қил.
Ўзбекистонда 1980 йилда 173 минг 628 та, 1989 йилда 200 минг 661 та, 1996 йилда эса 171 минг 700 та никоҳ қайд этилган. Бунда қишло қларда шаҳарларимизга нисбатан салкам 2 баравар орти қ ёшлар никоҳдан ўтишгани маълум.
Оила икки устундан иборат:
Биринчиси - иqтисод, иккинчиси — маънавият. Оилани шу икки ус­тундан бирисиз тасаввур этиб бўлмайди. Лекин и қтисодда имкониятдан, маънавиятда шароитдан келиб чи қмо қ керак. Шунда оила мустаҳкам қўрғонга айланади. «Энг дўзахи аёл — эри имконияти даражасидан орти қ талаб этувчи аёлди», — деб у қтирилади муборак ҳадисларда.
Оила тутишда маънавиятнинг шароит та қозо этган томонлари борки, бу ха қда алломаларимиз эслатиб ўтишган. Беруний оила қураётган қизларга ота-онанинг панд-насиҳатларини келтириб, оиладаги тинч-тотувлик кўпроқ аёллар зиммасига тушишини
таъкидлаб шундай ёзади: «Эй қизим! Сен ўрганган уйингдан кетиб, нотаниш хонадонга тушмоқдасан. Сен бўлажак куёвингнинг ҳамма ҳислатларини билмайсан. Сен ер бўл, у эса осмон бўлади. Демак, сен у билан шундай йўл тутки, унинг олдида ер каби камтар бўлсанг, у осмон каби олижаноб бўлади. Осмон шифобахш ёмғири билан ерни кўкартиргани каби ҳам ўз меҳру шаф қати ила сени хушнуд этади. Эринг сендан фа қат юмшо қ ва ширин сўзлар эшитсин, ярамайдиган ва эски либосда ёки сочларинг тартибга солинмаган ҳолда унинг олдида ўтирма. Қизим, куёвингдан кучи етмаган ва сотиб олишга қудрати етмаган нарсаларни талаб қилма. Бундай қилсанг орада тотувлик йў қолади, турли хил жанжаллар пайдо бўлади. Қизим, раш қ қилишдан са қлангин, чунки у ажралиб кетишнинг калитидир. Эрингга ҳадеб гина қилаверишни ман этаман. Яхшиси, сен у билан хушмуомалада, ширин сўзли бўлгин, бу ишинг ҳар қандай сеҳру жодудан яхшидир. Ўзингга хушбуй нарсалар билан оро бергил. Покизалик ҳамиша йўлдошинг бўлсин».
82 ёшли Лев Толстой 1910 йил октябрь ойининг қорли, сову қ тунларидан бирида инжи қ аёлидан (аёли бойликка берилган эди) қутулиш ма қсадида уйини тарк этиб, боши о қ қан томонга жўнайди. Орадан ўн бир кун ўтгач, кичкинагина темир йўл станциясида ўпка шамоллашидан вафот этган ёзувчининг сўнгги сўзи шу бўлди: «Хотинимни ёнимга йўлатманглар». «Беъмани инжи қлик — захри қотил»,— дейди Дейл Карнеги. «О қила рафи қам! Агар эринг ёнингда бўлишини истасанг, шунинг пайига тушгинки, токи у ҳеч ерда сенинг ҳузурингдан каби роҳат-фароғат ва мулойимликка дуч келмасин»,— деб ёзганида буюк олим Пифагор минг карра ҳа қли эди.
Шундан сўнг ў қитувчи қўйидаги хулосалар би­лан дарсни якунлайди ва ў қувчиларни баҳолайди:
1. Демак инсон зотининг шаклланишида оиланинг

ўрни катта. Чунки маънавият, инсонга она сути, ота намунаси, аждодлар ўгити билан бирга сингади. Ҳар бир киши тажрибаси, билими, одоб-ахло қи, ҳатти-ҳаракати билан ўзининг руҳий оламини бойитиб боради. А қлан, аҳло қан ва жисмонан камол топиб борган сари у ўз олдига турли ма қсад куйиб, унга эришиш учун ҳаракат қилади. Инсоннинг мавжудлиги унинг жисман борлиги билан эмас, балки маънавий бой эканлиги билан белгиланади.

2. Кейинги пайтларда халқимизнинг маълум табақалари ўртасида сохта шуҳрат кетидан қувиб, ном чи қариш, ўзини кўз-кўз қилиш, керагидан орти қ дабдаба билан никоҳ тўйи ўтказиш, исрофгарчиликка йўл қўйиш ҳоллари кўпайиб қолган эди. Бу эса му қаддас анъаналаримизни обрўсизлантиришга олиб кела бошлади ва оддий одамларнинг нафсониятига тегар эди. О қибатда кўп оилалар бузилиб кетди.
3. Мамлакатимиз Президенти Ислом Каримовнинг 1998 йил 28 октябрда қабул қилган фармони тўй-ҳашамлар, оилавий тантаналар, маърака ва маросимларни, марҳумлар хотирасига баришланган тадбирларни ўтказишда дабдабабозлик, исрофгарчиликка йўл қўйиш каби иллатларга барҳам беришни катта вазифа қилиб қўяди.
Тўйларда янгича тартиб, янгича расм-русумларни жорий қилишда маҳалла қўмиталари, хотин- қизлар фаолларининг таъсири кучли бўлмоғи зарур. Ҳар бир маҳаллада и қтидорли аёллардан лапарчилар, му-си қачилар гуруҳини ташкил этиш, тўйни қизи қарли, бир умрга эсда қоладиган қилиш учун турли-туман дастурлар тайёрлаш,тўй иштирокчиларининг фаоллигини ошириш йўлларини ўйлаб топиш лозим.
Оилада бола тарбиясини йўлга қўйишга ўзбек маҳаллаларнинг роли каттадир. Чунки қадимдан ўзбек халқи маҳалла-кўй қўни-қўшнилар билан ҳамкорликда яшаб келганлар. Маҳалла кишиларни бирлаштирадиган, ижтимоий сиёсий савиясини табиий аҳамияти эга бўлган жамоа вазифасни бажариб келган.
Ҳар бир оила бирон-бир тадбир ўтказмоқчи бўлса аввало маҳалла билан ўз обрўли ахлоқлари билан маслаҳатлашган, ўзлари турмуш муаммоларини шу ерда ҳал қилишга ҳаракат қилганлар ёш оилалар учун маслаҳатларни дариг тутмаган. Мустақилликка эришишимиз шарофати билан маҳаллаларнинг анъанавий фаолиятини кенг йўлга қўйишга имкон берилди.
Республикамиз президенти И.А.Каримов фармони билан “Маҳалла” ҳайрия жамg`армаси тузилди. Маҳалла ҳайрия жамg`армаси маҳаллалар фаолиятини мувофиқлаштириб турадиган уни бир мақсадга қаратилган холда олиб борадиган кўнгилли маҳаллий бошқарув ҳисобланади. Унинг энг муҳим вазифаларидан бири маҳалладаги оилаларни мустаҳкамлаш, оиладаги бола ташвишини жамоатчлик асосида тарьиб қилишдан иборатдир. Аммо маҳалладаги оилага, оиладаги бола тарбиясига бўлган таoсири масаласи қарийб масаласи долзарб бўлиб ўзбек халқининг миллий қиёфаси маҳалла фаолияти ва унинг маҳалладагиларга таoсири билан бошланади. Маҳаллалар кеча ёки бугун пайдо бўлган эмас унинг ўзига хос ҳаёт тарзи қадимдан шаклланиб келган унинг номлари ҳам рамзий маoно касб этган (Бош туп, қўқонликлар). Кўп маҳаллалар шу минтақадаги ариқ, кўприк, масжид номлари билан аталган. Маҳалла ҳайрия жамg`армасини ташкил топишдан асосий мақсад ўзбек миллатининг анoаналари удумлари одатлари асраб-авайлаб ва уни оилаларга киритиш, кам таoминланган оилаларга ёрдам бериш, ногиронлар, етимлар, ёльиз қолган қарияларга нисбатат инсонпарварлик, меҳр-швқат билан муносабатда бўлиш ьояларини тарьиб қилиш, уларга моддий, маoнавий ёрдам кўрсатиш. Қисқа муддат ичида республикамизда 12 минг 400 га яқин маҳаллалар ташкил топди. Маҳалла фуқаролар йиьини раиси сайлов асосида тайинланадиган бўлди.
Ҳозирги кунда ёшларни маoнавий ахлоқий шакллантиришда оила маҳалла ҳамкорлиги тарбиявий иши, ниҳоятда долзарб, чунки кўпчилик ёшлар тарбиясида муҳим ўрин эгаллаган.
Ҳозирги кунда шаҳар-қишлоқларимиз ободлашиб, кўп қаватли уйлар қурилмоқда. Бир уйда яшб қўшни ҳонадонда кимлар яшашини билмайди. Шундайларга алоҳида эoтибор бериб, бундай уйларда ҳам маҳаллаларни ташкил этилди. Алқимиз азалдан қўни-қўшничилик, урф-одатлари ва анoналарини жуда эoзозолаб келган. Қўни-қўшнилар ўзаро ёрдам, ҳамкорлик қилиб келган. “Бир болага етти қўшни ота-она”, “узоқдаги қариндошдан, яқиндаги қўшни яхши” деган мақоллар бежиз айтилмаган.
Ота-она фарзандлари нотўьри хатти-ҳаракат қилса маҳалладан, қўни-қўшнидан уялган. Қизларга совчиликка боришдан олдин, қўшниларидан сўраганлар.
“Ҳовли олма,қўшни ол” “Қўснинг бор, ошинг бор”, “Шолча соцанг қўшнингга сот, бир четида ўзинг ҳам ўтирасан”, “оловга тегсанг ўчади, қўшнига тегсанг кўчади”.
Ҳозирги кунда баркамол ёшларни таркиб топишида кўпгина тарбиявий омиллар, яoни мактаб, оила ва жамоатчиликнинф ўзаро келишилган ҳамкорлигига муҳтожлик тобора кучаймоқда.
Мактабдан ташқари олиб бориладиган тарбия кўпинча педагогик талабларга амал қилинмаган, мактаблар томонидан қўйиладиган талаблар билан келишмаган холда амалга оширилади. Оқибат натижасида мактаб тонидан ўтказилган тарбиявий таoсир кучини йўқотади.
Республика мактабларида оила билан жамоатчлик ҳамкорликда олиб борилаётган ўрганилиб таҳлил қилинганда қуйидаги иш услублари мавжуд эканлиги маoлум бўлди.

1. Ота-оналар билан ишлашда, ота-оналар мактаблари, ота-оналар университети, конференсиялар, савол-жавоб кечалари, оилавий мусобақалар ташкил этиш.

   
   

2. Мактаб ўқувчиларининг ота-оналар билан ишлашлари, мактаб тарихи билан таништириш, қишлоқ ёки шаҳар тарихи билан таништириш.

   
   

3. Ўқувчиларни турли тўгарак, сексиялар ишига жалб этиш.

   
   

Мактабларда ҳамкорлик кенгашини ташкил этиш ота-оналар қумитаси. Бу кенгаш ўқувчиларни бўш вақтларини тўьри ташкил этиш.

Ўқувчиларни оиладаги ҳаётини ўрганиш, оилани ижобий томонини ўрганиш.
Тарбияси қийин бўлган болалар билан ишлаш.
Ҳамкорлик кенгашига барча ўрнак бўалдиган кишилардан ташкил топиши керак.
Ҳамкорлик кенгашининг асосий вазифалари белгилаб олиб, бу вазифаларни амалга ошириш йўл ва усуллари белгилаб олинди. Қуйидаги шаклда амалга оширилади:

1. Ота-оналарни билимлар билан қуроллантириш

   
   

2. Болаларни тарбиялашда ёш хусусиятлари ҳисобга олинади.

   
   

3. Илg`ор тажрабалардан фойдаланиш.

   
   

Ота-оналар учун машьулотлар, ота-оналар университети, савол-жавоб кечалари, педагогик ўқишлар ўтказилган, кўчма папкалар ташкил этилган. Кўчма папкалар буларни 10-синфгача давом этилган. Бундай кўчма папкалар:

1. Ота-оналарнинг вақтини тежаса.

   
   

2. Ўқитувчи билан ота-оналар доимо муносабатда бўлиб турган.

   
   

3. Ота-оналар билимлар билан қуролланиб борган.

   
   

4. Тарбияда ўйлаб иш қилишга имкон берилган.

   
   

5. Назорат кучайган.

   
   

Оилада болаларни баркамол қилиб тарбиялашда мактаб, оила ва маҳалла биргаликда қуйидагиларни амалга оширишлари мақсадга мувофиқдир:

1. Ота-оналарга билим беришда турли усул ва воситалардан фойдаланиш.

   
   

2. Барча маҳаллалар қумитасида ёшлар билан ишловчи педагог ва психологлар бўлимини айшкил этиш.

   
   

3. Назоратда турувчи болалар билан ишлашда жамоатчликнинг фикрини уйьотиш керак.

   
   

4. Бола бирон жиноят содир эца, ота-она ҳам жазо олиши керак.

   
   

5. Маҳаллаларда ички ишлар ходимлари билан рейд уюштириб туриш керак.