Pedagogika psixologiya fakulteti

I.Bob.Muammoni o`rganishning ilmiy-nazariy asoslari.

I.1.Nutqi to`liq rivojlanmagan bolalar tafakkurini o`rganish yuzasidan metodik adabiyotlar tahlili.

Nutqida kamchiligi bo‘lgan bolalarning tafakkur xususiyatlari
Bolalar psixik rivojlanishining boshqa tomonlari bilan nutq buzilishining chambarchas bog‘liqligiga ular tafakkurining o‘ziga xos ba’zi xususiyatlari sabab bo‘ladi.


Nutqi to‘liq rivojlanmagan bolalarni intellektning jalb etilmagan (noverbal) sharoitiga qarab uch guruhga ajratish mumkin (O.N.Usanova, T.N.Sinyakova):

1) jalb etilmagan intellektning rivojlanishi ba’zi bolalarda me’yordagidan birmuncha farq qiladi. Bunda intellekt rivojlanishining shu o‘ziga xosligi nutqdagi qiyinchiliklar bilan bog‘lanmagan va ularga bo‘ysunmaydi. Mualliflarning ma’lumotlariga ko‘ra, bu guruhni NTR li bolalarning 9% i tashkil etadi.

2) jalb etilmagan intellektning rivojlanishi me’yorga mos keladi (27%),

3) jalb etilmagan intellektning rivojlanishi me’yorning past chegarasiga mos keladi, lekin doimiy emasligi bilan xarakterlanadi: aniq paytlarda bolalar intellketning me’yordan pastligini ko‘rsatishi mumkin. Foiz hisobida eng ko‘p guruh – 63%.
Dj. Ravenning (M.A.Fotekova) rangli ilg‘or matritsaning bolalar varianti yordamida aniq - obrazli fikrlashning xususiyatlarini o‘rganishda topilgan edi, vazifalarni muvaffaqiyatli bajarish bo‘yicha kichik yoshdagi bolalar jamoasi xilma - xil va har xil guruhlar bilan ko‘rsatilgan. Aniq vazifalarni bajarish natijalariga ko‘ra ko‘proq muvaffaqiyatli guruh nutq patologiyasi qo‘pol bo‘lmaganligi bilan xarakterlanadi (ovoz talaffuz qilishdagi kamchiliklar va grammatik qurilmaga egalik qilishning bo‘shligi). NTR li 37% ga yaqin bolalar past darajani ko‘rsatdilar. Nutq maktablarining 7% bolalarigina me’yorda rivojlanayotgan tengdoshlariga o‘xshab, bilish faoliyatlarining xususiyatlari bilan ko‘rsatkichlarga yaqinlashadilar.
V.A.Kovshikov, Y.A.Yelkin, motor alaliyali bolalarning tafakkurini tadqiq qilar ekan, bir nechta tushunchalarni chegaralab qo‘ydilar: bilim – borliqni bilishda o‘tgan zamon tajribasi natijalarida shakllangan majmuaviy to‘plam (obrazlar, tasavvurlar, tushuncha), qaysiki, fikrlash operatsiyalari uchun manba bo‘lib xizmat qiladi; psixik faoliyatning o‘z - o‘zini tashkil qilishi – bilish faoliyatini va uni boshqarishni faollashtirishga qaratilgan yaxlitlik bo‘lib, tafakkur jarayonini oqishi va muammoli vaziyatlarni hal qilib berishi uchun kerakli sharoit yaratib beradi; shaxsiy tafakkur - muammoli vaziyatlarni hal qilishga yo‘naltirilgan jarayon.
Tadqiqot jarayonida quyidagi natijalar olindi: nutqi rivojlanmagan bolalarda bilimidagi kamchiliklar tafakkur jarayoni va natijalariga va o‘z - o‘zini tashkil qilishning buzilishiga ko‘proq ta’sir qiladi. Ularda atrofdagilar to‘g‘risida yetarli hajmda ma’lumotlar bo‘lmaydi, borliqdagi predmetlarning xususiyatlari va funksiyalari haqida, hodisalarning sababtergov aloqalarini o‘rnatishda qiyinchiliklar tug‘iladi. O‘z - o‘zini tashkil qilishning buzilishida hissiyotli-iroda va motiv doirasidagi kamchiliklar sabab bo‘ladi va psixojismoniy tormozlanish kamdan-kam to‘xtab qolishi va vazifaga qiziqishning yo‘qligi namoyon bo‘ladi. Bolalar, ko‘pincha, siz taklif qilgan muammoli vaziyatga uzoq vaqt qo‘shilmaydilar, yoki aksincha juda tez vazifani bajarishga kirishib ketadilar, lekin bunda vazifaning hamma xususiyatlarini hisobga olmasdan muammoli vaziyatni yuzaki baholashadi. Boshqalar vazifani bajarishga kirishadilar, lekin unga qiziqishlari tez yo‘qoladi, xatto vazifa to‘g‘ri bajarilayotgan bo‘lsa ham, ishni tugatmasdan ishlashdan bosh tortadilar. Bunda nutqi rivojlanmagan bolalarda fikrlash operatsiyalarini to‘g‘ri amalga oshirish sharoiti qoidaga ko‘ra, saqlangani o‘z - o‘zini tashkil qilishni tartibga solish va bilim zahiralarini kengaytirilganligi ochib ko‘rsatiladi.
Ularning yoshiga mos bo‘lgan firklash operatsiyalarining rivojlanishi uchun to‘liq ma’noda dastlabki shartlarni qo‘lga kiritib, bolalar, aniq obrazli fikrlashning rivojlanishida orqada qoladilar, maxsus o‘qitish jarayonisiz tahlilni, tozalashni, solishtirishni, turkumlashni, ortiqcha tushunchaning yo‘qligi va qiyosiy natija chiqarishni qiyinlik bilan amalga oshiradilar. Nutqi rivojlanmagan bolalarda aniq obrazli fikrlashning kamchiliklari faqat ikkilamchi emas, balki birlamchi xarakterga ega bo‘lishi mumkin, bu sharoitda ular bosh miya po‘stlog‘ining tepagardan qismining yetarli emasligi shart qilinadi. Nutq nuqsoni og‘ir ifodalangan darajadagi ko‘pchilik hollarda nutq rivojlanmaganida aniq - obrazli fikrlashning shakllanmaganligi bilan bog‘langan (T.A.Fotekova). Nutqi to‘liq rivojlanmagan ko‘p bolalar uchun fikrlashning rigidligi xos bo‘ladi. (L.I.Belyakova, Y.F.Gargusha, O.N.Usanova, E.L.Figeredo).
Nutq maktablari bolalarining fikrlash nutqini tadqiq qilinganida (I.T.Vlasenko) quyidagi xususiyatlar, shaxsiy nutqning buzilishi bilan emas, balki o‘zining psixologik mexanizmiga ko‘ra nutq rivojlanmasligining tizimi bilan birlamchi bog‘langanligi topildi. Predmet obrazi bilan so‘zning ichki rejadagi nutq fikrlashini o‘rnatish bu bolalarda nutq ko‘rinishlarining fikrlash bo‘limiga o‘tishi yoki aksincha, ichki nutq mexanizmining shakllanganligini yetishmasligidan buziladi (masalan, bilvosita esda qolish).
Me’yorda rivojlanayotgan sog‘ bolalarda faraz qilishni tadqiqot qilishga bag‘ishlangan manbalarda, faraz qilish bilan nutqning uzviy bog‘liqligi ta’kidlanadi. L.S.Vigotskiy: «Faraz qilishning rivojlanishini kuzatish bu funksiyaning nutq rivojlanishiga bog‘liqligini ko‘rsatdi – deb yozgan. Nutq rivojlanishining to‘xtab qolishi faraz qilishning ham to‘xtab qolishini boshlaydi».
V.P.Gluxovning tadqiqoti nutqi to‘liq rivojlanmagan bolalarda faraz qilishning xususiyatlari haqida xulosa qilishga imkon beradi. Bu turdagi bolalar faraz qilishning samarali faoliyati bosqichida me’yorda rivojlanayotgan tengdoshlaridan orqada qolishadi. Sinash uchun berilgan geometrik figuralarning rasmini tayyorlashda va vazifalarni bajarishning oxirida nutqida patologiyasi bor bolalarga nisbatan, nutqi me’yorda sog‘ bolalar o‘rtacha 5 ta namuna ko‘p rasm yaratishdi. NTR li bolalarda yaqin atrofdagi narsalardan namuna ko‘chirilib 2,5 baravar ko‘p rasmlar belgilandi, ularda shaxsiy rasmlarining qaytarilishi ko‘proq qayd qilindi va topshiriqqa aynan bo‘lmagan rasmlar ham bor. Nutqida patologiyasi bor bolalar uchun bir xillik va shtamplangan nusxa ko‘chirish xos, ularning ishga kirishib ketishi uchun ancha ko‘p vaqt kerak bo‘ladi, bu jarayonda tanaffuslarning uzoq cho‘zilib ketishi belgilanadi, faoliyatni kuchdan qolishi kuzatiladi.
Nutqi rivojlanmagan bolalarning bajargan rasmlari bo‘yicha javoblarida, tasvirlangan narsalarning qisqa-qisqa, oddiy nomlanishiga olib keladi yoki bo‘lmasa kalta gap ko‘rinishini oladi. Nutqi rivojlanmagan bolalarda (lug‘at boyligi kambag‘al, ibora nutqining shakllanmaganligi, agrammatizmlar va b.) ijodiy faraz qilishning orqada qolishi bilan bolalarning og‘zaki ijodi uchun jiddiy to‘siqlar yaratadi.