Pedagogika tariyxı pán sıpatında. Eń áyyemgi dáwirlerden b e. VII ásirge shekemgi tálim-tárbiya hám pedagogikalıq pikirler. VII ásirden XIV ásirdiń birinshi yarımına shekem Orta Aziyada tárbiya, mektep hám pedagogikalıq pikirler

4.3. Mırza Uligbek hám Zaxiriddin Muxammed Baburdıń pedagogikalıq ideyaları hám aǵartıwshılıq xızmetleri.
Mirza Uligbek 1394-jıldıń 22 martında Irannıń batısındagı Sultaniya qalasında Ámir Temurdıń áskeriy atlanısı waqtında tuwıladı. Ol Shaxrux Mirzanıń tuńgısh ulı bolıp, ogan Muxammed Taragay ismi beriledi. Biraq onı atası «Ulugbek» dep atay bergeni ushın onıń tiykarǵı atı «Ulugbek» bolıp atalıp ketedi.

Uluǵbektiń ákesi Shahruh Ámir Temurdıń úshinshi balası bolıp, Xorasannıń húkimdarı, bilimli, ilimge qızıǵıwshań shax boldı. Anası Gawharshodbegimde óz dáwiriniń aqıllı, bilimli áyellerinen boladı.

Uluǵbek tuwılǵanda biraz nárenjanıraq bolıp tuwıladı. Biraq áskeriy júrisler waqtında shınıǵadı. Uluǵbek ótkir zeyinli, aqıl parasatlı bolıp ósedi. Sonıń ushında babası Ámir Temur onı júdá jaqsı kóredi.

Ulugbektiń balalıq jılları atası Tumurdıń áskeriy júrisleri sebepli jolda, saparda ótedi, Ulugbektiń tárbiyası menen ájesi Saray Múlik xanım shugıllanıp, oǵan oqıwdı-jazıwdı, tariyxıy mazmundaǵı erteklerdi úyretedi. Ulugbek jaslayınan kóp kiitaplardi oqıydı, ásirese matematika, astronomiya ilimlerine qızıgadı. Ilimge bolgan qızıǵıwshılıgı, zor qábileti, miynet súygishligi nátiyjesinde astronomiya mektebiniń tiykarın salıwshı hám basshısı sıpatında ajayıb tabıslardı qolga kirgizedi. Bul mektep duńyaga tanılıp úlken abıroyga erisedi.

1405—1411 jılları, sol dáwirdiń nızamlıqlarına bola ámir shoh Malik Uluǵbekke atabegi bolıp bekitiledi. Onıń tiykarǵı wazıypası áskeriy hám siyasıy tárbiya beriwden ibarat boladı.

Uluǵbek orta ásirlerden saqlanıp kiyatırǵan «Suluk ul-muluk» (Patshalar ushın qollanba) kitabın júdá puxta úyrenedi. Kitapta kórsetilgen mámleketti basqarıw, salıqlardı toplaw, túrli lawazım iyelerin tayınlaw hám basqada áhmiyetli máseleler sóz etilgen edi.

Ol babasınıń eń jaqın adamlarınan biri Badriddin menen kóp waqtın ótkeredi. Belgili alım Bóriboy Ahmedovtıń kórsetiwi boyınsha Badriddin Samarqandda bolǵan waqtında Uluǵbekti Kóksaraydaǵı kitapxanasına baslap baradı hám kitapxanaǵa tazadan kelgen Abulqasım Ferdawsiydiń «Shahnama»sın hám al-Ferǵaniydiń «Kitob fi javome’ ilm an-nujum va usul al harakat as-samoviya» («Juldızlar haqqındaǵı ilim menen aspan jaqtılandırıwshıları háreketleriniń tiykarların (bir-birine) qosıwshı kitap») kitabın kórsetedi.

Uluǵbektiń ilimge bolǵan qızıǵıwshılıǵı, qábiliyatı, miynetsúygishligi onı astronomiya mektebiniń tiykarın salıwshı dárejesine jetkerdi.

1411 jilı 17 jasında Mirza Uligbek Maverennaxr hám Túrkstannıń hákimi etip tayinlanadı. Biraq ol hákiyamiyattı basqarıwǵa emes al ilimge shıntlap berilip ketedi. Ulugbek 20 jaslarında-aq óz dáwiriniń úlken alımı bolıp jetisti. Ulugbek Samarqandta, Buxarada, Gijdivanda 3 medrese saldıradı.

Samarqandtagı medrese qurılısı 1417 jılı baslanıp 1420 jılı pitkeriledi. Maǵlıwmatlarǵa qaraǵanda Uluǵbek «Medreseniń baslıǵı etip barlıq pánlerden, ilimlerden xabarı bar adamdı qoymaqshıman hám sonday adamdı tabaman» dep aytqan deydi. Sol waqıtlarda bul sózdi esitken, gileń gerbishlerdiń arasında jaman kiyimde otırǵan Muhammed ismli adam «bul lawazımǵa óziniń ılayıqlılıǵın» bildiredi.

Uluǵbek onıń menen sáwbetlesip kóredi hám onı baslıq etip saylaydı. Medreseniń ashılıw saltanatında alımlardan 90 adam qatnasadı hám Muhammed usı jerde bayanat jasaydı. Onıń jasaǵan bayanatın Uluǵbek hám Qazızada Rumiydan basqa hesh kim, anıǵıraǵı 90 alımnıń birde-birewi túsinbeydi.

Medresede basqada alımlar menen bir qatarda Ulugbektiń ózide astronomiya boyınsha sabaq beredi, bayanatlar jasap turadı.

1424 jılı Ulugbek Obiraxmat sayınıń boyınan rasatxana (observatoriya) imaratın qurǵızadı. Rasatxana qurılısı 5 jılda pitedi. Onıń kitapxanasına kóplegen ilimiy kitaplar aldırılıp toltırıladı. Rasatxanadagı saqlanatugın kitaplardiń sanı 15 mıńnan artıq boladı.

Sol waqıtlarda Samarqantda Ulugbektiń atirapına 100 den aslam alımlar toplangan bolıp, rasatxana akademiya wazıypasın ótegen edi. Medrese menen rasatxana arasında bekkem baylanıs bolıp, observatoriyada islep atırgan ilimiy xızmetkerlerdiń bir bólimi medresede sabaq beretugın boladı.

Ol 1018 juldızdıń sol waqıttaǵı jaǵdayın, halatın hám háreketlerin anıqlaydı. Onıń juldızlarǵa baǵıshlanǵan “Risolai Uluǵbek” degen miyneti házirgi waqıtta Hindistannıń Aligarh universitetiniń kitapxanasında saqlawlı.

1449 jılı Uluǵbek qaytıs boladı. Sońınan Samarqand alımları áste-áste Jaqın hám Orta Shıǵıs mámleketleri boylap tarqalıp ketedi. Olar ózleri barǵan jerlerde Samarqand alımlarınıń tabısların jetkeredi. Sonıń ishinde Ali Qushchı 1473 jılı Stambulǵa barıp, ol jerde observatoriya quradı.

Ali Qushchınıng Stambuldaǵı miynetleriniń arqasında Uluǵbektiń alımlıǵı haqqındaǵı xabar Evropa mámleketlerine tarqaladı.

Mırza Uluǵbek derlik 40 jıl dawamında Maverennahrdıń danıshpan húkimdarı bolıp, tınıshlıqtı saqlaw, xalıqtıń turmıs sharayatın jaqsılaw islerine ayrıqsha úles qosadı. Oz ómirin keleshek ushın, búgingi turmıs ushın sarplaydı.

Uluǵbek jas áwladqa aqılıy tárbiya beriwge ayrıqsha itibar qaratadı. Jaslardı dúńyalıq bilimlerdi iyelewge shaqıradı. Bilimsizlikke qarsı gúresedi. Ol bilimlerdi tek ǵana kitaplardan emes al, turmıstıń ózinende alıwdıń zárúrligin kórsetip ótedi.

Uluǵbek medreselerdegi oqıw múddetin 15—20 jıldan 8 jılǵa túsiredi.