Pedagogika tariyxı pán sıpatında. Eń áyyemgi dáwirlerden b e. VII ásirge shekemgi tálim-tárbiya hám pedagogikalıq pikirler. VII ásirden XIV ásirdiń birinshi yarımına shekem Orta Aziyada tárbiya, mektep hám pedagogikalıq pikirler

4.4. Alisher Nawayı shıǵarmalarında pedagogikalıq pikirler.



Ulli shayir Alisher Nawayi 1441 jılı 9 fevral`da Awganıstannıń Gerat qalasında tuwıladı. Ol ájayıp talant iyesi bolıp, 3-4 jaslarına tolǵan waqıtlarında-aq Faxriddin Attordıń «Mantiq-ut-tayr» shıǵarmasın yadlap aladı. Alisherdegi ilim úyreniwge bolǵan qızıǵıwshılıqtı óz waqtında ańlaǵan ata-anası onı 1445 jılı Gerat mektepleriniń birine oqıwǵa beredi. Sońınan Irannıń Meshxet qalasında oqıwın dawam ettiredi.

Mektepte oqıp júrgen waqıtlarında ótmishtegi ilimpazlardıń, ullı oyshıllardıń hám sol zamandaǵı záberdes bolǵan shayırlardıń shıǵarmaları menen tanısa baslaydı. Ol bunıń menen sheklenip qalmay 10-12 jaslarında-aq ustazı Lutfiydiń basshılıǵında ózbetinshe shıǵarmalar dórete baslaydı.

Alisher usı waqıtlardan baslap-aq talantli shayir sipatinda xalıqqa tanıla baslaydı. Ol Turkiy tilinde jazılgan qosıqlarına Nawayı dep, farsı, tájik tilindegi qosıqlarına fani degen ádebiy laqap qoyıp jazadı.

Nawayı ilim hám kórkem ónerdiń túrli tarawları, ádebiyat, tariyx, til bilimleri, muzıka, suwretlew oneri menen birge tálim-tárbiyanı jetilistiriwge de úlken dıqqat awdaradı. Ol ozinin «Xamsa Maxbubul-qulub» atlı úlken shıǵarmasında tálim-tárbiyaǵa, ádep-ikramlılıqqa baylanıslı óziniń kóz-qarasların bayanlaydı.

Ol ilimdi xalıqtı nadanlıqtan, jawızlıqtan qutqarıwshı faktor sıpatında táriypleydi. Nawayı bilimlerdi tınbay, úzliksiz úyreniw zárúr dep esaplaydı. Ol jaslarǵa tereń bilim beriwge muǵallimler, medrese oqıtıwshıları hám ustaz tárbiyashılardıń ózleri aldı menen bilimli hám tárbiyalangan bolıwı zárúrligin uqtırıp ótedi.

Nawayı hár bir jastıń aqılıy jaqtan kámalga keliwinde ilimniń hám pánniń ayrıqsha áhmiyetke iye ekenligine isenim bildiredi.

Ádep-ikramlılıqtıń eń áhmiyetli ólshemi sanalgan ádep haqqında pikir jurgizip Nawayı jaqsı minez qulıqtıń tiykarı ádep dep kórsetedi. Nawayı jaqsılıqtıń qádirine jetiw qásiyetlerin ózinde qáliplestiriw, nápsiniń talabınan ózin tutıw, sonday-aq tákabırlıq, menmenlik tek óz paydasın oylap is tutıw, jalataylıq hám nadanlıq t.b illetlerdi qaralap, olardan awlaq bolıw jollarında bayan etedi.

Nawayı shıgarmalarında adamlardıń fizikalıq jaqtan salamat bolıw, kúsh-quwatlı bolıw islerinede dıqqat awdaradı. Máselen Nawayı shıǵarmalarınıń qaharmanları Furqat, Iskender obrazlarında fizikalıq tárbiya beriwge itibar qaratadı. Onıń shıgarmalarında kámil insandı tárbiyalawdıń usıl hám metodları, quralları da sáwlelendiriledi.

Onıń shıǵarmalarında bala tárbiyası menen shanaraqta hám mektepte shugıllanıp úlgi kórsetiw usıllarınan paydalanıw usınıs etiledi. Tárbiya hám tálim beriw ata-ana hámde mugallim tárepinen alıp barılıwı lazım dep kórsetiledi. Nawayı balalarga dene jazasın beriwdi emes, al óz ólsheminde xosh mulayimlik penen qatnas jasawdı uqtıradı. Ol tárbiyada insannıń ózin-ózi tárbiyalawı, qáte kemshiliklerdi sezip dúzetiwlerinede itibar beredi.

Enciklopediyalıq bilimlerdi tereń ózlestirgen Alisher Nawayı xalq arasında joqarı húrmetke miyasar boladı. Balalıqtan birge ósken dostı sultan Husayn Bayqara Alisher Nawayınıń qábiliyatın, bilimin hámde turmısqa kóz-qarasların joqarı bahalaydı. Ózine wázir etip tayınlaydı.

Mámleketlik ǵayratker sıpatında jumıs alıp barǵanda ol tiykarınan ádebiyat, tariyx, til bilimleri, muzıka, suwretlew óneri, arxitekturanı rawajlandırıw menen birge jaslarǵa tálim hám tárbiya beriw máselelerinede ayrıqsha dıqqat-itibarın qaratadı.

Alisher Nawayı óz shıǵarmalarında kámil insan obrazların jaratıp, olardıń obrazında óz kórinisin tabatuǵın ruwxıy-ádep-ikramlılıq sıpatlardı qásterleydi. Onıń mashqalaların sáwlelendiriwshi shıǵarmalarında kámil insandı qáliplestiriw procesiniń mazmunı, onıń ózine tán tárepleri, jolları, forma hám usılları haqqındaǵı pikirlerin bildiredi.

Ilim-pán sırların iyelewdiń insan ushın áhmiyetin kórsete kelip, ilimdi qarańǵılıqtı jaqtırtıp turatuǵın shıraqqa megzetedi. Ilimge insandı, xalıqtı nadanlıqtan, ǵázepleniwden qutqarıwshı derek sıpatında qaraydı.

Alisher Nawayı Samarqandta óz esabınan “Ixlosiya” medresesin qurǵızadı hám onıń janınan mektep ashadı. Nawayı tárepinen tiykarlanılǵan bilimlendiriw sisteması tómendegilerdi óz ishine aladı: 1. Mektep yaki medresede bilim alıw; 2. Alım, ónerment yamasa iskusstvo xızmetkerlerine shákirt bolıw tiykarında tálim alıw; 3. Ózbetinshe ilimdi úyreniw.