Pedagogika tariyxı pán sıpatında. Eń áyyemgi dáwirlerden b e. VII ásirge shekemgi tálim-tárbiya hám pedagogikalıq pikirler. VII ásirden XIV ásirdiń birinshi yarımına shekem Orta Aziyada tárbiya, mektep hám pedagogikalıq pikirler

27. Axmed Yassawiydiń tuwılǵan jerin kórsetiń?

A. Samarqand qalası; B. Yugnak qalası; C. Buxara qalası; D. Túrkistan qalası

28. «Xibatul haqayıq» shıǵarması neshe bayt hám mısradan ibarat?

A. 254 bayt 512 mısra; B. 256 bayt 512 mısra; C. 256 bayt 501 mısra; D. 250 bayt 500 mısra

29. . «Xibatul haqayıq» shıǵarması dóregen dáwir?

A. X1 ásir aqırı, X11 ásir baslarında; B. X11 ásir aqırı, X111 ásir baslarında; C. X111 ásir aqırı, X1Ú ásir baslarında; D. X ásir aqırı, X1 ásir baslarında

30. «Xibatul haqayıq» shıǵarması neshe baptan ibarat?

A.12; B.14; C.10; D.9

31. Yusip Xas Xajibtiń tuwılǵan jılın belgileń?

A.1015; B.1019; C.1007; D. 1025

32. «Devonu luǵatit turk» shıǵarması qashan jazılǵan?

A.1070-1072; B.1076-1077; C.1081-1087; D. 1065-1069

4.1. Jámiyetlik turmıstıń tárbiya, mektep hám pedagogikalıq pikirlerdiń rawajlanıwına tásiri.
Bir yarim ásir dawamsnda wayran bolgan Maverenaxr xalqı XIV-asirdiń baslarına kelip monǵol basqınshılarınıń zulımınan qutıla basladı. Maverennaxrda kúshli mámleket dúziwge bolǵan umtılıw jeńip shıqtı. Monǵol basqınshılarına qarsı Buxarada xalq Mahmud Tarabiy basshılıǵında qozǵaldı, Samarqand hám Xorasanda bolsa Sarbadarlar qozǵalańları en jaydı. Nátiyjede Sarbadarlar uzaq waqıt hákimiyattıda basqarıp turdı.

XIV ásirdiń 2-yarımında Maverennaxr mongol basqınshılarınan tolıq tazalandı. XIV ásirdiń axırı XV ásirdiń baslarında Oraylıq Aziyada feodallıq qatnasıqlar jánede rawajlana basladı. Saxibqiran Timur húkimranlıq etken dáwir Maverennaxr tariyxinda ahmiyetli orindi iyeledi.

Oraylasqan ulli Timur mamleketiniń payda boliwi menen Maverennaxrda jáne ilim hám mádeniyat, bilimlendiriw qaytadan rawajlana basladi. Sonlıqtanda XIV asirdiń ekinshi yarımı hám XV-asirdiń basları tariyxta Shıgıstaǵı oyanıw dawiriniń ekinshi basqıshı dep ataldı.

Bul dawirde Orailıq Aziyada ekonomika, ilim hám mádeniyat ósti. Amir Timurdıń húkimranlıǵı dáwirinde dúńyanıń kóplegen jerinen Samarqandqa ónermentler, alımlar, kórkem óner sheberleri alıp kelindi hám olardıń bay tajiriybeleri, dóretiwshilik ónerlerinen ilimdi rawajlandırıw, mádeniyattı kóteriw, qurılıstı en jaydırıw isleri rawajlandırıwda paydalanıldı.

Samarqandta hám Geratta medreseler, kitapxanalar qurıldı, meditsina ilimin úyreniwge qızıǵıw kúsheydi. Matematika, astronomiya, geografiya, tariyx, ádebiyat, flosofiya hám tábiyat tanıw ilimlerine baǵıshlanǵan bir qansha áhmiyetli shıgarmalar dóretildi.

Samarqand hám Gerat qalalarında ilim, mádeniyat orayları payda boldı. Samarqandta Shaxizinda, Góriamir maxbarası, Biybixanım maxbarası, Registan maydanı hám tagı basqada úlken qurılıslar payda boldı.

Samarqand átirapında 12 baǵ jaratıldı, Kóksaray, Bostansaraylar qurıp pitkerildi, meshitler, mektepler salındı. Bul islerge tek ǵana Amir Temur emes, al onıń átirapındaǵılarda ılayıqlı úleslerin qostı. Olardan Er Edigeniń, Qutbiddinniń, Saraymúlkxanımnıń, aqlıǵı Muhammad Sultanlardıń qurǵızǵan medreseleri mısal bola aladı.

Medreselerde sabaqlar arab, fars, turkiy (ózbek) tillerde alıp barıldı. Uluǵbek zamanına kelip matematika, astronomiya siyaqlı predmetler oqıtıldı. Joqarı oqıw ornı bolǵan medreseler Buxara, Samarqand hám Ǵıjduvanda qurıldı.

Buxaradaǵı, Samarqandtagi qurılgan medreseler ilimniń rawajlanıwındagı ilimiy orayǵa aylandı. Buxaradagı medrese diwalındaǵı tómendegi jazıw ele bar. «Ilim alıwǵa umtılıw hár bir múslim ushın qarız hám parızdur». Bul dáwirde Samarqandta Ulugbek alımlarga ǵamxorlıq kórsetip, ilimiy xızmetlerin marapatlap, xoshametlep bardı, ozi bolsa astronomiya, matematika pánleri boyınsha áhmiyetli jumıslardı isledi, observatoriyanı qurǵızdı.

Uluǵbek jaratqan kitapxanada ilimniń túrli tarawlarına baylanıslı 1500 kitap boldı. Samarqandta X ásirde 17 medrese bolıp, olarda ullı alımlar sabaq berdi. XIV— XV ásirlerde olardıń sanı jánede arttı. Baysuńǵır Mırza dáwirinde saray kitapxanası fondı jánede kóbeydi. Onıń basshılıǵında kitaplardı dizimnen ótkeriw isleri alıp barıldı.

Ulugbektin shákirti Aliy Qusshı Samarqandiy (1403-1474) astronomiya haqqında «Risolai dar falakiyat» degen kitaptı jazdı. Ol óz dawiriniń Ptolemeyi dep ataldı. Onıń bul shıǵarmasında geometriyalıq bilimlerdiń tiykarları bayan etildi, noqat, sızıq, maydan, sheńber hám sol siyaqlı túsinikler tolıq táriyplep berildi. Bul shıgarmada barlıq nárse ápiwayı hám quramalı nárselerge bólinip táriyplendi.

XIV-XV asirlerde Samarqandta jasap dóretiwshilik miynet etken Mir Sayid Sharif Juroniy (1340-1413) til, logika, huqıq, filosofiya hám basqa pánlerge tiyisli 50 den artiq shıǵarmalar dóretti. XV ásirde Oraylıq Aziyada tariyx páni keń rawajlandı. «Xafizi Abru Zubdan tavorix» (Tariyxtiń qaymagı) degen kitap jazıldi hám bul kitapta 1447 jılga deyin bolgan waqıyalar bayan etildi.

Al, Abdurazax Samarqandiy tárepinen jazılǵan «Matlai sadain va majmai baxrain» (Eki saadatlı juldızdın shıgıw ornı hám eki tenizdin qosilgan jeri) degen shıgarmasında 1471 jılga deyingi waqiyalar bayan etildi.

Sultan Husayn Bayqara dáwirinde ilimpazlar hám shayırlar Samarqandtan Geratqa kóship ótti. Gerat ilimiy-mádeniy orayǵa aylandırıldı. Alisher Nawayı Geratta ilim, mádeniyat hám bilimlendiriw islerin jolǵa qoyıwda, jerlerdi abadanlastırıw islerinde kóp miynetler isledi.

Geratta saltanatlı arxitekturalıq qurılıslar salındı, ilimiy pikir tartısları keń jolga qoyıldı. Bul dáwirde Sheybaniyxan medresesi, Abduraxim Sadr medresesi, Mir Arab medresesi, Kalon meshiti hám basqada binalardıń qurılıwı tálim-tárbiya protsesinde júda áhmiyetli basqısh boldı.

Jeke menshik mektepler payda boldı, muǵallim jallap balalardı úyde oqıtıw ilajları ádetke aylandırıldı. Qala hám awıllarda ashılgan mekteplerde balalardı oqıtıw 6 jastan baslandı. 6 jaslı balalar mektepke barıp, alippeni úyrenip, onın ayrım háriplerin jazıwdi mashq etti. Oqıwshılar mekteplerde sawat ashqannan keyin medresege kirip diniy hám dúnyalıq pánlerden bilim aldı.

Ulıwma, XIV—XVI ásirlerde Maverennaxrda tálim-tárbiya hám pedagogikalıq pikirler rawajlanıwdıń joqarı basqıshına ótti.