Pedagogika tariyxı pán sıpatında. Eń áyyemgi dáwirlerden b e. VII ásirge shekemgi tálim-tárbiya hám pedagogikalıq pikirler. VII ásirden XIV ásirdiń birinshi yarımına shekem Orta Aziyada tárbiya, mektep hám pedagogikalıq pikirler

9.1. Áyyemgi Shıǵıs, áyyemgi Greciya, áyyemgi Rim mámleketlerindegi mektep hám tárbiya.
Pedagogika tariyxı áyyemgi dáwirlerden baslap házirgi kúnlerge shekemgi bolǵan túrli tariyxıy dáwirlerde tárbiya, mektep hám pedagogikalıq teoriyalardıń rawajlanıwın dáwirler talabı tiykarında úyrenip keldi. Hár bir sociallıq dúzim, onıń keleshegi, insaniyattıń rawajlanıwı, hár bir adamnıń turmıs dárejesi ilim hám mádeniyattıń rawajlanıwı menen tikkeley baylanıslı.

Jámiyetlik turmıs nızamlılıǵı insanlıq civilizaciyanı erteden iyelegen «Áyyemgi shıǵıs» dep atalıwshı Arab elleri, Oraylıq Aziya, Qıtay, Hindistan h.t.b. mámleketler mádeniy rawajlanıwdı birgelikte dóretiwine alıp keldi. Usı shıǵıs xalıqları kóp ásirler dawamında insanıylıq mádeniyattıń shamshıraǵı bolıp kelgen. Evropa bul ellerden texnikalıq bilimlerdi, oqıw hám jazıwdı, óndirislik tájiriybelerdi, jámiyetlik hám mámleketlik teoriyalar menen bayıtılǵan ámeliy tájiriybelerdi, ilimiy hám diniy teoriyalardı ózlestirgen. Hátteki grek danıshpanları shıǵıs tájiriybesin úyreniw ushın arnawlı túrde sapar shegip kelgen. Usılardı esapqa alıp, Germaniyalı ilimpaz Xerlerdiń «Shıǵıs Evropanıń muǵállimidur» dep jazǵanlıǵı biykarǵa emes.

Orta Aziya xalıqlarınıń burınǵı dáwiri oǵada bay mádeniyatqa iye bolǵan. Adamlardıń bul dáwirde úngir, jıralarda qáwim bolıp jasawı nátiyjesinde dáslepki tálim-tárbiyanıń kórinisleri payda bola baslaǵan. Qáwim aǵzaları, ata-anaları balaların ań awlawǵa, suwıqtan qorǵanıwǵa, ot jaǵıwǵa, awqat túrlerin tabıwǵa, kiyim kiyiwge h.t.basqalar úyrete baslaǵan. Basqasha etip aytqanda tárbiya turmıs zárúrlikleri tiykarında kelip shıqqan.

Keyingi dáwirlerde tabılǵan zardushtiylik dininiń muqaddes kitabı «Avesto» pútkil adamzat civilizaciyası tariyxı, mádeniyatında úlken áhmiyetke iye bolıp, bunnan XXX ásir aldında bul jerlerde ullı mádeniyat, ullı mánawiyat bolǵanlıǵın tastıyıqlaydı. «Avesto»da Oraylıq Aziya, Iran, Azerbayjan xalıqlarınıń eń áyyemgi úrp-ádetleri, isenim hám ibadatları, diniy máresimler hám xalıq awızeki dóretpeleri haqqında maǵlıwmatlar berilgen.

Sonıń menen birge ertedegi Orxon-Enisey, Talas, Sudji, Barlıq, Altın kól, Elegesh jazba estelikleri, Qıtay jılnamaları h.t.basqalarda óz dáwirindegi sociallıq jaǵday, tálim-tárbiyanıń, mádeniyattıń ahwalın kórseter edi. Xalıq awızeki dóretpeleri, ásirese qulshılıq jámiyeti dáwirinde hám feodallıq jámiyet baslarında dúńyaǵa kelgen «Tumaris», «Sievush», «Rustam», keyinshelik dóretilgen «Alpamıs», «Qoblan», «Manas», «Máspatsha» h.t.b. dástanlarda xalqımızdıń etnopedagogikasına tiyisli bahalı pikirler keltirilgen.

Tariyxıy rawajlanıwdıń keyingi dáwirlerine kelip áyyemgi jámiyettiń ornına qulshılıq jámiyeti ornay basladı. Áyyemgi shıǵısta birinshi klasslıq jámiyetler payda boldı hámde materiallıq, mánáwiy mádeniyatqa tiykar salındı. Ásirese áyyemgi Greciyada bul mádeniyat tez pát penen rawajlana basladı hám duńya mádeniyatı hám aǵartıwshılıǵına qosılǵan ulken ules boldı.

Eramızdıń baslanıwınan aldın Oraylıq Aziyanıń shıǵıs tárepine jaqın bolǵan jerde Orta teńiz benen Hindistandı birlestiriwshi qárwan jolı qurılǵan. Sońın ala Oraylıq Aziya arqalı Qıtaydan Orta teńizge qaray «Ullı jipek jolı» ashılǵan. Nátiyjede Oraylıq Aziya mámleketler ara úlken sawda-satıq orayına aylanǵan. Bul óz gezeginde Oraylıq Aziya qalalarında mádeniyattıń gullep rawajlanıwına sebep bolǵan. Ásirese áyyemgi Greciyada mádeniyat, tárbiya, mektep hám dáslepki pedagogikalıq pikirler basqa áyyemgi Shıǵıs mámleketlerine qaraǵanda bir qansha erte rawajlanǵan.

Greciya onsha ulken bolmaǵan bir neshe qulshılıq ellerden ibarat mámleket bolǵan. Onıń eń ulken Lakoniya (paytaxtı Sparta) hám Attika (paytaxtı Afina) mámleketlerinde mádeniyat júdá rawajlanǵan. Bul qalalardıń hár birinde tárbiyanıń basqa mámleketlerdegige uqsamaǵan túrleri payda boldı. Bul tárbiya sistemaları qalalardıń atları menen atalıp, tiyislisinshe «Sparta» hám «Afina» usılındaǵı tálim-tárbiya sistemaları dep atalǵan.

Greciyada qullardı «sóyleytuǵın is quralı» dep esaplaǵan. Sebebi qullar basqa mámleketlerdegidey ápiwayı insanıy huquqlardan ayırılǵan edi.

Lakoniya mámleketinde tiykarınan diyxanshılıq rawajlanǵan bolıp, 9 mıńnan aslam qul iyeleri 250 mıńnan aslam xalıqqa hukimranlıq eter edi. Spartada bolsa qullar ayawsızlarsha ezilip, awır ahwalda jasaǵan. Tárbiya jumısları mámleket ıqtıyarında bolıp, onıń tiykarǵı maqseti Spartalılardıń balaların ǵayratlı, shınıqqan áskerler etip tayarlawdan, sonday-aq, bolashaq qul iyeleri retinde tárbiya beriwden ibarat bolǵan.

Spartalılardıń balaları 7 jasqa shekem uyinde tárbiyalanǵan, keyin «agella» dep atalıwshı mámleketlik mektepke berilgen hám ol jerde 18 jasqa shekem tálim-tárbiya alǵan. Bul mekteplerdiń basshıları mámleket tárepinen abıroylı, kópke belgili adamlardan qoyılıp, olar «pedonom» dep atalǵan. Bul jerde ásirese ul balalardıń tárbiyasına ayırıqsha itibar berilip, olarǵa dene shınıǵıwları isletilgen, olardı suwıqqa, ashlıqqa, shólge, awırıwǵa shıdamlı etip tárbiyalawǵa háreket etilgen. Oqıw processiniń tiykarǵı bólimin áskeriy gimnastika shınıǵıwları quraǵan. Sonday-aq olarda júziw, sekiriw, nayza ılaqtırıw, gúres, qol urısı basqada sabaqlar berilgen. Balalarǵa bul sabaqlardan tısqarı mánawiy táreptende rawajlanıwı ushın muzıka, qosıq hám diniy oyınlarda uyretilgen. Bul sabaqlardıń mazmunıda jawıngershilik ruwxında alıp barılǵan.

Sparta tálim-tarbiya sistemasında bala 18-20 jasqa jetkende arnawlı «efebler» (Áyyemgi Greciyada er jetken balalar solay atalǵan) toparına ótkerilgen hám ol jerde áskeriy xızmetti ótegen.

Spartada qızlar tárbiyasınada úlken itibar berilip, olarda áskeriy hám fizikalıq jaqtan tayarlıq boyınsha tárbiya alǵan.

Afinada tárbiya sisteması Spartaǵa salıstırǵanda birqansha basqasha bolǵan. Spartadan ózgesherek, Afinada qullarǵa sál jeńilirek, yaǵnıy jeke menshik zat sıpatında qaralar edi. Ol jerde kámbaǵal shańaraqta tuwılǵan, qullıqtan azat etilgen adamlardıń ulken bir toparı óz aldına ajıralıp shıǵıp, ónermentshilik penen shuǵıllandı. Ol jerde eń gózzal hám barkamal insan dep hám fizikalıq hám mánawiy tárepten jetik rawajlanǵan insandı ózleriniń «idealı» dep esaplar edi.

Afinada balalar 7 jasqa shekem uyinde tárbiya alǵan. Ul balalar 7 jastan baslap mektepke barǵan, al qızlar shańaraqta anasınıń járdeminde uy jumıslarına uyretilgen. Afinada balalar dáslep (7 jastan 13-14 jasqa shekem) «grammatist» (grammatika yaǵnıy sawat ashıw muǵalliminiń mektebi) hám «kifarist» (grekshe muzıka, yaǵnıy muzıka oqıtıwshısı mektebi) mekteplerinde tálim alǵan. Bul mektepler tólemli bolǵan. Sonlıqtanda kópshilik balalar oqıy almaǵan. Bul mekteplerdegi oqıtıwshılar «didaskol» dep atalǵan. (Men oqıyman degen mánistegi «didasko» sózinen keyinshelik «didaktika» - tálim teoriyası degen sóz kelip shıqqan)

Balalardı mektepke arnawlı ajıratılǵan qullar alıp barǵan hám alıp qaytqan. Bunday qullar «pedagog» dep atalıp (grekshe «pais», «paidos» - bala, gódek hám «ago» - jetekleymen), bala jeteklewshi, yaki, balaǵa jol kórsetiwshi degen mánisti ańlatadı.

Afinadaǵı grammatist mektebindegi tálim-tárbiyanıń mazmunı oqıw, jazıw hám esaplawdı úyreniwden ibarat bolǵan. Ul balalar 13-14 jaslarında «polestra» (gúres mektebi) dep atalǵan oqıw ornına ótkerilgen. Bul jerde 2-3 jıl dawamında olar fizikalıq shınıǵıwlar menen shuǵıllanǵan. Bul shınıǵıwlar «bes gúres» dep ataq alıp, olar: juwırıw, sekiriw, gúresiw, disk hám nayza ılaqtırıwdan ibarat bolǵan, sonday aq ol jerde júziwgede úyretilgen. Polestra mektebinde oqıw biypul bolǵan. Sonıń ushın bul mektep kóplegen kambaǵal balaları ushın aqırǵı mektep bolǵan. Ayırım qurǵın jasawshı adamlar balaların bunnan keyin «gimnasiy» (gimnaziya) dep atalǵan oqıw ornında oqıtqan. Gimnasiydi pitkergenler mámleket basqarıw organlarında jumıs isley alıw huqıqına iye bolǵan. Sonlıqtanda ol jerde filosofiya, siyasat, ádebiyat pánleri kóbirek oqıtılǵan. Lekin bul jerdede dene tárbiyası páni tiykarǵı pán sıpatında oqıtılıwı dawam etilgen.

Ulıúma Spartadaǵı sıyaqlı Afinadada bala 18-20 jasqa jetkende efebler qatarına ótkerilip, áskeriy xızmetti ótegen. Degen menen Sparta hám Afina tálim-tárbiya sistemasınıń bas maqseti keleshek qul iyelerin tárbiyalaw bolıp, baǵdarı qullardı jek kóriwshilikke, olar menen ayawsızlıq penen munásibette bolıwǵa, eziwshilik kóz-qaras ruwxında bolıwǵa qaratılǵan.