Pedagogika va psixologiya fakulteti “umumiy pedagogika”

2.2-§. Psixologiya fanlarni o‘qitishda ko‘rgazmali metodlardan foydalanishning shakl, metod va vositalari
Amaliy usullar o'quvchilarning (talabalarning) bilim, ko'nikma va malakalarni o'zlashtirishga qaratilgan amaliy faoliyatini o'z ichiga oladi. Bu guruhga talabalar nafaqat tinglash (og'zaki usullarda bo'lgani kabi), qarash (vizual usullarda bo'lgani kabi), balki ta'lim muammolarini hal qilishga qaratilgan ma'lum kognitiv harakatlarni ham bajaradigan usullar kiradi. Psixologiyani amaliy o'qitishda quyidagilar kiradi:

• 
  psixologik tajribalarni taqlid qiluvchi laboratoriya ishi;
  
• 
  psixodiagnostik vazifalarni, xususan, psixologik testlarni bajarish;
  
• 
  psixologik muammolarni hal qilish;
  
• 
  mashqlar;
  
• 
  guruh muhokamasi;
  
• 
  o'rganilayotgan jarayonlarga taqlid qiluvchi didaktik va ishbilarmonlik o'yinlari.
  

Bu usullar qanday ta’lim maqsadlarini ko‘zlashiga qarab turlicha qo‘llaniladi.
Laboratoriya ishi psixologik eksperimentlar modellari sifatida: 1) o'quvchilarga ma'lum psixologik qonuniyatlarni amalda ko'rsatish yoki 2) psixologik eksperiment texnikasini o'zlashtirish uchun amalga oshirilishi mumkin.
Birinchi muammoni hal qilish uchun ular har qanday ta'lim dasturlari doirasida amalga oshirilishi mumkin. Asosiysi, o'quvchilar ushbu bog'liqlik yoki naqshning haqiqatiga ishonch hosil qilishlaridir. Ikkinchi muammoni hal qilish uchun psixologlarni tayyorlash doirasida laboratoriya ishlari olib boriladi.Bunda eksperimentni professional darajada malakali tashkil etishga, shuningdek, psixologik tadqiqot metodologiyasi nuqtai nazaridan eksperimental natijalarni to‘g‘ri loyihalashga alohida e’tibor beriladi.
Psixologik testlar psixodiagnostik qobiliyatlarni rivojlantirish yoki o'zini o'zi bilish uchun o'tkazilishi mumkin. Shu bilan birga, psixologiya o`qitish maqsadlaridan kelib chiqqan holda testlarni puxta tanlash va to`g`ri qo`llash muhim ahamiyatga ega. Psixologiya fanidan amaliy mashg`ulotlarda qo`llash imkoniyatlariga ko`ra testlarning bir qancha turlarini ajratish mumkin.

1. 
   Murakkab professional testlar (masalan, MMPI, Vekslerning razvedka testi). Ularni olib borish uchun jiddiy psixologik malaka talab etiladi.
   
2. 
   Nisbatan oddiy umumiy psixologik testlar (masalan, Ekstraversiya va nevrotizmni aniqlash uchun Eyzenk testi yoki muloqot va tashkiliy ko'nikmalar testi). Ularni amalga oshirish kamroq jiddiy psixologik tayyorgarlik bilan mumkin.
   
3. 
   Kasbiy faoliyatning ma'lum sohalari uchun amaliy maqsadlar uchun ishlab chiqilgan psixologik testlar (masalan, "Yetakchilik uslubi so'rovi", "Oilaviy ta'lim uslubi testi").
   
4. 
   Rekreatsion testlar (masalan, "Boshqalar sizni yaxshi ko'radimi?"). Ko'pincha ularni amalga oshirish juda oddiy va jiddiy ilmiy asosga ega emas.
   

Psixologlarni tayyorlash uchun keng doiradagi professional psixologik testlardan foydalanish mumkin, ikkinchisi bundan mustasno. Shu bilan birga, psixologik usullarni o'zlashtirish, amaliy muammolarni hal qilish qobiliyati va o'z-o'zini bilish vazifalarini bir vaqtning o'zida hal qilish mumkin.Boshqa ixtisoslik talabalari va maktab o'quvchilari bilan mashg'ulotlarda talabalarning etarli darajada tayyorlanmaganligi va shuning uchun didaktik maqsadga muvofiq emasligi sababli birinchi turdagi testlardan foydalanish mumkin emas. Ikkinchi turdagi testlar juda mos va foydalidir, chunki psixologiya o'qitishning etakchi didaktik vazifalari metodlar bilan umumiy tanishish va o'z-o'zini bilishdir. Amaliy psixologik testlar oliy kasbiy ta'lim dasturlarida qimmatlidir.
4-turdagi testlar - ko'ngilochar - psixologiya darslarida foydalanish uchun mos emas (bu faqat istisno sifatida ruxsat etiladi); aks holda, talabalar va maktab o'quvchilarida bular psixologik fan va amaliyot usullari degan taassurot paydo bo'lishi mumkin.
Psixologik muammolarni hal qilish nazariy bilimlarni mustahkamlashga yoki bu bilimlarni amaliy muammolarni hal qilishda qo'llashga qaratilgan bo'lishi mumkin. Bu nazariy tushunchalar va qonunlar o'rtasidagi muvofiqlikni o'rnatish vazifalari va ulardan foydalanish misollari bo'lishi mumkin; adabiy qahramonlar yoki taniqli shaxslarning xatti-harakatlarini psixologik tahlil qilish uchun vazifalar; shaxsiy hayot yoki ta'lim vaziyatlarni psixologik tahlil qilish uchun vazifalar. Bunday masalalarga misol qilib oʻrta maktablar uchun B. M. Teplov (1947), E. A. Klimov (1997), Yu. A. Samarin (1950), Ya. L. Kolominskiy (1986) darsliklarini keltirish mumkin. Vazifalar universitetlarda psixologiyani oʻrganish boʻyicha oʻquv kurslarida ham keng qoʻllaniladi (Toplam vazifalari, 1974; Ivaschenko, 1979; Umumiy psixologiya boʻyicha seminar, 1979; Kudrina, 1986; Taratunskiy, Taratunskaya, 1988; Tu-rusov.
Mashqlar talabalarda ilmiy-tadqiqot ishlarining ko'nikma va malakalarini shakllantirish imkoniyatini beradi: matematik statistikaning muayyan usullarini qo'llashda yoki amaliy psixologik ishda, masalan, maslahat ko'nikmalarini egallashda (Umumiy psixologiyadan amaliy ish, 1979; Turusova, 1994). Regush, 1996; Klimov, 1999). Mashqlar rivojlanish maqsadlariga erishish uchun ham ishlatilishi mumkin.
Guruh muhokamasi va ishbilarmonlik o'yini psixologiyani o'qitishda amaliy usullar sifatida tegishli muloqot yoki kasbiy ko'nikmalarni egallashga qaratilgan. Ular psixologiya talabalari guruhlarida maslahat asoslari, oila psixologiyasi, mehnat psixologiyasi va tashkiliy psixologiya kabi fanlardan o'tkazilishi mumkin. Bu usullar boshqa kasbiy oliy ta’lim dasturlari uchun ham qimmatlidir.
Yuqorida muhokama qilingan amaliyotlar odatda laboratoriya va amaliyot mashg'ulotlarida qo'llaniladi.
Psixologiya fanidan sinfda talabalar va o'quvchilarning kognitiv faoliyatining xususiyatlari
Turli xil o'qitish usullari o'quvchilarning bilish faoliyatining tabiatiga turli yo'llar bilan ta'sir qiladi. Shu munosabat bilan M.N.Skatkin va I.Ya.Lerner tomonidan taklif qilingan usullarning tasnifi qiziqish uyg'otadi. Unga ko'ra quyidagi o'qitish usullari ajratiladi;

• 
  tushuntirish va illyustrativ;
  
• 
  reproduktiv;
  
• 
  muammoli;
  
• 
  qisman qidiruv;
  
• 
  tadqiqot (Pedagogika, 2002, 275-281-betlar).
  

Tushuntirish-illyustrativ usul o‘qituvchining tayyor ma’lumotni yetkazishi, o‘quvchilar (talabalar) esa uni idrok etishi, tushunishi va eslab qolishidan iborat.Bu ma'lumot uzatishning juda ko'p vaqtni tejaydigan usuli. Biroq, uni qo'llashda olingan bilimlardan foydalanish qobiliyati shakllanmaydi. Bu usul ma'ruza o'qish uchun juda xos bo'lib, o'qituvchi dastlab nazariyani bayon qilganda, kontseptsiyani shakllantirganda, so'ngra kundalik hayot voqeligini psixologik tahlil qilish yoki empirik tadqiqotlar uchun ulardan foydalanish bo'yicha rasmlar yoki misollar keltiradi. O'qituvchiga psixologik bilimlarni tushuntirish usullarini tanlashda, yangi bilimlarning psixologiya yoki boshqa fanlar bo'yicha talabalarning o'tmish tajribasi va bilimlari tizimiga qanday kiritilishini oldindan bilish muhimdir. Bunday joylashtirishning foydali usullari o'xshashlik, talabalarga allaqachon ma'lum bo'lgan boshqa hodisalar va tushunchalar bilan taqqoslash bo'lishi mumkin.
Reproduktiv usul o'qituvchining talabadan (talabadan) ma'lum bir ta'lim harakatini takrorlashni so'rashidan iborat. O`quvchi o`qituvchi belgilagan qolip bo`yicha harakatlarni bajaradi va shu bilan ko`nikma va malakalarni o`zlashtiradi. Ushbu usul odatda psixologiya seminarlari va mahorat darslarida qo'llaniladi.
Muammoli usul shundan iboratki, o‘qituvchi o‘quvchilar (o‘quvchilar) oldiga muammo qo‘yadi, so‘ngra uni hal qilish yo‘lini o‘zi ko‘rsatadi. Boshqa holatda esa qo‘yilgan muammoli savolga javob berish, muammoli vaziyatni tahlil qilish va tegishli vositalarni izlash o‘qituvchi rahbarligida o‘quvchilarning o‘zlari tomonidan individual yoki guruhli tarbiyaviy ishlar jarayonida amalga oshiriladi.Shunday qilib, ilmiy muammolarni hal qilish namunalari, ilmiy tafakkur mantig'i namunalari, shuningdek, psixologik bilimlarni amaliyotda qo'llash usullari ko'rsatiladi. Ma'ruza o'qiyotganda bu usul quyidagicha amalga oshiriladi. O`qituvchi avvalo savol qo`yadi, biror fakt, psixik hodisa, eksperimental yoki hayotiy vaziyatni tasvirlaydi, so`ngra ularning nazariy umumlashtirishini tushuncha shaklida beradi, psixologik bilimlar muammoni tushuntirish yoki hal qilishda qanday yordam berishi mumkinligini ko`rsatadi. Psixologiyani o'rganishda muammoli vaziyatlardan foydalanish sezilarli motivatsion ta'sir ko'rsatadi. Yangi bilimlarni taqdim etishdan oldin o'qituvchi muayyan muammo yoki muammoli savolni qo'yadi. Uni muhokama qilish va ushbu muammoni hal qilish jarayonida o'qituvchi yechim sifatida psixologik bilimlarni taklif qiladi (yoki talabalar o'zlari topadilar). Bunday muammolarni topish mumkin bo'lgan barcha holatlarda o'quv jarayoni qiziqarli bo'ladi va psixologiyani o'rganish amaliy jihatdan foydali bo'ladi. Bo‘lajak o‘qituvchilarga psixologiyani pedagogik vaziyatlar va xatolarni tahlil qilish, “psixologik bilimlar ishlab chiqarish” va uning tajribasi orqali o‘qitishning bunday usuli, xususan, E. A. Klimov (1998) tomonidan taklif etilgan.
Qisman qidiruvni o'rganish usuli ko'pincha evristik deb ataladi. Uning mohiyati shundan iboratki, o'qituvchi ta'lim muammosini alohida vazifalarga ajratadi va o'quvchilar (o'quvchilar) ularning echimini topish uchun choralar ko'radilar. Har bir muammo mustaqil ravishda hal qilinadi, lekin butun hal qilish jarayonini rejalashtirish o'qituvchi tomonidan amalga oshiriladi. Ushbu usul amaliy mashg'ulotlarda, talabalar mavzu bo'yicha ko'rsatmalarni shakllantirish, u bilan o'zaro munosabatlarni tashkil etish, olingan empirik ma'lumotlarni ro'yxatga olish, qayta ishlash va sharhlashni o'rganganda qo'llaniladi. Bu usul talabalarga kichik va o'rta kurslarda kurs ishlarini o'rgatishda qo'llaniladi.
O'qitishning tadqiqot usuli talabalar tomonidan bilimlarni ijodiy qo'llashni o'z ichiga oladi. Shu bilan birga, ular mustaqil tadqiqot ishlari tajribasini rivojlantiradilar. Ushbu o'qitish usuli talabalar kurs va tezislarni bajarishda qo'llaniladi.
O'quvchilar va talabalarning bilimlarni o'zlashtirish jarayonida faollik darajasi muvaffaqiyatli o'rganishning muhim omilidir. Shu nuqtai nazardan qaraganda, so‘nggi paytlarda psixologiya o‘qitishda faol usullardan foydalanish zarurligiga alohida e’tibor qaratilmoqda (Lyaudis, 1989; Klimov, 1998; Kadochkina, 1998; Badmaev, 1999; Smirnov, 2001). Yuqorida muhokama qilingan usullarni o'z-o'zidan passiv yoki faol deb hisoblash mumkin emas. O'quvchilar va talabalarning bilish faoliyatining maxsus tashkil etilishi ularga faol xarakter beradi.
O‘qitish metodi o‘quvchi faoliyatini, birinchi navbatda, aqliy faoliyatini faollashtiruvchi, shaxsning aqliy rivojlanishiga xizmat qiladigan usul va usullarga asoslansagina samarali bo‘lishi mumkin. Talabaning bilish faoliyati qanchalik faol bo'lsa, o'quv samaradorligi shunchalik yuqori bo'ladi (Badmaev, 1999, 47-bet).Faol o'qitish usullari deganda o'quvchi ancha passiv rol o'ynaydigan an'anaviy yondashuvlardan farqli ravishda o'quv jarayonida sub'ektning yuqori faolligiga munosabatni amalga oshiradigan usullar tushuniladi. Biz S. D. Smirnovning "ta'limning faol usullari" atamasi mutlaqo to'g'ri emasligi haqidagi fikrga qo'shilishimiz kerak, chunki passiv o'qitish usullari printsipial jihatdan mavjud emas. Ammo bu faoliyat darajasi haqiqatan ham bir xil emas (ya'ni, faol usullardan foydalanganda ancha yuqori) (Smirnov, 2001, 170-bet). Treningni faollashtirish va samaradorligini oshirish uchun ma'lum usullardan foydalanish turli xil faol usullarning xususiyatlari hisoblanadi.
Taqdimotning majoziy tili bilan ajralib turadigan o'qitish vositalaridan foydalanishni o'z ichiga oladi. Vizual, eshitish, teginish tasvirlari og'zaki tavsifni to'ldiradi va shuning uchun o'quvchilar tomonidan o'quv materialini yaxshiroq tushunishga yordam beradi.
Vizualizatsiyaning 2 taasosiy turi mavjud: mavzu, vizual va og'zaki.