Penitensiar sistemdə Vərəmə nəzarət üzrə TƏLİmat

Fəsil  3.  Vərəmin  diaqnostikası:  Diaqnostik  müayinələrin  keçirilməsində  laboratoriya 
xidmətinin rolu 
ƏN-nin laboratoriya xidməti ibarətdir: 
- İMM-nin tibb xidmətinin laboratoriyası (mərkəzi laboratoriya - ML); 
-  Bəlğəmin  mikroskopiyasını  və  Xpert  TB/RIF  müayinəsini  aparan  periferik 
laboratoriyalar (PL); 
- Bioloji materialların daşınması. 
ƏN laboratoriya xidməti şəbəkəsinin ierarxiya strukturunun şərti sxemi: 
 
 
 
İMM-nin ML-i PSVNP-də əsas rol oynayır. O, Vərəmə Nəzarət Proqramlarında istifadə 
üçün  ÜST  tərəfindən  tövsiyə  olunmuş  vərəm  üzrə  bütün  növ  bakterioloji  müayinələri,  o 
cümlədən  yaxmanın  mikroskopiyası,  əkmə,  1-ci  və  2-ci  sıra  dərmanlara  həssaslıq  testi 
(DHT)  və  ən  yeni  molekulyar  müayinə  üsullarını  aparır.  PL-lərın  işinin  keyfiyyətinə 
nəzarəti  ML  edir.  Öz  növbəsində  ML-in  işinin  keyfiyyətinə  nəzarət  qarşılıqlı  yoxlama 
əsasında  Səhiyyə  Nazirliyinin  (SN)  Milli  İstinad  Laboratoriyası  (MİL)  ilə  birgə  həyata 
keçirilir.  DHT-lərin  xarici  keyfiyyət  nəzarəti  Almaniyanın  Borstel  Ali  Milli  İstinad 
Laboratoriyası (AMİL) tərəfindən aparılır.  
Bundan  başqa  ML  vərəmin  müalicəsi  gedişində  preparatların  yan  təsirlərinin  (YT) 
vaxtında  müdaxilə  etmək  məqsədilə  qanın  və  digər  bioloji  materialların,  o  cümlədən 
qaraciyərin,  böyrəklərin,  qalxanvari  vəzinin  və  s.  kliniki-laborator  göstəricilərinin 
müayinəsini  həyata  keçirir.  Bu  laboratoriya  habelə  Vərəmə  Nəzarət  sahəsində  nəzarətin 
müxtəlif sahələri üzrə elmi-tədqiqat fəaliyyəti göstərir.  
Laboratoriya xidməti PSVNP-nin aparıcı istiqamətlərində özül rol oynayır: 

 
Vərəm hallarının aşkarlanmasında və diaqnostikasında;  

 
Pasiyentlərin  kateqoriyalarının  müəyyən  edilməsində  və  müvafiq  müalicənin 
seçilməsində; 

 
Müalicənin  monitorinqində,  hər  bir  pasiyentin  kliniki  vəziyyətinin,  habelə  müalicə 
nəticələrinin və yekunlarının qiymətləndirilməsində; 
AMİL, Borstel 
İMM ML (Yaxmanın 
mikroskopiyası, Xpert 
TB/RIF, əkmə, DHT, 
genotipləşmə) 
MM laboratoriyası 
(yaxmanın 
mikroskopiyası, Xpert 
TB/RIF) 
İT-lərin laboratoriyası 
(yaxmanın 
mikroskopiyası, Xpert 
TB/RIF) 
CM-lərin 
laboratoriyası 
(yaxmanın 
mikroskopiyası, Xpert 
TB/RIF) 
ETAXİ MİL 

Penitensiar sistemdə vərəmə nəzarət üzrə Təlimat, 2013
 
19 
 

 
PSVNP-yə cəlb olunmuş tibbi heyətin qarşılıqlı peşə münasibətində; 

 
Proqram idarəçiliyində, rüblük hesabatların hazırlanmasında; 

 
Vərəmlə mübarizə tədbirlərinin keyfiyyətinə nəzarətdə; 

 
Dərmanlara davamlılıq üzrə epidemioloji nəzarətdə. 
 
İMM-nin  laboratoriyası  İT-lərdən  və  CM-lərdən  analizlər  üçün  biomaterialları  qəbul 
edir.  Nümunələrin  müayinəsindən  sonra  cavablar  həmin  müəssisələrin  tibbi  heyətinə  geri 
göndərilir  və  pozitiv  nəticəli  məhbuslar  müalicə  olunmaq  üçün  İMM-yə  köçürülür. 
Laboratoriyada istifadə olunan SƏPayrıca dərc edilmişdir. 
 
ƏN  müasir  vərəm  laboratoriyası  xidməti  bioloji  materialların  fenotipik  və  genotipik 
müayinələrini aparır: 
1.
 
Fenotipik  müayinələr:  birbaşa  mikroskopiya,  duru  və  bərk  qidalı  mühitlərdə  əkmə 
müayinələri, duru və bərk qidalı mühitlərdə DHT. 
2.
 
Genotipik  müayinələr:  LPA,  Хреrt  TB/RIF  sistemində  polimeraza  zəncirvari 
reaksiyası (PZR), genotipləşmənin ilkin mərhələləri. 
Bəlğəm yaxmasının birbaşa mikroskopiyası 
Hal-hazırda  ƏN-də  bəlğəm  yaxmasının  mikroskopiyası  klassik  Sil-Nilsen  və 
flüorossent mikroskopiya üsulları ilə aparılır.  
Bəlğəm yaxmasının mikroskopiyasının interpretasiya cədvəli. 
Müşahidə olunan 
basillərin sayı 
Nəticələrin 
qiymətləndirilməsi 
Bəlğəmin hər 
ml-də olan 
basillərin təxmin 
olunan miqdarı 
Pozitiv 
nəticənin müəyyən 
edilməsi ehtimalı 
 
100 və daha artıq görüş 
sahəsində - 0  
- 
1 000-dən az 
10 %-dən az 
300 görüş sahəsində 1-2  
TDB – az saylı 
5 000 – 10 000 
50 % 
100 görüş sahəsində 1-9  
TDB 1+ 
Təxminən 30 000 
80 % 
10 görüş sahəsində 1-9 
TDB 2+ 
Təxminən 50 000 
90 % 
Hər görüş sahəsində 1-9  
TDB 3+ 
Təxminən 100 000 
96.2 % 
Hər görüş sahəsində 10-
dan çox 
TDB 4+ 
Təxminən 500 000 
99.95 % 
Xpert TB/RIF 
Yaxmanın  mikroskopiyasının  sadəliyinə  və  iqtisadi  mənfəətinə  baxmayaraq,  vərəmin 
erkən  aşkarlanması  üçün  tam  avtomatlaşdırılmış  molekulyar  müayinə  üsulu  olan  Xpert 
TB/RIF getdikcə daha böyük əhəmiyyət kəsb edir. Onun istifadədə sadəliyi, nəticələrin əldə 
edilməsində  sürətliliyi  və  bioloji  materialda  mövcud  olan  mikobakteriyalara  yüksək 
həssaslığı üstünlük təşkil edir. Müayinənin cavab variantları aşağıdakılardır:  

 
Müayinə materialında VM vardır və ya yoxdur;  

 
Aşkar edilmiş VM-lərdə rifampisinə davamlılıq vardır və ya yoxdur. 
Əkmə müayinəsi və DHT qoyulması: 
Bioloji  materialın  əkmə  müayinəsi  nümunələrdə  olan  VM-ləri  müəyyən  etmək  üçün 
daha yüksək həssaslığı olan üsuldur. Əkmə üsulu ilə VM-ləri aşkarlamaq ehtimalı 30-50% 
artmış olur.  
Bitmə vermiş mikrob kulturası 1-ci və 2-ci sıra dərmanlara DHT qoymaq üçün istifadə 
edilir.  

Penitensiar sistemdə vərəmə nəzarət üzrə Təlimat, 2013
 
20 
 
Penitensiar  sistemin  laborator  xidmətində  duru  və  bərk  qidalı  mühitlərə  əkmə  aparılır. 
Əkmə  üçün  istifadə  edilən  qidalı  mühitdən  asılı  olaraq  mikobakteriyaların  artıb 
çoxalmasının surəti fərqlənir. Belə ki, bərk, yəni Levenşteyn-Yensen (LY) mühitində bitmə 
21 – 56-cı günlərdə baş verir.  
BACTEC/MGIT duru qidalı mühit  tətbiq edildikdə  bitmə 4  –  42-ci  günlərdə  baş  verir 
və bərk qidalı mühitlə müqayisədə aşkarlanma səviyyəsi 10% daha yüksək olur. 
DDV-nin bərk qidalı mühitdə diaqnostikası və DHT 
 
DDV-nin diaqnostikası 9 – 12 həftə çəkir. 
DDV-nin duru qidalı mühitdə diaqnostikası və DHT  
 
 
DDV-nin diaqnostikası 3 – 6 həftə çəkir. 
DDV-nin molekulyar üsullar istifadə edilməklə diaqnostikası (RNT – diaqnostika)  
 
DDV-nin diaqnostikası 2 gün çəkir. 
 
 
DDV-nin diaqnostikası 3 – 5 həftə çəkir. 
Müayinə  üçün  laboratoriyaya  göndərilən  nümunələr  kifayət  miqdarda  olmalıdır,  müayinə 
olunan  şəxsin  göstəriciləri  qeyd  edilməklə  ÜST  tövsiyələrinə  müvafiq  xüsusi  göndəriş 
forması  ilə  müşayiət  edilməlidir.  Nümunələr  toplandıqdan  sonra  mümkün  qədər  qısa 
müddətdə, dağılmasının qarşısı alınmaqla, xüsusi qablaşdırılmada və qapalı konteynerlərdə 
laboratoriyalara çatdırılır. Bütün göndərilən nümunələr yoluxucu materialların nəql edilməsi 
üçün milli və beynəlxalq tələblərə cavab verən şəkildə qeyd olunmalıdır.  
1-ci  sıra  vərəməleyhi  dərmanlara  (VƏD)  (streptomisin,  izoniazid,  rifampisin, 
etambutol  və  pirazinamid)  DHT  xəstə  müalicəyə  cəlb  olunan  vaxt  bitmə  vermiş  bütün 
M
ikr
o
sko
p
iy
a
 
24 saat 
B
ə
rk 
q
id
al
ı 
m
ü
h
itə
 ə
km
ə
 
   
6 - 8    
həftə 
1
-c
i sı
ra VƏ
D
 
DHT
 
   
3 - 4 
həftə 
M
ikr
o
sko
p
iy
a 
24 saat 
D
u
ru
 q
id
al
ı 
m
ü
h
itə
 ə
km
ə
 
   
2 - 3    
həftə 
1
-c
i sı
ra VƏ
D
 
DHT
 
   
1 - 3 
həftə 
M
ikr
o
sko
p
iy
a 
24 saat 
RN
T
- 
d
ia
q
n
o
sti
ka
 
  24 saat 
Poziti
v n
ə
ticə
 
o
ld
u
q
d
a 
   1 - 2 gün 
M
ikr
o
sko
p
iy
a 
24 saat 
R
N
T 
- 
d
iaqn
osti
ka
 
 
24 saat 
Neqati
v 
nə
ti
cə
 
ol
duqda 
dur
u 
m
ühi
tə
 ə
km
ə
  
     2 - 3    
   həftə 
1
-c
i sı
ra V
Ə
D
 D
H
T 
1 - 3 
həftə 

Penitensiar sistemdə vərəmə nəzarət üzrə Təlimat, 2013
 
21 
 
əkmələrə  tətbiq  edilir  və  sonradan  müalicənin  monitorinqi  standartlarına  uyğun  olaraq 
təkrarlanır.  
2-ci  sıra  VƏD-lərə  DHT  xəstə  müalicəyə  cəlb  olunan  vaxt  poli-davamlılıq  və 
çoxsaylı-dərmanlara  davamlılıq  müəyyən  edilmiş  bütün  hallara  tətbiq  edilir  və  sonradan 
müalicənin monitorinqi standartlarına uyğun olaraq təkrarlanır.  
Xpert  TB/RIF  və  /  və  ya  RNT-diaqnostika  zamanı  ilk  dəfə  aşkar  edilmiş  hər  hansı 
davamlılıq olduqda qidalı mühitlərə əkmə və sonrakı 1-ci və 2-ci sıra VƏD-lərə DHT həyata 
keçirilir. 
Molekulyar müayinələr, RNT-diaqnostika, Fingerprinting (DNT-daktiloskopiyası) 
Line  Probe  Assay  (LPA)  –  RNT-diaqnostika  kimi  tanınır  və  aşağıdakı  mərhələlərdən 
ibarət  texnologiyadır:  RNT-nin  təcrid  edilməsi,  amplifikasiyası,  hibridizasiyası  və  xüsusi 
striplə  sonrakı  vizualizasiyası  vasitəsilə  mutasiya  etmiş  formalar  da  daxil  olmaqla  yabanı 
Vərəm  Mikobakteriyası  Kompleksinin  mövcudluğu  təsdiq  edilir. 
Öz  növbəsində 
mikobakteriyaların  mutasiya  etmiş  formaların  təyin  edilməsi  dərmanlara  davamlılığın 
müəyyən edilməsinə dəlalət edir.  
Klassik  üsullardan  fərqli  olaraq  molekulyar  amplifikasiya  rifampisinə  (ayrıca  və  ya 
izoniazidlə  kombinasiyada)  davamlılığın  müayinə  olunan  şəxsin  bəlğəmi  əldə  edildikdən 
sonra bir neçə gün ərzində  təyin edilməsinə imkan verir. Müayinə üçün duru qidalı mühitdə 
əkmədən  bitmə  vermiş  kultura  da  istifadə  edilə  bilər.  Azərbaycan  PS-də  RNT-diaqnostika 
HAIN Life science texnologiyası və avadanlığı istifadə edilməklə aparılır.  
VM-nin  DNT-daktiloskopiyası  və  ya  genetik  daktiloskopiyası  –  DNT  zəncirinin 
unikal  ardıcıllığına  əsaslanaraq  VM-nin  identifikasiyası  üçün  istifadə  edilən  üsuldur. 
Müxtəlif  mikobakteriyaların  DNT-sində  nukleotidlərin  ardıcıllığı  fərdidir.  Hər  konkret 
mikobakteriyanın DNT-dəki ardıcıllıq onun DNT simasını və ya genetik pasportunu təşkil 
edir  ki,  bunu  konkret  ştammın  identifikasiyası  üçün  istifadə  etmək  olar.  Qeyd  edilən  üsul 
VƏD-lərə  qazanılmış  davamlılıq  nəticəsində  baş  vermiş  mutasiyalar  zamanı  ardıcıl 
dəyişiklikləri  izləməyə  imkan  verir.  Sadalanan  mərhələlərdən  genetik  pasportun  tərtib 
edilməsi Almaniya, Borstel AMİL-də həyata keçiriləcəkdir. 
Vərəmin süa diaqnostikası və əlavə müayinə üsulları 
Azərbaycan  PS-də  vərəmin  diaqnostikası  zamanı  əsasən  iki  şüa  müayinəsi  üsulu tətbiq 
edilir:  rentgenoskopiya  və  rentgenoqrafiya.  Müassir  mərhələdə  stasionar  və  mobil  şüa 
diaqnostika  qurğuları  istifadə  olunur.  Müayinə  olunan  şəxsə  minimal  təsir  etməklə 
maksimal  informativ  olduğundan  rəqəmsal  modellər  istismar  prosesində  daha  yüksək 
effektivlik  nümayiş  etdirir.  Xəstəlik  tarixçəsindən,  anamnezindən,  şikayətlərdən  və 
simptomlardan ayrılıqda rentgenoloji  müayinə  yetərincə informativ  deyil və diaqnostikada 
səhflərə gətirib çıxara bilər. Rentgenoloji müayinə xəstəliyin gedişinin kliniki dinamikasının 
qiymətləndirilməsində,  aşkar  edilmiş  ocaqların  lokalizasiyasının  və  vərəmin  yayılma 
dərəcəsinin dəqiqləşdirilməsində öz rolunu saxlayır. 
Xüsusi  göstərişlər  olduqda  xəstəyə  bronxoskopiya  və  bronxoqrafiya  keçirilir.  Hər  iki 
müayinə invaziv  və xəstə üçün  yetərincə travmatik  olduğundan onların  tətbiqi  differensial 
diaqnostikanın keçirilməsi şərtləri ilə məhdudlaşır.  
Ağciyərlərdən  kənar  vərəmin  (AKV)  bir  sıra  formalarında  digər  dianostika  üsulları  və 
vasitələri,  məsələn  punksiya  yolu  ilə  onurğa  beyni  mayesinin  və  ya  oynaq  mayesinin 
götürülməsi  tətbiq  edilir.  Sümük-oynaq  vərəminin  bir  sıra  formalarında  kompyuter  və 
maqnit-rezonans  tomoqrafiyası  istifadə  olunur.  Dəri  vərəmi  hallarında  bakterio  –  histoloji 
müayinə üçün dəri nümunəsi götürülür. Bütün sadalanan üsullar ixtisas həkiminin və vərəm 
üzrə mütəxəssisin birgə təyinatı əsasında tətbiq edilir.  
 

Penitensiar sistemdə vərəmə nəzarət üzrə Təlimat, 2013
 
22 
 
Keyfiyyətə nəzarət: daxili və xarici 
Mikroskopiyanın xarici keyfiyyət nəzarətini MİL həyata keçirir. Xətalara ən çox həssas 
müayinə  üsulu  olan  DHT-lərin  xarici  keyfiyyət  yoxlanması  və  onların  ÜST  standartlarına 
uyğun aparılması Almaniya, Borstel AMİL-i tərəfindən ildə bir dəfə olmaqla həyata keçirir. 
Keyfiyyətə  daxili  nəzarət  ML-nin  müdirinin  nəzarəti  altında  və  laborator  prosedurların 
hər mərhələsinin qiymətləndirilməsi ilə aparılır.  
Şüa müayinələrinin keyfiyyətinə nəzarət habelə daxili və xarici olmaqla bölünür. Daxili 
– ƏN rentgenoloqları tərəfindən ikili təsadüfi seçmə üsulu ilə, xarici Elmi Tədqiqat Ağciyər 
Xəstəlikləri İnstitutu (ETAXİ) ilə qarşılıqlı aparılır. 
 
  
 

Penitensiar sistemdə vərəmə nəzarət üzrə Təlimat, 2013
 
23 
 
Fəsil  4:  Müayinə  nəticəsində  əldə  edilmiş  nəticələrin  qiymətləndirilməsi  və  vərəmin 
diaqnozunun təyin edilməsi 
Vərəmin diaqnozunun təyin edilməsi zamanı iki əsas sənədə istinad olunur: 
1.
 
Diaqnozun  kliniki  tərtibi  üçün  Xəstəliklərin  Beynəlxalq  Təsnifatı,  10-cu  baxış 
(XBT-10) 
2.
 
ÜST tərəfindən 2013-cü ildə yenidən baxılmış Vərəmin Epidemioloji Təsnifatı. 
Xəstəliklərin Beynəlxalq Təsnifatı, 10-cu baxış (XBT-10) əsasında kliniki diaqnozun tərtib 
edilməsi 
Sinif I: BƏZİ YOLUXUCU VƏ PARAZİTAR XƏSTƏLİKLƏR (A00-B99) 
Vərəm (A15-A19) 
Daxil  edilib:  Mycobacterium  tuberculosis  və  Mycobacterium  bovis  tərəfindən  törədilmiş 
infeksiyalar 
İstisnadır: 

 
anadangəlmə vərəm (P37.0) 

 
vərəm ilə əlaqəli pnevmokonioz (J65) 

 
silikozlu-vərəm (J65) 

 
vərəmin nəticələri (B90.-) 
Tənəffüs orqanlarının bakterioloji və histoloji təsdiq olunmuş vərəmi (A15) 
A15.0 Bakterioskopik təsdiq olunmuş, kultural (əkmə üsulu üzrə) bitmə vermiş və ya 
bitmə  verməmiş  ağciyər  vərəmi:  Bakterioskopik  təsdiq  olunmuş,  kultural  (əkmə  üsulu 
üzrə)  bitmə  vermiş  və  ya  bitmə  verməmiş  vərəmli:  bronxoektaziya  /  ağciyər  fibrozu  / 
pnevmoniya / pnevmotoraks. 
A15.1  Yalnız  kultural  (əkmə  üsulu  üzrə)  bitmə  ilə  təsdiq  olunmuş  ağciyər  vərəmi: 
A15.0 bəndinə sadalanan, yalnız kultural bitmə ilə təsdiq olunmuş hallar.  
A15.2 Histoloji təsdiq olunmuş ağciyər vərəmi 
A15.0 bəndinə sadalanan, histoloji təsdiq olunmuş hallar.  
A15.3 Dəqiqləşdirilməmiş üsullarla təsdiq olunmuş vərəm 
A15.0 bəndinə sadalanan təsdiq olunmuş, lakin təsdiqinin bakterioloji və ya histoloji olması 
dəqiqləşdirilməmiş hallar.  
A15.4 Bakterioloji və histoloji təsdiq olunmuş döş qəfəsi daxili limfa vəzilərinin vərəmi 
Kök  ətrafı  /  divararalığı  traxeobronxeal  limfa  vəzilərinin  bakterioloji  və  histoloji  təsdiq 
olunmuş vərəmi. İstisnadır: əgər birincili kimi dəqiqləşdirilibsə (A15.7)  
A15.5  Qırtlağın,  traxeyanın  və  bronxların  bakterioloji  və  histoloji  təsdiq  olunmuş 
vərəmi 
Bronxların  /  qırtlağın  /  traxeyanın  /  səs  aparatının  bakterioloji  və  histoloji  təsdiq  olunmuş 
vərəmi. 
A15.6 Bakterioloji və histoloji təsdiq olunmuş vərəm plevriti 
Bakterioloji  və  histoloji  təsdiq  olunmuş  plevra  vərəmi  /  vərəm  empieması.  İstisnadır: 
Tənəffüs orqanlarının birincili vərəmi zamanı bakterioloji və histoloji təsdiq olunmuş vərəm 
plevriti (A15.7). 
A15.7 Tənəffüs orqanlarının bakterioloji və histoloji təsdiq olunmuş birincili vərəmi 
A15.8 Digər tənəffüs orqanlarının bakterioloji və histoloji təsdiq olunmuş vərəmi 
Divararalığı  limfa  vəzilərinin  /  burun-udlağın  /  burunun  /  ətraf  ciblərin  bakterioloji  və 
histoloji təsdiq olunmuş vərəmi. 
A15.9  Tənəffüs  orqanlarının dəqiqləşdirilməmiş  lokalizasiyalı  bakterioloji  və  histoloji 
təsdiq olunmuş vərəmi 
 

Penitensiar sistemdə vərəmə nəzarət üzrə Təlimat, 2013
 
24 
 
Tənəffüs orqanlarının bakterioloji və ya histoloji təsdiq olunmayan vərəmi (A16) 
A16.0 Bakterioloji və histoloji nəticələri mənfi olan ağciyər vərəmi 
Bakterioloji  və  histoloji  nəticələri  mənfi  olan  vərəmli:  bronxoektaziya  /  ağciyər  fibrozu  / 
pnevmoniya / pnevmotoraks. 
A16.1 Bakterioloji və histoloji müayinələri aparılmamış ağciyər vərəmi  
A16.0 bəndində sadalanan bakterioloji və histoloji müayinələri aparılmamış ağciyər vərəmi  
A16.2 Bakterioloji və histoloji təsdiqi barədə deyilməyən ağciyər vərəmi  
Bakterioloji  və  histoloji  təsdiqi  barədə  deyilməyən,  başqa  cür  qeyd  edilməyən  ağciyər 
vərəmi. Vərəmli: bronxoektaziya / pnevmoniya / pnevmotoraks / ağciyər fibrozu.  
A16.3  Döş  qəfəsi  daxili  limfa  vəzilərinin  bakterioloji  və  ya  histoloji  təsdiqi  barədə 
deyilməyən vərəm 
Kökətrafı / divararalığı / traxeobronxeal limfa vəzilərinin bakterioloji və ya histoloji təsdiqi 
barədə  deyilməyən  vərəmi.  İstisnadır:  döş  qəfəsi  daxili  limfa  vəzilərinin  birincili  kimi 
dəqiqləşdirilmiş vərəmi (A16.7)  
A16.4  Qırtlağın,  traxeyanın  və  bronxların  bakterioloji  və  histoloji  təsdiqi  barədə 
deyilməyən vərəm. 
Bronxların  /  qırtlağın  /  traxeyanın  /  səs  aparatının  bakterioloji  və  histoloji  təsdiqi  barədə 
deyilməyən vərəmi. 
A16.5 Bakterioloji və histoloji təsdiqi barədə deyilməyən vərəm pevriti. 
Bakterioloji və histoloji təsdiqi barədə deyilməyən plevranın vərəmi / vərəm plevriti / vərəm 
empieması.  İstisnadır:  tənəffüs  orqanlarının  birincili  vərəmi  nəticəsində  vərəm  plevriti 
(A16.7)  
A16.7  Tənəffüs  orqanlarının  bakterioloji  və  histoloji  təsdiqi  barədə  deyilməyən 
birincili vərəmi  
Birincili: başqa cür qeyd edilməyən vərəmi / vərəm kompleksi  
A16.8 Tənəffüs orqanlarının bakterioloji və histoloji təsdiqi barədə deyilməyən vərəmi 
Divararalığı  limfa  vəzilərinin  /  burunun  /  burun-udlağın  /  ətraf  ciblərin  bakterioloji  və 
histoloji təsdiqi barədə deyilməyən vərəmi. 
A16.9  Tənəffüs  orqanlarının  bakterioloji  və  histoloji  təsdiqi  barədə  deyilməyən 
dəqiqləşdirilməmiş lokalizasiyalı vərəm 
Tənəffüs orqanlarının başqa cür qeyd edilməyən vərəmi.  
Sinir sisteminin vərəmi (A17+) 
A17.0+ Vərəm meningiti (G01*) 
Baş beyin / onurğa beyini qişalarının vərəmi / vərəm leptomeningiti  
A17.1+ Meningeal tuberkuloma (G07*) 
Beyin qişalarının tuberkuloması  
A17.8+ Sinir sisteminin digər lokalizasiyalı vərəmi 
Baş beyinin tuberkuloması (G07*)/ Onurğa beyininin vərəmi (G07*0) / Baş beyinin vərəm 
absesi  (G07*)/  vərəm  meninqoensefaliti  (G05.0*)/  vərəm  mieliti  (G05.*)/  vərəm 
polinevropatiyası (G63.0*)  
A17.9+ Sinir sisteminin dəqiqləşdirilməmiş vərəmi (G99.8*) 
Digər orqanların vərəmi (A18) 
A18.0+ Sümüklərin və oynaqların vərəmi 
Bud-çanaq  oynağının  (M01.1*)  /  diz  oynağının  (M01.1*)  /  onurğanın  (M49.0*)  vərəmi. 
Vərəm: artriti (M01.1*) / mastoiditi (H75.0*) / sümük nekrozu (M90.0*) / osteiti (M90.0*) / 
osteomieliti (M90.0*) / sinoviti (M68.0*) / tenosinoviti (M68.0*)  
A18.1+ Sidik-cinsiyyət orqanlarının vərəmi 
Sidik kisəsinin (N33.0*) / balalıq boynunun (N74.0*) / böyrəklərin (N29.1*) / kişi cinsiyyət 
orqanların (N51.*) / sidik kanalının (N29.1*) vərəmi. Qadınlarda kiçik  çanaq orqanlarının 
və toxumalarının vərəm iltihabı (N74.1*)  

Penitensiar sistemdə vərəmə nəzarət üzrə Təlimat, 2013
 
25 
 
A18.2 Periferik vərəm limfadenopatiyası 
Vərəm  adeniti.  İstisnadır:  döş  qəfəsi  daxili  limfa  vəzilərinin  vərəmi  (A15.4,  A16.3), 
müsariqə  və  retroperitoneal  limfa  vəzilərinin  vərəmi  (A18.3),  vərəm  traxeobronxial 
adenopatiyası (A15.4, A16.3)  
A18.3 Bağırsaqların, peritonun və müsariqə limfa vəzilərinin vərəmi 
Arxa  keçəcəyin  və  düz  bağırsağın  (K93.0*)  /  yoğun  və  nazik  bağırsağın  (K93.0*)  / 
retroperitoneal  (limfa  vəzilərinin)  vərəmi.  Vərəm:  assiti  /  enteriti  (K93.0*)  /  peritoniti 
(K67.3*)  
A18.4 Dəri və dərialtı toxumanın vərəmi 
İndurativ  eritema,  vərəm  qurdeşənəyi:  xoralı  /  adi  /  göz  qapağının  /  başqa  cür  qeyd 
edilməyən  (H03.1*)  /  skrofuloderma.  İstisnadır:  qırmızı  qurdeşənəyi  (L93.-)  /  sistem 
qurdeşənəyi (M32.-). 
A18.5 Gözün vərəmi 
Vərəm:  xorioretiniti  (H32.0*)  /  episkleriti  (H19.0*)  /  interstesial  keratiti  (H19.2*)  / 
iridosikliti  (H22.0*)  /  keratokonyuktiviti (interstisial) (fliktenuloz) (H19.2*)  İstisnadır:  göz 
qapağının adi qurdeşənəyi (A18.4)