Plan: Psixologiyanın predmeti və praktik xüsusiyyətləri

Mövzu 18. Pedaqoji psixologiyanın mövzusu, vəzifələri və metodları 
 
Plan: 
1.Pedaqoji psixologiyanın mövzusu və vəzifələri 
2.Pedaqoji psixologiyanın sahələri və əsas problemləri 
3.Pedaqoji psixologiyanın inkişaf tarixi 
4.Pedaqoji psixologiyanın tədqiqat metodları 
 
1.Pedoqoji psixologiyanın mövzusu və vəzifələri     
 
Məktəblərimizin ən mühüm və daimi vəzifəsi olan gənc nəslə elimlərin əsaslari haqqinda dərin 
və  möhkəm  biliklər  vermək,  həmin  bilikləri  təcrübəyə  tədbiq  etmək  vərdişləri  və  bacariği 
aşılamaq,  hərtərəfli  inkişaf  etmiş  şəxsiyyət  formalaşdirilmasi  işini  müvəffəqiyyətlə  həyata 
kecirmək  üçün  müəllim  tərbiyyənin  və  təlimin  psixoloji  qanunauyğunluqlarina  dərindən 
yiyələnməli və özünün pedaqoji fəaliyyətində həmin biliklərdən istifadə etməyi bacarmalidir. 
Bu  cür  biliklər  isə  müasir  psixologiya  eliminin  mühüm  sahələrindən  biri  olan  pedaqoji 
psixologiyada öz əksini tapir.     
        Göründüyü 
kimi  pedaqoji  psixologiyanın  mövzusu  çox  genişdir.Şəxsiyyətin 
formalaşmasının psixoloji mexanizmlərini öyrənmək,yetişməkdə olan gənc nəslə elmi biliklər 
haqqında  məlumat  vermək,şəxsiyyətin  hərtərəfli  inkişafını  təmin  etmək,onları  düzgün 
istiqamətləndirmək,öyrəndiklərini praktikada tətbiq etməyi bacarmaq pedaqoji psixologiyanın 
mövzusudur. 
         Pedaqoji  psixologiya  insanla  məşğul  olan  elmdir,yəni,elmin  predmeti  insandır.Pedaqoji 
psixologiyanın  əhəmiyyətliliyini  təkcə  məktəblərdə  yox,məktəbdən  sonrakı  dövrdə  də  daima 
hiss  etmək  mümkündür.Amma  təlim  və  tərbiyənin  idarə  olunması  və  bütün  tələbləri  həyata 
keçirmək işində pedaqoji psixologiyanın işi məktəbdən başlayır. 
     Pedaqoji  psixologiyanın  predmetini-insanın  tərbiyə,təlim,  və  pedaqoji  fəaliyyətinin 
psixoloji    qanunauyğunluqlarının  öyrənilməsi  təşkil  edir.Pedaqoji  psixologiyanın  predmetinə 
birinci  növbədə        şəxsiyyətin  formalaşmasının  psixoloji  mexanizminin  öyrənilməsi 

şəxsiyyətin  inkişaf  səviyyəsi,fəalığının  qarşılqlı  əlaqəsi,tərbiyənin  idarə  olunması 
problemlərinin özünütərbiyə və əxlaq tərbiyəsinin gənc nəslin tərbiyəsinə təsir edən amillərin 
psixoloji xüsusiyyətlərinin aşkara cixarılmasi təşkil edir.                                                          
        Təlimin  idarə  olunmasının  psixoloji  məsələlərini,  təlim  və  inkişafin  qarşılıqlı  əlaqəsini, 
psixi  proseslərin  təlim  motivlərinin  psixoloji      xüsusiyyətlərini,  bilik,  bacarıq  və  vərdişlərə 
yiyələnmənin yollarını öyrənmək pedaqoji psixologiyanin komponentlərindəndir. 
 Təlimdə  müvəffəqiyyəti  və  müffəqiyyətsizliyi  şərtləndirən  psixoloji  amilləri,  müasir  dərsə 
verilən  psixoloji  tələbləri,müəllimin  pedaqoji  mərifətini,pedaqoji  ünsiyyətini,pedaqoji 
ustalığını,dərsin 
müasir 
üslubda 
qurulması 
prinsipini,qrupdakı 
qarşılıqlı 
təsiri 
öyrənmək,münasibətlərin  düzgün  qurulmasını  şərtləndirən  psixoloji  amilləri  öyrənmək,təhlil 
etmək,pedaqoji psixologiyanın predmetini təşkil edir. 
 
       Belə  nəticəyə  gəlmək  olur  ki      pedaqoji  psixologiya  təlim    tərbiyənin  və  pedaqoji 
fəaliyyətin psixoloji qanunauyğunluqlarını öyrənir 
Belə  ki,  müəllim-şagirdlərin  gələcək  inkişaflarında  əvəzsiz  rol  oynayır.O,şagirdlərin  təlim  və 
tərbiyəsi  ilə  məşğul  olur,gəncləri  gələcək  həyata  hazırlayır,onların  düzgün  peşə 
seçməsinə,qabiliyyətlərinin  potensiallaşmasına  düzgün  istiqamətlərində  onlara  köməklik 
göstərir.Onların vətənə,millətə,ailəyə,xalqa layiqli övlad kimi böyümələrində yaxından iştirak 
edir.Müəllimlər  gənclərə  tərbiyəvi  təsir  vasitələrindən  istifadə  etməyi  bacarmalı,onları  öz 
imkanlarına inandırmalıdırlar. 
 
2.Pedoqoji psixologiyanın sahələri və əsas problemləri. 
 
Pedaqoji  psixologiyanın  lazımi  səviyyəyə  qalxması  üçün  ilk  növbədə  onun  qarşısında  duran 
problemlərin  həmçinin  təlim  və  tərbiyə  zamanı  yaranan  çətinlikləri  vaxtında  həll  etməsi 
lazımdır. 
Müasir  dövrdə  pedaqoji  psixologiyanın  qarşısında  yeni-yeni  problemlər  yaranır.Ən  mühüm 
problemlərdən  biri-uşaqların  hər  birinin  senzitiv  yaş  dövrünü  aşkara  çixarmaq  və  həmin 
dövrdə  onların  inkişafi  üçün  lazım  olan  bütün  imkanlari  müəyyənləşdirməkdən 
ibarətdir.Pedaqoji  fəaliyyət  zamanı  senzitiv  dövr  ona  görə  izlənməlidir  ki,bu  dövr  hər  bir 
uşaqlarda  müxtəlif  dövrlərdə  başlanır,davam  edir  və  müxtəlif  vaxtlarda  da  sona  çatır.Digər 
tərəfdən  hər  bir  uşağin  həyatinda  bu  mərhələlərin  təzahürü  fərdi  xarakter  daşımaqla  müxtəlif 
vaxtlarda özünü göstərir və müxtəlif şəkildə cərəyan edir  
     Pedaqoji psixologiyanin hələ də həll etməli olduğu problemlərdən biri də təlimin inkişafla 
qarşılıqlı  əlaqəsinin  aşkara  cixarmaqdan  ibarətdir.Çünki,hər  bir  uşağın  öz  yaşına  və  cinsinə 
uyğun  imkanları  var.Bu  problemlər  hələ  də  öz  həllini  lazımi    səviyyədə  tapa  bilməyib.Bu 
problemlərin həlli pedaqoji-prosesin səmərəliliyini artıran səbəblərdəndir. 
       Həll olunması tələb olunan başqa bir problem isə təlim və tərbiyənin ümumi və yaşla bağli 
olan 
cəhətlərinin 
əlaqəsinin 
aşkara 
çixarılmasından 
ibarətdir 
Cünki 
hələdə 
aydinlaşdırılmamişdir  ki,uşaq  həyatının  hər  bir  konkret  mərhələsində  təlim  və  tərbiyədən 
hansına üstünlük vermək tərbiyəedici və öyrədici təsirlərin bir-birini tamamlamasi ücün hansi 
yollardan istifadə etmək lazimdir. Digər  problemlərdən biri  uşaqlarin anadangəlmə genotipik 

imkanlarinin  və  mühitin  ayriliqda  və  ya  birgə  təsirinin  xüsusiyyətlərimi  aşikara  cixarmaqdan 
ibarətdir    Deməli  uşaqların  böyüdüyü  mühiti,tərbiyə  aldığı  ilk  anları  aşkar  etmək,uşağın 
imkanlarına  təsir  edən  genotipin  və  mühitin  təsir  xüsusiyyətini  müəyyənləşdirmək 
lazımdır.Müasir dövrdə pedaqoji-prosesin idarə olunmalarına çox yüksək tələb qoyulur. 
          Onlardan 
müəllim 
şəxsiyyətinin,müəllimin 
bilik,bacarıq 
qabiliyyətinin,ünsiyyətinin,mərifətinin,ustalığının  pedaqojixüsusiyyətlərini  aşkara  çıxarmaq 
pedaqoji-psixologiyanın  həll  etdiyi  problemlərdəndir.Hal-hazırda    Respublikamızda  pedaqoji 
baxımsızlığa məruz qalan onlarla uşaqlar var. Belə uşaqların pedaqoji baxımsızlıqlarının əsas 
səbəbi-çətin mühitdə böyüməsi, imkansızlıq, qaçqınlıq həyatı keçirmələri, ailədə çoxuşaqlılıq 
və s.dir. 
      Pedaqoji  cəhətdən  baximsiz  uşaqlar  pedaqoji  psixologiyanın  həll  etməli  olduğu  əsas 
problemlərdəndir.Amma  bu  problemlər  öz  həllini  tam  tapmalıdır  ki,uşaqların  şəxsiyyət  kimi 
inkişaflarında  təlim,tərbiyəsi işi öz səmərəsini verə bilsin. 
 
               a) müasir pedaqoji psixologiyanın qarşısında duran vəzifələrdən biri nəzəri vəzifədir. 
Bu  vəzifəyə  təlim-tərbiyə  prosesində  psixi  inkişafının  imkanları,  təlim  və  tərbiyəni  ümumi 
psixoloji qanunauyğunluqlarini öyrənməyi aid etmək olar. Əsas nəzəri vəzifələrdən biri kimi 
uşaqların,  gənclərin  yüksək  elmi  dünyagörüşünə  şüuruna  xas  olan  keyfiyyətlərlə 
formalaşdirilmasinin ən səmərəli elmi yollarini müəyyənləşdirməyi göstərmək olar.      
           b)müasir  pedaqoji  psixologiyanın  qarşısında  duran  əsas  vəzifələrdən  biri  də  praktik 
vəzifədir.  Bu  vəzifəyə:pedaqoji  fəaliyyətin  idarə  olunmalarının  psixololoji  məsələsi,psixi 
inkişafların  qarşılıqlı  əlaqəsi,şagirdlərin  psixoloji  nəzəri  vəzifələri  praktikaya  tətbiq  etdikləri 
bacarığı  və  s.aid  etmək  olar.Pedaqoji  fəaliyyətin  səmərəliliyi  üçün  motivlərin  yaranma 
xüsusiyyətlərini  aşkara  çıxarmaq  və  bunlar  haqqında  müəllimləri  daima  məlumatlandırmaq  
pedaqoji psixologiyanın praktiki vəzifələrindən biridir. 
Bu vəzifələr həll olunmadan pedaqoji faktların səmərəli və ugurlu keçməsi mümkün deyil. 
         1.Pedaqoji psixologiya bir sıra elmlərlə qarşılıqlı əlaqədardır.Bu elə elmlərdir ki, onların 
hamısının tətqiqat obyekti eynidir, yəni-insandır. Bu elmlərlə əlaqəsindən alınan nəticələrdən 
pedaqoji  psixologiya  da  istifadə  edir  və  onları  bütöv  bir  şəxsiyyət  kimi  öyrənməyə  imkan 
vərir. 
         a)pedaqoji  psixologiyanın  ümumi  psixologiya  ilə  əlaqəsi-pedaqoji  psixologiya  ümumi 
psixologiyanın bir sahəsi olduğu üçün bunların əlaqəsi daha yaxındır. Pedaqoji psixologiya öz 
metodlarını, nəzəriyyələrini məhz ümumi psixologiyadan alır və onların əsasında inkişaf edir. 
Təlim  fəaliyyətinin  uğurlu  alınması  üçün  ümumi  psixologiyanın  qanunlarına  istinad 
etmək,ümumi  psixologiyanın  əlaqəyə  girdiyi  fənnlərə  nəzər  salmaq    və  bunların  əsasında 
təcrübəyə  və  biliyə  yiyələnmək  çox  vacibdir.Bu  zaman  şəxsiyyətin  formalaşmasında    uğur 
əldə etmək mümkündür. 
         Eyni  zamanda  pedaqoji  psixojogiya  da  ümumi  psixologiyaya  təsir  edir.Yəni  bu  təsir 
qarşılıqlıdır.Belə  ki,ümumi  psixologiya  sırf  təlim-tərbiyə  işini  öyrənmədiyi  üçün  bir  çox 
pedaqoji fəaliyyətə aid praktiki metodları,işləri pedaqoji psixologiyadan əldə edir. 
        b)pedaqoji psixologiyanın-psixologiyanın bir sahəsi olan uşaq psixologiyası ilə qarşılıqlı 
əlaqəsi var.Bu elm başqa elmlərə nisbətən daha yaxındır,çünki hər iki elmin tətqiqat obyekti 

eynidir-yəni  insandır.Pedaqoji  psixologiya-şəxsiyyətin  formalaşmasında  tərbiyənin  rolunu 
qeyd  edir.Yaş  prosesi  isə-şəxsiyyətin  inkişafında  hər  bir  yaş  dövrünün  imkanlarını,senzitiv 
dövrlərin  xüsusiyyətlərini,hər  bir  yaş  dövründə  psixi  inkişafın  gedişatını  və  xüsusiyyətlərini 
öyrənir.Yəni,hər  bir  şəxsiyyətin  yaşını  və  fərdi  xüsusiyyətlərini  nəzərə  almadan  onlara  təsir 
vasitələrini bilmək,onların imkanlarını istiqamətləndirmək mümkün olmaz. 
C)pedaqoji  psixologiyanın  yaş  fiziologiyası  ilə  əlaqəsi  ən  əvvəl  fiziologiya  psixologiyasının 
əsasını  təşkil  edir.Uşağın  psixi  inkişafının  xüsusiyyətini  bilmədən,  onun  ali  sinir  tipini 
müəyyinləşdirmədən,  şəxsiyyətlərarası  fərdi  fərqlərə  nəzər  yetirmədən  hər  bir  yaş  dövründə 
uşaqda baş verən fizioloji dəyişikliləri və bu dəyişikliklərin  psixi inkişafa təsirini öyrənmədən 
ona təsir etmək, onu formalaşdırmaq qeyri  mümkündür.Yəni,bütün bu  xüsusiyyətlər təlim və 
tərbiyə zamanı nəzərə alınır. 
         d)pedqoji psixologiyanın pedaqogika ilə əlaqəsi-adındanda məlum olduğu kimi pedaqoji 
psixologiya-pedaqogika və psixologiya elmlərinin inteqrasiyasından yaranan elmdir.Ona görə 
də  pedaqogika  ilə  də  əlaqəsi  daha  yaxındır.  Əgər  pedaqoji  psixologiya  pedaqogikaya  
arxalanmasaydı, ona istinad etməsəydi onda  təlim tərbiyə  işini, pedaqoji fəaliyyətdə  yaranan 
çətinlikləri  həll  edə  bilməzdi.Eyni  zamanda  pedaqogikada  yaranan  problemləri  psixologiya 
xüsusilə  də  pedaqoji  psixologiyanın  köməkliyi  olmadan  aradan  qaldırmaq  çətin 
olardı.Pedaqogikadakı  problemlərin  həlli  psixologiyanın  yerinə  yetirdiyi  məsələlərlə  çox 
bağlıdır. 
         e)pedaqoji  psixologiyanın  xüsusi  metodikalarla  əlaqəsi  var.Hər  bir  fənnin  öz  pedaqoji 
imkanlarına  uyğun  olaraq  pedaqji  psixologiya  onların  üsullarını,prinsiplərini  yenidən  işləyib 
hazırlayır və bununlada onlara əsaslı təsir  göstərir. 
 
 
3.Pedoqoji psixologiyanın inkişaf tarixi 
 
Psixologiya  bir  elm  kimi  hələ  XIX  əsrdən  məlum  idi.Pedaqoji  psixologiya  isə  ayrıca  bir  elm 
kimi formalaşana qədər yaş psixologiyasının tərkibində idi.Pedaqoji psixologiya da XIX əsrin 
ikinci  yarsında  yaş  psixologiyasından  ayrıldı  və  müstəqil  elm  kimi  inkişaf  etdməyə 
başladı.Pedaqoji  psixologiyanın  yaradıcısı  məşhur  rus  pedaqoqu  K.D.Uşiniski  hesab 
olunur.Pedaqoq özünün “İnsan tərbiyənin mövzusudur”əsəri ilə pedaqoji psixologiyaya bir sıra 
yeniliklər  gətirdi.İndidə  bu  əsərdən  bir  çox  məsələlərin  həllində    çox  geniş  şəkildə  istifadə 
olunur.Uşiniski  bu  əsərində  qeyd  edir  ki,insanı  tərbiyə  etmək  üçün  mütləq  psixologiyaya 
istinad 
edilməlidir.Beləki,uşaqların 
tərbiyəsi 
ilə 
məşğul 
olan 
hər 
bir 
valideyin,müəllim,tərbiyəçi  ilk  növbədə  uşağın  psixi  inkişafınının  xüsusiyyətlərini  bilmədən 
onları  tərbiyə  etmək,formalaşdırmaq  olmaz.Uşiniski  uşağı  tərbiyə  edən  elmlərin  mərkəzində 
psixologiyanın durduğunu təsdiq edir. 
      a)XIX  əsrin  sonu  XX  əsrin  əvvəllərində  ümumi  psixolgiya  sahəsində  aparılan 
eksprimentlər  pedaqoji  psixologiyaya  tətbiq  olunmağa  başladı.İlk  əvvəllər  elə  düşünülürdüki 
ümumi  psixologiyada  aparılan  eksperimentlər  asanlıqla  pedaqoji  psixologiyayada  tətbiq 
olunacaq.Amma  əslində  bu  belə  olmadı.Bir  çox  psixoloqların  eksprimentlərini  qeyd  etmək 
olar.  Buna  məşhur  alman  psixoloqu  Vundtun  fizioloji  psixologiyada  duyğuların  və 

hərəkətlərin  xüsusiyyətlərini  öyrənmək  üçün  apardığı  eksprimentləri,Ebbinhauzenin  hafizə 
sahəsindəki tədqiqatlqrını,Veber və Fexnerin psixofiziki qanununu,Helmholsun hiss üzvlərinin 
psixofiziologiyası sahəsində apardığı eksprimentləri aid etmək olar. 
      Pedaqoji  psixologiya  müasir  vəziyyətini  alana  qədər  çoxlu  fikir  ayrılığından 
keçmişdir.Beləki,bəzi psixoloqlar ümumi psixologiyanın pedaqogika ilə birləşib yeni bir elm 
yartmağının tərəfdarı olmamışdılar.Onlar düşünürdülərki,bu uşaqların tərbiyəsi ilə məşğul olan 
pedaqoqlar  arasında  fikir  ayrılığı  sala  bilər  və  onların  mariflənməsinə  hecdə  müsbət  təsir 
göstərməz.Pedaqoji 
psixologiyanın 
nümayəndələrindən 
sayılanA.P.Neçayev 
və 
N.Y.Rumyantsev belə hesab edirdilərki,pedaqogikada yaranan problemləri eksprimental yolla 
həll  etmək  olar.A.P.Neçayev  ümumi  psixologiya  ilə  pedaqogikanı  birləşdirib  yeni  bir  elm 
“Pedaqoji  psixologiya”  yaratmağı  təklif  edir.Ancaq  onun  fikirləri  idealist  xarakter  daşıdığı 
üçün  bu  fikir  təsdiqlənmədi.  Psixologiya  pedaqogika  ilə  o  zaman  yaxınlaşa  bilərki,təlım  və 
tərbiyədə yaranan problemlər  və ümumilikdə bu proses eksprimental səviyyədə öyrənilsin. 
Pedaqoji psixologiyada psixi inkişafa dair cərəyanlar 
 
               Pedaqoji  psixologiya  müstəqil  bir  elm  kimi  formalaşana  qədər  çox  çətin  bir  yol 
keçmiş  və  müxtəlif  müqayisəli  fikirlər,ideyalar,cərəyanlar  özünü  göstərmişdir.XX  əsrdə 
uşağın  psixi  inkişafının  mənbəyini  izah  etməyə  çalışan  bir-birinə  tam  zidd  olan  iki  cərəyan 
meydana çıxdı.Biogeneik və sosiogenetik cərəyanlar. 
        Biogenetik  cərəyan-bu  cərəyanın  nümayəndələri  hesab  edirlərki,  uşağın  psixi  inkişafı 
genetikdir,yəni  bu  xüsusiyyətlər  anadangəlmədir.Biogenetiklər  psixi  inkişafı  özbaşına  bir 
inkişaf kimi qəbul edirlər və bu inkişafın gedişinə qarışmağı yolverilməz hesab edirlər.Onlar 
mühitin  rolunu  qəbul  etsələrdə  bu  təsiri  heçə  endirilər.Bu  cərəyanı  psixoloqlar  bir  mənalı 
qəbul  etmirlər.Yəni,uşağın  psixi  inkişafında  mühitin  rolunu  biogenetiklərin  fikirləşdiyi 
dərəcədə qəbul etmirlər. 
         Sosiogenetik cərəyan-bu cərəyanın nümayəndələri isə uşağın psixi inkişafında irsiyyətin 
rolunu  heçə  endirir  və  mühitin  təsirini  isə  əsas  götürürlər.  Onların  fikrincə  mühit  uşağı 
dəyişdirir.Yəni  düşdüyü  mühit  uşağı  tərbiyə  edir.Əgər  uşaqda  müsbət  və  yaxud  mənfi 
xüsusiyyət olarsa buna səbəb onun formalaşdığı mühitdir.Bu mühitə onun göz açdığı ailə,uşaq 
bağçası.məktəb və s. ola bilər. 
         Pedalogiya  elmi  isə  uşağın  inkişafında  həm  irsyyətin,həmdə  mühitin  təsirini  qəbul 
edir.Ancaq  bunun  elmi  şəkildə  açıqlamasını  verə  bilmir.Pedalogiya-  inkişafda  olan  insanı 
öyrənən müxtəlif elmlərin kompleksini təşkil edir.  
         Məşhur  rus  psixoloqu  A.S.Makarenko  öz  konsepsiyasında  inkişaf  edən  uşağın 
psixologiyası məsələsinə toxunur və bunun geniş şərhini verir.Makarenko bu konsepsiyada ən 
çox  kollektiv  məsələsinə  toxunur.Yəni,şəxsiyyətin  kollektivdə  inkişafına.  kollektivin  insana 
təsirinə,qrupun  motivlərin  formalşmasın  təsirini  nəzərdən  keçirir.Onun  fikrincə  kollektiv  elə 
bir  insan  birliyidirki,orada  insanlar  bir-birlərinə  təsir  edir,bir-birlərini  tərbiyələndirir  və  bir-
birləri  ilə  qarşılıqlı  əlaqədə  olurlar.O,kollektivi  kortəbii  insan  qrupu  adlandıranları  kəskin 
tənqid 
edir.Makarenkonun 
fikirlərinin 
ən 
üstün 
cəhətlərindən 
biridə 
ondan 
ibarətdirki,o,şəxsiyyəti  formalaşdırmaqla  yanaşı  onu  tərbiyə  etməyidə  əsas  götürürdü.Onun 

fikirləri indidə qiymətli dəyər kimi müasir  şəxsiyyətin formalaşması məsələlərində çox geniş 
istifadə olunur. 
          Pedaqoji  psixologiyanın  yaranmasında  L.S.Vıqotskinin  nəzəriyyəsi  də  mühüm  rol 
oynayır.L.S.Vıqotski  ali  psixi  funksiyaların  yaradıcısı  sayılır.O,təlimi  əsas  götürür.Təlimə 
əsaslanan L.S.Vıqotski inkişafın mənbəyinin təlim olduğu fikrini yürüdür.Təlim özü isə sosial 
amilə  əsaslanır  yəni,o,şəxsiyyətin  inkişafını  sosial  olaraq  qəbul  edir.Onun  fikrincə  ali  psixi 
funksiyalar ilk öncə killektivdə formalaşır, daha sonra şəxsiyyətin psixi funksiyasına çevrilir. 
 
 
 
 
Pedoqoji psixologiyanın müasir vəziyyəti 
 
         Hal-hazırda  pedaqoji  psixologiya  müstəqil  elmdir,onun  öz  predmeti,öz  obyekti  və 
özünəməxsus  tətqiqat  metodları  var.Bir  çox  konsepsiyalar  varki  onlar  müasir  dövrdə  istifadə 
olunur.  Bunlardan  bayaqda  qeyd  etdiyimiz  L.S.Vıqotskinin  konsepsiyasıdır.Onun  fikirləri 
təkcə təlim psixologiyası üçün yox eyni zamanda tərbiyə psixologiyası üçündə əhəmiyyətlidir. 
         Pedaqoji  psixologiyada  əsas  istifadə  olunan  konsepsiyalardan  biridə  P.Y.Qalperinin 
nəzəriyyəsidir.Onun 
nəzəriyyəsi”Fikri 
fəaliyyətin 
mərhələlər 
üzrə 
formalaşması” 
nəzəriyyəsidir.Yəni,şagirdlərə  biliklər  hazır  şəkildə  verilmir.Onlar  biliklərə  tədricən  məşq 
zamanı,iş zamanı yiyələnirlər.Əsas məqsəd isə işin uğurlu olmasını güdməməkdi,ümumilikdə 
gedişata nəzər yetirmək və biliklərə düzgün yiyələnməyin yollarını formalaşdırmaq lazımdır. 
          Bir  çox  psixoloqlar  isə  materialın  müvəffəqiyyətlə  mənimsənilməsi  haqqında  fikir 
söyləmişlər.Onların  fikrincə  materialın  necə  mənimsənilməsi  müəllimlərin  seçdiyi  yol  və 
üsullardan  çox  asılıdır.Dərsdə  şagirdlərin  təfəkkürü  inkişaf  etməlidir.Bunun  üçün  isə  dərsdə 
yaranan hər hansı bir problemin həllini müəllimlər şagirdlərlə birlikdə axtarmalıdır.Bu zaman 
şagirdlərin  təfəkkürü  inkişaf  edər.  Məhz  bu  cür  problemlər  psixoloqları  düşündürən  bir 
məsələdir. 
  D.B.Elkonin  və  V.V.Daidovun  fikrincə  isə  şagirdlərin  təlimdə  geri  qalmalarının  səbəbi 
materialın  onlara  düzgün  çatdırılmamasıdır.Bu  müəllimin  nitqindəki  qüsurlarla,şagirdlərin 
xüsusiyyətlərini nəzərə almadan çatdırma yolu ilə bağlı ola bilər. 
  Azərbaycanda  da  pedaqoji  psixologiya  lazımı  qədər  inkişaf  edib.Bildiyimiz  kimi 
Azərbaycanda  psixologiyanın  inkişafı  Fuad  İbrahimbəyovun  adı  ilə  bağlıdır.O,ilk 
ekspremental  psixologiya  laboratoriyasının  yaradıcısıdır.Bu  sahə  ilə  məşğul  olan 
psixolqlarımız var. 
 Bunlardan;Pedaqoji  psixologiya  kitabının  müəllifi  Muxtar  Həmzəyevin  adını  çəkmək  lap 
yerinə düşərdi.Onun əsas tədqiqatları məhz pedaqoji psixologiya sahəsindədir.Onun “Pedaqoji 
psixologiya”dərslik,”Yaş  və  pedaqoji  psixologiyanın  əsasları”dərslik,”Yazı  təliminin  bəzi 
məsələləri” və s. dərsliklərin adını qeyd etmək olar. 
 Pedaqoji psixologiyada xidməti olan psixoloqladan Ə.Əlizadənin də adını çəkmək olar.Onun 
da 
əsas 
araşdırdığı  sahə 
pedaqoji  psixologiyadır.Onun  “Pedaqoji  və 
etnik 

psixologiya”,”Pedaqoji  psixologiya-müasir  Azərbaycan  məktəblərinin  psixoloji  problemləri” 
və s. adını çəkmək olar. 
Ramiz  Əliyev  İbrahimoğlu-pedaqoji  psixologiya  sahəsində  eksperimentlər  aparmışdır.Onun 
“Şagird 
şəxsyyətinin 
formalaşmasında 
milli 
xüsusiyyətlərin 
nəzərə 
alınması”,”Psixologiya”dərsliyi,”Məktəbə  psixoloji  xidmətin  aktual  məsələləri”,”Tərbiyə 
psixologiyası” və başqa dərslikləri var. 
          M.C.Məhərrəmovun.Ş.Ağayevin,Ə.Bayramaovun,Ə.Ə.Qədirovun    və  başqalarının 
adlarını qeyd edək. 
          Hal-hazırda adları çəkilən bu psixoloqlar pedaqoji psixologiyaya aid problemlərin həlli 
ilə məşğuldurlar və bu sahədə çoxlu tədqiqatları var. 
4. Pedoqoji psixologiyanın ümumi və xüssusi metodları.         
 
          Psixologiyanın  digər  sahələrində  olduğu  kimi  pedaqoji  psixologiyanında  öz  tədqiqat 
metodları var.Bunlar  müxtəlifdir. Bu metodlardan kortəbii istifadə  etmək olmaz.Bu metodlar 
vasitəsilə uşağın yaş xüsusiyyətlərini,problemlərini,hazırlıq səviyyəsini,davranışında baş verən 
dəyişiklikləri öyrənmək mümkündür.  
         a)pedaqoji psixologiyanın metodikaları iki qrupa bölünür:ümumi və xüsusi metodikalar. 
         Ümumi  metodikalara-psixologiyada  istifadə  olunan  ümumi  metodikalar  nəzərdə 
tutulur.Bura  müşahidə  eksprimenti,proyektiv  metodlar,anket  sorğusu,  müxtəlif  testlər, 
müsahibə və başqalarına aid etmək olar. 
         Müşahidə  metodu  vasitəsilə  şagirdlərin  psixi  proseslərinin  xüsusiyyətini  gedişata 
müdaxilə  etmədən  öyrənmək  mümkündür.Bu  metod  vasitəsilə  şagirdlərin  təlimdə  geri 
qalmalarının səbəblərini onların temprament tiplərini, xarakterlərini, qrupda  şəxsiyyətlərarası 
münasibətlətini, 
psixi 
proseslərinin 
inkişaf  xüsusiyyətlərinin  və  s.ni  öyrənmək 
mümkündür.Müşahidə  metodunu tətbiq etməzdən əvvəl mütləq qarşıya məqsəd qoyulmalıdır 
yəni  nə  öyrəniləcək.  Bu  məqsəd  dəqiq  və  aydın  olmalıdır.Müşahidə  aparılarkən  müşahidə 
olunanlar  mütləq  qeyd  olunmalıdır,  çünki  hadisələr  o  qədər  inkişaf  edərki  müşahidəçinin 
yadından nəsə çıxa bilər. Sonda qeyd olunanlar əsasında nəticə çıxarılır. 
          Ümumi metodlardan biri də ekspriment metodudur.Həm təbii,həm də eksprimentlərdən 
istifadə olunur.Eksprimentlərdən daha dəqiq nəticələr əldə etmək üçün istifadə olunur. 
Təbii eksprimenti ilk dəfə rus psixoloqo A.F.LASURSKİ elmə gətirib. Bu metodda hadisələrin 
gedişinə  müdaxilə  olunur.  Eksprimentator  istədiyi  hal  vəziyyətləri  ekspert  vasitəsilə  öyrənə 
bilər.  Bu  zamanda  məqsəd  aydın  olmalıdır  ki,alınan  nəticələrdə  səhvlik  olmasın.Bəzən  bu 
eksprimenti  müşahidə  eksprimentinə  də  oxşadırlar.  Lakin  bunların  fərqi  ondadır  ki,müşahidə 
metodunda  psixi  hadisələrin  gedişatına  müdaxilə  olunmur,ancaq  eksprimentlərdə  müdaxilə 
olunur.  Eksprimentator  onu  maraqlandıran  sualları  sınanılana  verir.Bunları  birləşdirən  ortaq 
cəhət isə-hər ikisinin təbii şəraitdə öyrədir. 
Laborator  ekspriment-laboratoriyada  müxtəlif  cihazların  köməyi  ilə  aparılır.Bu  zaman 
şagirdlərin  psixi  xüsusiyyətlərini  öyrənmək  mümkündür.Laborator  ekspert  zamanı  nəticə 
düzgün  olmaya  da  bilər.Çünki  yaranan  lobarotar  şərait  sınanılana  təsir  edir  və  o  da  özünü 
sərbəst  apara  bilmir.Özünü  eksprimentatorun  istədiyi  kimi  aparır  və  bəzi  xüsusiyyətlərini 
gizlədə bilir. 

         Xüsusi metodlara isə sırf pedaqoji psixologiyada istifadə olunan metodlar aid edilir.Buna 
müşahidənin növləri olan geniş və məhdud müşahidəni göstərmək olar. 
        Geniş müşahidədə-müşahidəçi istədiyini əldə etmək üçün müşahidəni daha çox uşaqla,bir 
neçə  siniflə,bir  neçə  şagird  qrupu  ilə,bir  və  ya  bir  neçə  məktəblə  apara  bilər.Bu  zaman  daha 
çox xüsusiyyət öyrənilir. 
         Məhdud  müşahidə  isə-bir  neçə  xüsusiyyəti  öyrənir.Bu  zaman  müşahidə  bir  neçə  şagird 
və bir sinifdə də aparılı bilər. 
Sırf  pedaqoji  psixologiyada  istifadə  olunan  xüsusi  metodlardan  psixoloji-pedaqoji 
eksprimentlərdən istifadə olunur. Bunun da müəyyənedici və öyrədici növləri ayrılır. 
         Müəyyənedici eksprimentlərlə-ancaq şagirdlərin psixi xüsusiyyətinin inkişaf ənənələrini, 
tərbiyəyilik səviyyəsini, davranışını, yoldaşına və dərslərinə münasibətini aşkara çıxarır. 
         Öyrödici(formalaşdırıcı)ekspert-bu 
metod  aşkara  çıxarılmış  qüsurların  aradan 
qaldırılmasına kömək edir. Tədqiqatçı şagirdlərdə görmək istədiyi keyfiyyəti onlara aşılayır və 
formalaşdırır.  Bu  eksprimenti  sinifdə  də  aparmaq  olar.Bu  zaman  alınan  nəticələrin 
düzgünlüyünə tam inanmaq olar. 
Müəyyənedici və öyrədici ekspriment bir-birini tamamlayır. 
         b)pedaqoji psixologiyada ümumi və xüsusi metodlardan başqa köməkçi metodlardan da 
istifadə olunur. 
 
 
 
Pedoqoji psixologiyanın tədqiqat metodları       
 
            Psixoloji  məsləhət-psixoloji  konsultasiyanın  bir  bölməsidir.Bu  anlayışa  bir  mənalı 
yanaşmaq  olmaz.  Çünki,  psixoloji  məsləhət  müxtəlif  sahələrlə  sıx  bağlıdır  və  müxtəlif 
sahələrdə psixoloji məsləhətlər vermə işi tətbiq oluna bilər. 
          Məsləhətçi 
müştəriyə 
düşdüyü 
çətin 
anda 
kömək 
edir,onun 
şikayətini 
dinləyir,probleminin həlli yollarını axtarmaqda ona kömək edir. Bu kiminsə peşə seçimi ilə, iş 
problemi ilə, şəxsi problemi ilə və s.ola bilər. 
          Psixoloji  məsləhət  zamanı  mütləq  yaş  dövrü  nəzərə  alınmalıdır.  Beləki,  psixoloqların 
fikrincə 15 yaşına çatmamış uşaqlara məsləhət vermək düzgün olmazdı. Çünki, bu yaşa kimi 
uşaqları  şəxsiyyət  kimi  qəbul  etmirlər  və  bu  yaşda  onlarda  cavabdehlik  hissi  tam 
formalaşmayıb. Qocalıq yaşında isə getdikcə məsləhətvermə öz əhəmiyyətini və təsirini itirir. 
Çünki, bu yaşda cavabdehlik hissi azalır. 
         Psixoloji  məsləhət-insanların  işgüzarlığını  artırır.onlarda  özlərinə  inam  yaradır  və 
imkanlarını dahada inkişaf etdirir. 
         Psixoloji  korreksiya-korreksiya  latınca  “correktio”-düzəltmə,  yaxşılaşdırma  deməkdir. 
Korreksiya  qüsurun,  çatışmazlığın  bərpa  edilməsinə  yönəldilmiş  planlı  fəaliyyət  sahəsidir. 
Amma  gərək  bu  psixi  qüsur  gərək  psixi  xəstəlik  tipli  olmasın.Çatışmazlığı  aradan  qaldırmaq 
üçün  korreksiya  proqramı  hazırlanır  və  bunun  əsasında  işlər  həyata  keşirilir.  Bu  cür  işlərin 
proqram  əsasında  işlənib,  hazırlanması  müasir  dövrdə  ən  aktual  problemlərdən 
biridir.Psixoloji  korreksiya  işi  çox  çətin  bir  fəaliyyət  sahəsidir.  Bu  iş  psixoloqdan  yüksək 

ixtisas  hazırlığı  və  təcrübə  tələb  edir.  Çünki,  bu  işdə  uşaqların  yaş  və  fərdi  xüsusiyyətləri 
mütləq  nəzərə  alınmalıdır.  Psixoloji  korreksiya-fziki  cəhətdən  sağlam  adamların  psixikası  və 
davranşındakı  qüsur  və  çatışmazlıqların  aradan  qaldırılması  üçün  psixoloqun  istifadə  etdiyi 
psixoloji təsir priyomlarının məcmuyudur.  
         Psixoloji  korreksiya  vasitəsilə-insan  yeni  həyata  uyğunlaşır,  gündəlik  həyatda  yaşanan 
gərginlikdən,stresdən,çətinliklərdən  xilas  olur.  Psixo  korreksiya  şəxsiyyətin  inkişafına  mane 
olan qüsurları aradan qaldırmağa kömək edir. 
         Anket-pedaqoji psixologiyada istifadə olunan köməkçi metodlardan biridir. Bu metodun 
əsasını  yazılı  şəkildə  sınanılanlara  paylanan  suallar  təşkil  edir.  Qarşıya  qoyulan  məqsədə 
uyğun olaraq qabaqcadan hazırlanmış suallar uşaqlara paylanılır və uşaqlardan sulları diqqətlə 
oxumaq  və  onları  qane  edən  cavaların  qarşısından  işarə  qoyulması  tələb  olunur.Bu  suallar 
aşağıdakı kimi verilə bilər: 
         1.Oxuyuram ona görəki,savadlı olmaq istəyirəm. 
         2.Oxuyuram ona görəki,dərs çox maraqlıdır. 
         3.Oxuyuram ona görəki,müəllimimin xoşuna gəlim. 
         4.Oxuyuram ona görəki,sinif yoldaşlarımdan geri qalmayım. 
         5.Oxuyuram ona görəki,valideynlərim mənim oxumağımı çox istəyir. 
         6.Oxuyuram ona görəki,yaxşı işdə işləyə bilim. 
Uşaqlar bu sualları cavablandırır.Cavablar əsasında ən az və ən çox motivi müəyyənləşdirmək 
lazımdır.Bu metodun mötəbərliyini üyrənmək üçün metodu müxtəlif siniflərdə aparmaq olar. 
Uşaqların  cavablandırdığı  suallar  əsasında  onların  xüsusiyyətlərini  və  psixoloji.pedaqoji 
nəticələri müəyyəlnəşdirmək mümkündür. 
Sosiometriya metodu-pedaqoji psixologiyada istifadə olunan metodlardan biridir. 
         Bu  metodu  ilk  dəfə  amerikan  psixoloqu  Con  Moreno  işləyib,  hazırladı.  Sosiometriya 
metodu  vasitəsilə  ən  çox  qrupda  şəxiyyətlərarası  qarşılıqlı  münasibətləri  müəyyənləşdirmək, 
qrupda  kimin  kimə  rəğbət  bəslədiyi,  kimin  kimə  laqeyd  münasibət  bəsləməsini,  qrup 
üzvlərinin  qrupdakı  müvqeyini  öyrənmək  üçün  istifadə  olunur.  Bu  metodun  da  əsasını 
şagirdlərə verilən suallar təşkil edir. 
        Sual  konkret  və  aydın  olmalıdır.Məs:Dərslərini  kiminlə  birlikdə  hazırlamaq  istərdin? 
Şagirdlərə  verilən  bu  suallar  sosiometrik  meyar  adlanır.Sosiometrik  meyarın    özüdə  seans 
şəklində qurulur.Hər seansda sual yerləşdirmək mümkündür.Şagirdlər bu sosiometrik meyara 
əsasən qrupda ən çox rəğbət bəslədiyi 3nəfərin adını rəğbətin çoxluğu ardıcıllığı ilə qeyd edir. 
Şagirdlərin  cavablandırdığı  sualların  motivini  müəyyənləşdirib,bunun  əsasında  cədvəl  tərtib 
etmək  lazımdır.Cədvəldə  əlifba  sırası  ilə  şagirdlərin  adları  və  adlarının  qarşısında  isə  kimi 
seçməsi qeyd lunur.Nəticədə qrupda statusu olan və rədd edilmiş uşaqlar müəyyənləşdirilir.