Prezidentimiz ta'kidlaganidek

I bob. Maktab fizika kursini o’qitishda eksperimentlarini o’tkazish metodlari
1.1 1.1 ta’lim jarayonida o’quv eksperimentlari, uning asosiy vazifalari maktab, akademik litsey va kasb-hunar kollejlarida eksperimentlarning alohida xususiyatlari
Pedagogik jarayoniga dialektik nuqtai nazarida qaralganda, unda “ta’lim-tarbiya beruvchi” va “ta’lim – tarbiya oluvchi” bo’lgan ikki tomonlar o’rtasidagi faoliyatidan iborat bir butunlikni ko’ramiz. Ta’lim jarayonida “ta’lim-tarbiya beruvchi” va “ta’lim – tarbiya oluvchi” tomonlar faoliyatlarining maqsadga yo’naltirilgan va uyg’unlashgan holda tashkil etilishi, predmet bo’yicha bilimlarni o’zlashtirilishi hamda ularda zaruriy malaka va ko’nikmalarni shakllantirilishga qaratilganligi bilan muhim sanaladi. Ta’lim beruvchi tomonidan ta’lim oluvchiga berilayotgan bilimlarning mohiyatini hayotiy muhimligini ochib berilishida, jumladan ularda fizikaga ehtiyojni qiziqishtirishni shakllantirish yuzasidan motivlarni vujudga keltirishi, o’quv materialni yaxshi anglanishini ta’minlaydi.

Shuning uchun ham o’quvchi va o’qituvchi orasidagi hamkorlik deyiluvchi didaktik tamoyil o’qitishni samarali kechishini ta’minlashda muhim omil sanaladi. Didaktikada bilimlarni o’zlashtirishni uchta turli darajaga ajratadi: birinchi daraja – qabul qilish, tushunish va esda saqlab qolish, ikkinchi daraja – olingan bilimlarni tanish vaziyatlarda qo’llay olish, uchinchi daraja – olingan bilimlarni notanish bo’lgan yangi vaziyatlarda qo’llay olish. O’quvchilarda bilimlarni o’zlashtirishni yuqori darajasiga chiqarish uchun bugungi kunda o’qitish jarayonida zamonaviy pedagogik texnologiyalarni qo’llanilmoqda.

Fizika fanini о 'qilishning vositalariga quyidagilar kiradi:
1. O 'qituvchining so'zi va turli ish harakatlari.
2. Fizika bo’yicha o'quv adabiyotlaii va boshqa qo'llanmalar.
3. Tabiatning mavjud obyektlari (Quyosh, Yer, Oy, yulduzlar, mineral lar, mashinaning turli qismlari, havo, suv, qattiq jism lar, narsalar hodisalar va boshqalar).
4. Harakat qiluvchi modellar (mashinalar, mexanizmlar, apparatlarning modellari).
5. Texnik qurilmalarning maketlari.
6. O 'quv eksperimentni bajarishga kerakli fizik qurollar.
7. Grafik vositalar (rasm, sxema, chizma va boshq.).
8. Texnik vositalar (diapozitiv. diafilm, kinofilm, kompyuter, proyektor).
Fizikani o'qib-o'rganishda bilim bulog’i va tadqiqot metodi sifatida eksperiment xizmat qiladi. О‘quv eksperimenti — dars paytida fizik hodisalarni yuz berish mexanizmini, qonuniyatiarini va turli bogianishlarini maxsus asboblar yordam ida ko'rsatishdan iborat. Shuning uchun, o'quv eksperimenti har doim bilim bulog'i, o'qitish vositalari va tadqiqot metodining vazifasini bajaradi.
Fizika tabiat haqidagi fandir. U ob’ektiv borliq tuzilishini, hodisa va jarayonlarni va ularni tavsiflovchi kattaliklarni, ular orasidagi bog’lanishlarni, tabiiy qonun va qoidalarni o’rganadi. Fizik tajribalarni tadqiqiy va o’quv tajribasiga ajratish mumkin. O’quv maqsadiga yo’naltirilgan tajribalar o’quv tajribalari deyiladi. Fizikani o’qib o’rganishda bilim bulog’I va tadqiqot metodi sifatida eksperiment xizmat qiladi. Fizikaviy qonunlar, qoidalar va nazariyalar tajribada isbotlangach qabul etiladilar. Shu bois o’quv eksperimenti bir vaqtning o’zida bilimlar manbai, o’qitish metodi va ko’rgazmalilik turi bo’lib hisoblanadi. O’quv tajribasi (O’T yoki O’E) sub’ektiv yangilik bo’lgan hodisalarni, qonunlarni kashf etish uchun xizmat qiladi. Fizika faning eksperimental xarakterining ifodalanishi maktab kursida fundamental fizik nazariyalarni, xususan, faktlardan, fizik kattaliklar, tushunchalar, idealashtirilgan ob’ektlar, umumiy va xususiy qonunlardan tashkil topgan bilimlarni asosiy tashkil etuvchilarini o’rganishda turli ko’rinishdagi eksperimentdan-namoyish tajribasi (NT), frontal laboratoriya ishlari, fizikadan praktikum ishlari, eksperimental masalalar, sinfdan tashqari va uyda bajariladigan tajribalardan keng foydalanish orqali amalga oshiriladi. Bu fizikadan o’quv tajribasi fizika kursining ajralmas qismi ekanligini ko’rsatadi.

Eksperimental o’qituv tajriba asosida o’qitishdir. Eksperiment so’zi lotincha “exrerimentum’’-sinash so’zidan olingan bo’lib hozirgi zamon adabiyotlarida ‘sinab ko’rish’’ yoki ‘’ tajriba o’tkazish’’ va sodda qilib aytganda ‘’tajriba ‘’ ma’nosini anglatuvchi so’z sifatida qabul etilgan. Eksperiment (tajriba)–fizik hodisaning borishini kuzatishga imkon beradigan, tekshiriladigan hodisani kuzatish tahlil qilish xamda uni istagan paytda belgilangan sharoitda qaytadan takrorlash demakdir. O’quv eksperimentining frontal va oddiy laboratoriya ishlarini hamda praktikum ishlarini bajarish jarayonida o’quvchilar ilmiy izlanish usullarini, foydalanilgan vositalar tuzilishi, ishlash prinsipi va ular bilan muomala qilish, ular yordamida o’lchash ishlari olib borib natijalar olishni ularni tahlil etib xulosalar chiqarishni Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences VOLUME 1 | ISSUE 8 ISSN 2181-1784 Scientific Journal Impact Factor SJIF 2021: 5.423 699 w September 2021 www.oriens.uz o’rganadilar. O’quvchilarning ushbu faoliyati unda tajribaga asoslangan malakani shakllantiradi va rivojlantirib boradi. Fizika o’qituvchisining kasbiy shakllanishida ushbu malakaning o’rni alohidadir.

O`quvchilarni fizika o`qitish davomida turli namoyish tajribalarni kuzatish natijasida hosil qilgan keng ko`lamdagi tasavvurlaridan o`qituvchi namoyish stolida ko`rsatish imkoniyati bo`lmaydigan fizik modellarni va hodisalarni anglashda foydalanishi mumkin. Hozirgi zamon ruhshunosligi keng ko`lamda idrok etishni istalgan yoshda informatsiyasi aqliy qayta ishlash va o`rgatishning ma`lum bir darajasi deb qaraydi. Ruhiy eksperimentlar izlanishlar aqliy tasavvurni unumli bo`lishida turli obrazlarning ta`siri faqat badiiy ijoddagina emas, ayniqsa, ilmiy va texnik ijodiyatda keng o`rin egallaydi. O`quvchilarni obrazli tasavvurlashida rivojlanishida uning muhim tomonidan biri o`quvchilarni intelektini shakllantirishning tarkibiy qismidan iborat bo`ladi.
Bulardan xulosa qilish mumkinki:
1. Eksperiment – bu xodisalarni, tekshirilayotgan hodisalarni kuzatish, uni tahlil qilish va qayta tayyorlashdir.
2. Eksperimenga xos bo`lgan asosiy belgilar: real bog’lanish bilan 2- darajali bog’lanish, tasodifiy ta`sirlani ajratish tajribani takrorlash, hodisani sodir bo`lishini o`zgartirish, tasodifni minumimga keltirishdan iborat.
3. Eksperimentni bir necha tashkil etuvchilarga ajratish mumkin: ob`yekt, o`lchov asboblari, eksperiment o`tkazuvchi.
4. Namoyish eksperimentning asosiy maqsadi: Fizik hodisalarni sifat jihatdan o`zaro bog’lanishini aniqlashdir. Yosh avlodni tarbiyalash va uni rivojlantirish ta`lim jarayonida maktab fizika kursi mazmuniga shunday o`quv materiallarini kiritishni talab qilardiki, bu materiallar asosida o`quvchilarni har tomonlama keng dunyoqarashga ega bo`lishini, ilmiy dunyoqarashni shakllantirishga xizmat qilishi lozim, shu bilan birga o`quvchilarning intelektual qobiliyatlarini har tomonlama tarbiyalashga xizmat qilgan.
Bundan tashqari bir vaqtni o`zida o`quvchilar oldiga qo`yilgan politexnik ta`limning muhim masalalaridan biri o`quvchilarni ular o`rganayotgan hodisa va qonuniyatlari bilan uni texnikada ishlab chiqarish jarayonlari tadbig’i bilan tanishtirib borish vazifasi qo`yiladi. Bu va bunga o`xshash muammolarini hal etish uchun fizika kursini o`qitish jarayonida o`quv fizik eksperimentning alohida o`rin egallashini ta`kidlab o`tish zarur. O`quvchilarga yangi bilimlarni berish jarayonida namoyish eksperimenti fizik hodisalarni ko`rsatish, fizik tushunchalarni shakllantirish, o`rganilayotgan fizik hodisani uni foydalanish jarayonlarini o`zaro bog’lanishi ko`rsatish hamda hozirgi zamon texnikasida hodisa va qonunlarni tadbiq etilishini namoyish etish mumkin. Namoyish eksperimentining mazmuni va namoyish qilish metodikasi orqali o`quvchilarni tarbiyalash va rivojlanishidagi turli aspektidagi muammolarni hal etish mumkin. Namoyish eksperimenti ayniqsa o`quvchilarda kuzatuvchanlik obrazli tafakkurlashni, kuzatilgan faktlarga asoslanib umumlashtirish, bo`ladigan hodisalarni oldindan ayta bilish qobiliyatlarini rivojlantirishga imkon beradi. Bulardan biz namoyish eksperimentining o`quvchilarni yangi bilimlarni shakllantirishdagi o`rni haqida to`xtalib o`tamiz. Shu narsani alohida ta`kidlash kerakki, fizik tajriba har qancha qiziqarli, yorqin fizikani tushunish uchun muxim, hozirgi zamon fizika fani asosiga qurilgan bo`lishiga qaramay, u material o`quv materialidan uzib olingan yoki sun’iy xolda unga yopishtirilgan bo`lsa uning asosiy maqsadi bajarilmay qoladi. Agar o`quv materiali biror darslikdan olinib, namoyish eksperimenti ikkinchi darslikdan olinsa u holda ularning mazmuni va ketma-ketliklari bir-birlariga moslashtirishi va ularni harakterlarini ifodalash zarur bo’ladi. Bu holat namoyish eksperimenti uslubiyatida namoyish eksperimenti mazmunini o`quv materiallari mazmuni bilan mos kelish prinsipidan iborat bo`ladi.
Maktab namoyish eksperimenti rivojlanishi shunga guvohlik beradiki, eksperimentining maqsadini aniq anglay etilgan holda bu maqsadga yetish yo`lini topish mumkin. Jumladan yarimo`tkazgichlar texnikasining rivojlanishi uni keng qo`llash imkoniyatini vujudga keltirdi. O`z navbatida u maktab oldiga ham yarimo`tkazgichlarning elektr xossalari o`quvchilarga tanishtirish vazifasi hosil bo`ldi. Bu o`z aksini namoyish eksperimentlari tayyorlash va o`tkazishda ham o`z tadbig’ini topdi. Bu fizika kabinetlarini yarimo`tkazgichli o`quv qurollari bilan jihozlab va ularni turli eksperimentlarga tadbiq etish imkonini berdi.
Demak bundan har bir holatda u yoki bu namoyish eksperimentini o`tkazishda uni amalga oshirish imkoniyati prinsipi ham vujudga keladi. Umumiy holda namoyish eksperimentlarini amalga oshirish imkoniyatini vujudga keltiruvchi faktorlar bir nechadir.
1. Namoyish eksperimenti qo’yish ham moddiy ham energetik imkoniyatiga ega bo`lishi kerak. Demak har bir fizika kabineti uchun sanoat asosida ishlab chiqilgan asbob va uskunalar, hech bo`lmaganda yetishmovchi asbob qismlari, detallari bilan ta`minlanishi zarur. Energetik faktorlar esa, fizika kabinetlarida tajribalarni namoyish uchun 240V o`zgaruvchan va SOV o`zgarmas kuchlanishli manba zarur.
2. Namoyish eksperimentining yana bir muhim faktori bu namoyish o`tkazish davrida havfsizlikni ta`minlashdir.
3. O`rganiluvchi o`quv materiallari sinfdagi hamma o`quvchilar uchun tushunarli bo`lishi zarur.
Hulosa qilish mumkinki, namoyish tajribalari uchun asosiy uslubiy talab, dars mazmuni bilan namoyish tajribasi tarkibiy bog’lanishi, o`qituvchi uslubiy moxirligi va texnik savodxon holda olib borish, o`quvchi diqqatini jalb qilgan holda xulosa chiqarishdan iborat. Bulardan tashqari dastur asosida o`tkazish o`qituvchining pedagogik mahorati, fizika kabineti asbob uskunalarni mavjudligi va ulardan eng samaradarligini tanlashdan iborat.
Maktablarda, kasb-hunar maktablarida, o`quv yurlarida o`tkaziladigan namoyish eksperimenti alohida xususiyatga ega bo`lib, u o`quvchining malaka hosil qilishi, mutaxassis tayyorlashdagi o`rniga bog’liq bo`ladi. Namoyish eksperimentida texnika xavfsizligi aloxida o`rin egallaydi shu sababli texnika xavfzisligini buzilish sabablarini ko`rsatib o`tish muhimdir. Tajribalar shuni ko`rsatadi. Namoyish tajribalarida texnika xavfsizligi: talaba (o`quvchi) ni e`tiborsizligi, hodisa (modda) xossalarini o`zlashtirmaslik turli asboblar bilan yetarli tanishmaslik, hamda o`zlashtirmaganligi natijasidir.
Namoyish eksperimentlarini olib borish o`quvchilarni (talabalarni) politexnika ta`limini amalga oshirishga ham ma`lum ta`sir ko`rsatadi. Ta`lim jarayonida o`quvchilarni politexnika ta`limoti maktab o`quv dasturiga binoan juda ko`p fanlar orqali amalga oshiriladi. Ammo uni hozirgi zamon texnikasini ilmiy asosi bo`lgan fizika fani o`qitishda xartomonlama qulay, izchil amalga oshirish mumkin.
Fizika va texnika o`rtasidagi bu bog’lanish o`quvchi uchun aniq ko`rinmaydi, chunki fizika va texnika hodisalarni turli tilda bayon qiladi. Fizika – tushunchalar va belgilar tilida abstrak orqali qayd etiladi.
Texnika esa, fazaviy strukturalar tilida turli obrazlar orqali amalga oshadi. Fizikani o`rganish jarayonida konkuretlikdan umumiy anglashga tomon boradi va tushuncha va qonunlarni matematik simvollar yordamida universial aks ettirish orqali olib boriladi. Umuman amaliyot tabiatni bilish jarayonini faktlarini beradi va eksperimentning hulosasini chiqaradi.
Demak, hulosa shuki, fizikani o`qitish politexnik ta`limini amalga oshirishdagi faqat fundamentigina tashkil etadi xolos. Fizika darslarida fizik hodisalar va qonunlarni o`rganish jarayoni, bu kursni mantiqiy asosini buzmagan holda amalga oshiriladi. Shu bilan birga turli texnik qurilmalarning tuzilish prinsiplari ochib beriladi. Agar fizikadagi o`quv materiallarini taxlil qilsak, undan ko`rish mumkinki, fizika darslarida politexnik mazmuni o`z ichiga olgan anchagina namoyish tajribalarni ko`rsatish mumkin.
Bundan asosiy masala bunday mazmundagi qanday namoyish eksperimentlarini olish kreteriysi belgilash kerak. Bunday kriteriy vazifasini quyidagilar bajarish mumkin.
1. Namoyish tajribani dastur materiali bilan mantiqiy bog’lanishi.
2. Tanlab olingan texnik qurilmani hozirgi zamon texnikasida tutgan o`rni.
3. Namoyish tajribasining asboblarini va uni o`tkazish texnikasini soddaligi.
Bulardan xulosa qilish mumkinki, politexnik mazmunga ega bo`lgan namoyish eksperimentlari birinchi navbatda texnik qurilmalar juda ko`p sohani aks ettira olishi va ularda fizik hodisa va qonunlarni foydalanish aks etishi kerak. Ma`ruza orqali uzatilayotgan fizikaviy axborotni talabalar tomonidan qabul qilishda ilg’or pedagogik texnologiyalarni qo`llash orqali yuqori fikrlash qobilyatini ta`minlash o`qitish metodikasining dolrarb masalalaridir. Bu ma`noda fizika ma`ruzasining ajralmas qismi bo`lgan namoyish tajribalari katta imkoniyatlarga egadir. Namoyish eksperimentining boy didaktik imkoniyatlari axborot uzatishda ilg’or samarali usullarini ishlata bilish bilan bog’liq. Namoyish eksperimentlarini muammoli ko`rsatish, talabalarning firklash qobilyatlarini faolllashtirishni boshqarishning turli usullaridan foydalanish imkoniyatlari ko`riladi.
Ko`rgazmali vositalardan foydalanishning samaradorligi ruhiy fiziologik omillarga bog’liq bo`ladi. Ko`rish va eshitishning bir vaqtda ishlashi o`quv axborotining ishonchli bo`lishini va xotirada mustaxkam joylashuvini ta`minlaydi. Namoyish tajribasining ko`p xizmatliligi hususiyati undan har xil muammolarni yechishda foydalanish imkonini beradi.
1. Tinglovchi e`tiborini o`rganilayotgan mavzuga yo`naltiradi, yangi mazmunga qaratadi.
2. Uning yuqori ruhiy pedagogik hususiyati berilayotgan axborotni xotirada saqlashni kuchaytirishdir.
3.O`qituvchiga uzatilayotgan axborotning eng muhim o`rinlarini ochib berish imkonini beradi.
4. Barqaror va foydali nazariy tushunchalarni oldin uzatilgan ilmiy axborotni faollashtiradi.
5. Yangi axborotni izlashga yo`naltiradi.
6. Mavzu bayoni tartiblashda, bilim darajasini baholashda hamda o`zini-o`zi baholashda qo`llash mumkin.
Ruhiy pedagogik kuzatishlar shuni ko`rsatadiki, uzatilayotgan axborotning chuqur va barqarorligi o`qitish uslubiga bog’liq bo`lar ekan. Optik jarayonlarda o`tkaziladigan namoyish eksprementlari turli shakllarda va turli usullarda foydalangan xolda amalga oshiriladi. Bunday usullardan biri namoyish eksperimentlarini muammoli ko`rsatishdan iborat. Bunda o`tkaziladigan haqiqiy eksperiment o`quv plakati, turli rasmlar va asosiy maqsad o`quvchi uzatilayotgan axborotni mustaqil fikrlashdan iboratdir.
Buning uchun turli usullardan foydalaniladi va ular 3 turga bo`linadi.
1. Tajriba mazmunini o`qituvchi tomonidan echish. Namoyish tajribani mazmunini o`qituvchi tomonidan savol qo`yib o`quvchilarga etkaziladi va yo`l- yo`lakay o`quvchilarni ayrim tushunchalarni so`zlab berishga jalb etiladi. Masalan: optikadan yorug’lik internferentsiyasini tushuntirishda o`quvchilarga 2 ta yorug’likni qo`shishi natijasida ham yorug’lik ham qorong’ulik hosil bo`lish muammosini qo`yiladi. So`ngra uni mehanik to`lqinlarni qo`shilishdan foydalangan holda o`quvchilar yordamida yorug’lik to`lqinlari maksimum yoki minimumligi to`lqinni so`nishi yoki intenferensiyasi mazmunini ochib beradi.
2. Namoyish tajriba mazmunini muhokama orqali echish. Bu usulda o`qituvchi tomonidan o`tkazilayotgan namoyish eksperimenti hamma vaqt ham to`g’ri natija beravermasligi va jarayonda noto`g’ri xulosa chiqarishga olib kelishi ya`ni bunda intenferensiyani nazariy tushuntirib tajribada alohida 2ta manba olinadi, lekin natija maqsadni ifodalamaydi.
3.Namoyish tajribani mazmunini diologik usulida ochish, ya`ni savol-javob orqali amalga oshiriladi, asosiy masala o`qituvchi muammoli vaziyatni keltirib olishi kerak. Bulardan hulosa qilish mumkinki, politexnik mazmunga ega bo`lgan namoyish eksperimentlari birinchi navbatda texnik qurilmalar juda ko`p sohani aks ettira olishi va ularda fizik hodisa va qonunlarni foydalanish aks etishi kerak. Ma`ruza orqali uzatilayotgan fizikaviy axborotni talabalar tomonidan qabul qilishda ilg’or pedagogik texnologiyalarni qo`llash orqali yuqori fikrlash qobilyatini ta`minlash o`qitish metodikasining dolrarb masalalaridir. Bu ma`noda fizika ma`ruzasining ajralmas qismi bo`lgan namoyish tajribalari katta imkoniyatlarga egadir. Namoyish eksperimentining boy didaktik imkoniyatlari axborot uzatishda ilg’or samarali usullarini ishlata bilish bilan bog’liq. Namoyish eksperimentlarini muammoli ko`rsatish, talabalarning firklash qobilyatlarini faolllashtirishni boshqarishning turli usullaridan foydalanish imkoniyatlari ko`riladi.
Ko`rgazmali vositalardan foydalanishning samaradorligi ruhiy fiziologik omillarga bog’liq bo`ladi. Ko`rish va eshitishning bir vaqtda ishlashi o`quv axborotining ishonchli bo`lishini va xotirada mustaxkam joylashuvini ta`minlaydi. Namoyish tajribasining ko`p xizmatliligi hususiyati undan har xil muammolarni yechishda foydalanish imkonini beradi.
1. Tinglovchi e`tiborini o`rganilayotgan mavzuga yo`naltiradi, yangi mazmunga qaratadi.
2. Uning yuqori ruhiy pedagogik hususiyati berilayotgan axborotni xotirada saqlashni kuchaytirishdir.
3.O`qituvchiga uzatilayotgan axborotning eng muhim o`rinlarini ochib berish imkonini beradi.
4. Barqaror va foydali nazariy tushunchalarni oldin uzatilgan ilmiy axborotni faollashtiradi.
5. Yangi axborotni izlashga yo`naltiradi.
6. Mavzu bayoni tartiblashda, bilim darajasini baholashda hamda o`zini-o`zi baholashda qo`llash mumkin.
Ruhiy pedagogik kuzatishlar shuni ko`rsatadiki, uzatilayotgan axborotning chuqur va barqarorligi o`qitish uslubiga bog’liq bo`lar ekan. Optik jarayonlarda o`tkaziladigan namoyish eksprementlari turli shakllarda va turli usullarda foydalangan xolda amalga oshiriladi. Bunday usullardan biri namoyish eksperimentlarini muammoli ko`rsatishdan iborat. Bunda o`tkaziladigan haqiqiy eksperiment o`quv plakati, turli rasmlar va asosiy maqsad o`quvchi uzatilayotgan axborotni mustaqil fikrlashdan iboratdir.
Buning uchun turli usullardan foydalaniladi va ular 3 turga bo`linadi.
1. Tajriba mazmunini o`qituvchi tomonidan echish. Namoyish tajribani mazmunini o`qituvchi tomonidan savol qo`yib o`quvchilarga etkaziladi va yo`l- yo`lakay o`quvchilarni ayrim tushunchalarni so`zlab berishga jalb etiladi. Masalan: optikadan yorug’lik internferentsiyasini tushuntirishda o`quvchilarga 2 ta yorug’likni qo`shishi natijasida ham yorug’lik ham qorong’ulik hosil bo`lish muammosini qo`yiladi. So`ngra uni mehanik to`lqinlarni qo`shilishdan foydalangan holda o`quvchilar yordamida yorug’lik to`lqinlari maksimum yoki minimumligi to`lqinni so`nishi yoki intenferensiyasi mazmunini ochib beradi.
2. Namoyish tajriba mazmunini muhokama orqali echish. Bu usulda o`qituvchi tomonidan o`tkazilayotgan namoyish eksperimenti hamma vaqt ham to`g’ri natija beravermasligi va jarayonda noto`g’ri xulosa chiqarishga olib kelishi ya`ni bunda intenferensiyani nazariy tushuntirib tajribada alohida 2ta manba olinadi, lekin natija maqsadni ifodalamaydi.
3.Namoyish tajribani mazmunini diologik usulida ochish, ya`ni savol-javob orqali amalga oshiriladi, asosiy masala o`qituvchi muammoli vaziyatni keltirib olishi kerak.
Bulardan hulosa qilish mumkinki, politexnik mazmunga ega bo`lgan namoyish eksperimentlari birinchi navbatda texnik qurilmalar juda ko` psohani
aks ettira olishi va ularda fizik hodisa va qonunlarni foydalanish aks etishi kerak. Ma`ruza orqali uzatilayotgan fizikaviy axborotni talabalar tomonidan qabul qilishda ilg’or pedagogik texnologiyalarni qo`l orqali yuqori fikrlash qobilyatini ta`minlash o`qitish metodikasining dolrarb masalalaridir. Bu ma`noda fizika ma`ruzasining ajralmas qismi bo`lgan namoyish tajribalari
katta imkoniyatlarga egadir. Namoyish eksperimentining boy didaktik imkoniyatlari axborot uzatishda ilg’or samarali usullarini ishlata bilish bilan bog’liq. Namoyish eksperimentlarini muammoli ko`rsatish, talabalarning firklash qobilyatlarini faolllashtirishni boshqarishning turli usullaridan foydalanish imkoniyatlari ko`riladi. Ko`rgazmali vositalardan foydalanishning samaradorligi ruhiy fiziologik omillarga bog’liq bo`ladi. Ko`rish va eshitishning bir vaqtda ishlashi o`quv axborotining
ishonchli bo`lishini va xotirada mustaxkam joylashuvin ita`minlaydi. Namoyish tajribasining ko`p xizmatliligi hususiyati undan har xil muammolarni yechishda foydalanish imkonini beradi.
1.Tinglovchi e`tiborinio`rganilayotgan mavzugayo`naltiradi, yangi mazmunga qaratadi.
2.Uning yuqori ruhiy pedagogic hususiyati berilayotgan axborotni xotirada
Saqlashni kuchaytirishdir.
3.O`qituvchiga uzatilayotgan axborotning eng muhim o`rinlarini ochib berish imkonini beradi.
3.Barqarorvafoydalinazariytushunchalarnioldinuzatilganilmiyaxborotnifaollashtiradi.4.Yangiaxborotniizlashgayo`naltiradi.5.Mavzubayonitartiblashda, bilimdarajasinibaholashdahamdao`zini-o`zibaholashdaqo`llashmumkin.Ruhiypedagogikkuzatishlarshuniko`rsatadiki, uzatilayotganaxborotningchuqurvabarqarorligio`qitishuslubigabog’liqbo`lar ekan.Optikjarayonlardao`tkaziladigannamoyish eksprementlariturlishakllardavaturliusullardafoydalanganxoldaamalgaoshiriladi. Bundayusullardanbirinamoyish eksperimentlarinimuammoliko`rsatishdaniborat. Bundao`tkaziladiganhaqiqiy eksperimento`quvplakati, turlirasmlarvaasosiymaqsado`quvchiuzatilayotganaxborotnimustaqilfikrlashdaniboratdir. Buninguchunturliusullardanfoydalaniladivaular3 turgabo`linadi.1. Tajribamazmuninio`qituvchitomonidanechish. Namoyishtajribanimazmuninio`qituvchitomonidansavolqo`yibo`quvchilargaetkaziladivayo`l-yo`lakayo`quvchilarniayrimtushunchalarniso`zlabberishgajalb etiladi. Masalan: optikadanyorug’likinternferentsiyasinitushuntirishdao`quvchilarga2 tayorug’likniqo`shishinatijasidahamyorug’likhamqorong’ulikhosilbo`lishmuammosiniqo`yiladi. So`ngraunimehanikto`lqinlarniqo`shilishdanfoydalanganholdao`quvchilaryordamidayorug’likto`lqinlarimaksimumyokiminimumligito`lqinniso`nishiyokiintenferensiyasimazmuniniochibberadi.2. Namoyishtajribamazmuninimuhokamaorqaliechish.Buusuldao`qituvchitomonidano`tkazilayotgannamoyish eksperimentihammavaqthamto`g’rinatijaberavermasligivajarayondanoto`g’rixulosachiqarishgaolibkelishiya`nibundaintenferensiyaninazariytushuntiribtajribadaalohida2tamanbaolinadi, lekinnatijamaqsadniifodalamaydi.3.Namoyishtajribanimazmuninidiologikusulidaochish, ya`nisavol-javoborqaliamalgaoshiriladi, asosiymasalao`qituvchimuammolivaziyatnikeltiribolishikerak.Akademiklitseylardao`qituvchilaro`zlaritanlaganyo`nalishbo`yichabilimlarinioshirishvamuayyanfanlarasoslarinichuqurmukammalo`zlashtirishimkoniyatiga egabo`ladilar. Kasb–hunarkollejlari esao`quvchilarningkasbhunargamoyilliginilayoqatinibilimvako`nikmalarinichuqurrivojlantirishularnitanlaganyo`nalishlaribo`yichabiryokibirnechtakasb egallashimkoniniberadi. AkademiklitseylarvaKasb–hunarkollejlaridata`limolish, o`quvchilargao`zbiliminichuqurlashtirishvatanlanganixtisosliklariga egabo`lishinita`minlaydi. Akademiklitseylarvakasb–hunarkollejlariningbitiruvchilargadavlattomonidantasdiqlangannamunadagidiplomlarberiladi. Budiplomlarta`limningkeyingibosqichlaridao`qishnidavom ettirishyoki egallaganixtisosvakasb-hunarbo`yichamehnatfaoliyatibilanshug’ullanishimkoninivahuquqiniberadi.Kasb–hunarkollejlaridao`quvchilarninguyokibuhunaro`rganishlarizarurbo`ladiganumumtexnikaviyfanlarvaishlabchiqarishta`limikiritiladi. Bufanlarorasidaayniqsaasosanfizikanio`rganishzarurdir.Fizika kasb-hunar kollejlaridafaqat umumta’lim bo’lib o’rganilmay, balki o’quvchilarningyetuk mutahasis bo’lib chiqishiga ham xizmat qiladi O’qitishning asosiy didaktik pirinsiplaridan tushunarlilik, sistimatiklik ,piraktika bilan nazariyaning birligi materialning ko’rgazmaliligini, materialning ilmiyligini politexnizm prinsipi, o’qitishning tarbiyaliligi,fanlaro’rtasidagi bog’lanishlilik kabilarkasb-hunar kollejlarlarida fizika o’qitishda amalgamoshiriladi. Bu pirinsiplardakasb-hunar kollejlariga hos bo’lgani tushunarlilik ,sistimatiklik, politexnizim pirinsiplari va fanlar o’rtasidagi bog’lanishlikni amalgam oshirish prinsipi .Fanlar o’rtasidagi bog’lanishni amalga oshirish prinsipi o’rtamaktabdan farq qilib, bu o’quv yurtlarida ; 1. Umumta’lim fanlari 2 Kasibiy yo’nalishidagi fanlarii tushuna
rlilik ,sistimatiklik, politexnizim
pirinsiplari va fanlar o’rtasidagi
bog’lanishlikni amalgam oshirish prinsipi .Fanlar o’rtasidagi bog’lanishni amalga oshirish prinsipi o’rtamaktabdan farq qilib, bu o’quv y
urtlarida ;

1. Umum ta’lim fanlari

   
   

2kasbiy yo’nalishidagi fanlari i.

3Umumtexnika fanlari o’qitiladi
Fizika o’qitishda kasbga yo’naltirish prinsipiga amal qilganda o’quvchilarning o’zlashtirishlari ortadi. Jumladan, kasb-hunar kollejida fizika o’qtuvchilardan aniqlanishicha shu narsani ko’rish mumkinki o’quvchilarga berilgan materiallar ichida qaysi mutaxasisligiga bog’lab olib berilgan bo’lsa, shu materialni o’quvchi ongli va to’laroq o’zlashtiradi. Turli yo’llar bilan fizika fanini hunar texnika fanlari bilan bog’lab olib borish kasb-hunar kollejlarida fizika o’qitishning eng muhim hususiyatidan biridir.Fizika o’qitishda kasbga yo’naltirish ishlabchiqarish ta’limi materiallarini o’quv jarayonida foydalanish orqali asosan bajariladi. Bundan tashqari, kasbga yo’naltirish pirinsipi o’quvchilarda kasb malakasi,bilimi,ko’nikmasi hosil qilish uchun tadbiq etishni aniqlab beradi Kasb-hunar kollejlarida kasbga yo’naltirish, fizikani o’rganish, ulardan optika bo’limidan mustahkam bilimga ega bo’lishni talabetadi. Kasb-hunar kollejlarida optikani, bo’lajak ishchilarini bilimlari, malakasi, ko’nikmasidagi ro’liga ta’siri katta ekanligini e’tiborga olish zarur
Oliy o'quv yurtining sharoitiga mos ravishda, fizik eksperimentlar quyidagi turlarga bolinadi:
I.Namoyishli tajribalar.
II. Frontal laboratoriya ishlari.
III. Fizik praktikum.
IV. Auditoriyadan tashqari kuzatishlar va tajribalar. Bulaming har bin bilan batafsil tanishib o'taylik.
I. Namoyishli tajriba - fizik hodisalar va ular orasidagi bog'lanishlarni o'qituvchi tomonidan tajribada ko'rsatilishidir. U bir vaqtda auditoriyadagi barcha talabalarning ko'rishiga mo'ljallangan, y a’ni hodisani barcha talabalar bir vaqtda liuzatishadi. Namoyishli tajribalar fizik hisoblashlarni am alga oshirishga va fizik tushunchalarni shakllantirishga sharoit yaratadi. O'qituvchiningtushuntirishini oydinlashtirib va asoslab, hodisaning turli belgilarini ko'rgazm ali va ishonchli bayon qiiishga yordam beradi. Fizika fanini o'qitishda namoyishli tajribalar va ko'rgazmalilik nima uchun kerak? - degan savolni tug'ilishi tabiiy. Ma’lumki, bilish jarayoni har doim jonli mushohadadan, y a’ni ko'rishdan, eshitishdan, sezishdan, hidini yoki ta ’mini bilishdan iboratdir. Demak fizika fanini o'qitishdagi ko'rgazmaviylilik va namoyishli tajribalar talabalarda jonli mushohadani hosil qilish vositasidir. So'z bilan aytib bera olmaganini, qog'ozga chizib ko'rsatsa b oiadi, ammo hodisaning borish mexanizmining barchasinining rasmini chizish mumkin emas. Shuning uchun, namoyishli tajribalar ko'rsatiladi. Tajribada ko'rsatish mumkin bolmaganlari kinofilm va multfilm orqali yetkaziladi. Ayrim hodisalarning borish mexanizmini ko'rsatish uchun hozirgi vaqtda kompyuter texnologiyasi keng qollanilmoqda. Natijada sezib va ko'rib qabul qilinganlar tafakkur orqaii tahlil qilinadi hamda fikrlash orqaii amalga oshiriladi. Fikrlash asosida hodisaning mazmuni o'zlashtiriladi va natijada talaba ma’lum bilimga ega bo'iadi. Biiimlarni amalda qo'llashga o'rgangandagina, u, inson uchun haqiqiy bilim bo'lib hisoblanadi. Namoyishli tajribaning metodikasi - tajriba o'tkazishga oz vaqt sarflab, taiabalarga maksimal ta’sir qilishni aniqlaydi hamda quyidagi savollarga javob beradi: berilgan tajribani qanday ketma-ketlikda o'tkazish kerak? Tajriba o'tkazish jarayonida talabalarning diqqatini nimaga qaratish kerak? Tajribaning har bir qismini qanday tempda bajarish kerak? Tajribani necha marta takrorlash talab qilinadi (va boshqalar)? Namoyishli tajribaning texnologiyasi deb — tajribaning samaradorligini ta’minlovchi vositalar va usullarning to'plamiga aytiladi. Tajriba samarali bo'lishi uchun, quyidagi shartlar bajarilishi zarur:
1. Tajribaning mazmunliligi. U quroilami to'g'ri tanlash va hodisaning mazmunini to'la o'rganishgayaratilgan shartlar bilan aniqlanadi.
2. Namoyish xulosasininghaqqoniyligi. U nam oyishning xulosasaini hech qanday shubhaga olib kelmaslik snarti bilan belgilanadi.
3. Namoyishning у aqqolligi. Bu talab auditoriyadagi barcha talabalar, asboblam igina emas, balki ularning barcha detallarini ham ochiq ko'rishga yaratilgan shart orqaii aniqlanadi.
4. Namoyishning ко rgazmaliligi. Bu talab esa, ko'rsatilayotgan hodisa yaqqol, aniq, qulay va tushunarli. bo'lishi bilan aniqlanadi.
5. Namoyish xulosasining ishonchliligi. Tajriba hech qachon noto'g'ri fikrlashga olib kelmasligi, boshqacha aytganda, uning borishidagi har bir fragment va xulosa har doim ishonchli bo'lishi kerak.
6. Namoyishli tajriba qisqa vaqtda o'tkazilishi kerak. Buning uchun, o'qituvchi tomonidan tajribani bajarishning muqobil varianti o'ylab topiladi va u bir necha m arta takroriy o'tkazish orqaii am alga oshiriladi.
7. Namoyishli bajarishning ishonchliligi. Asboblarning ko'rsatish aniqligi, qurilmaning har bir elementini mustahkamligi orqaii aniqlanadi.
8. Namoyishning estetik bo'lishi. Tajribani bajarishning ko'rkamligi, asboblarning va materiallaming tashqi ko'rinishi qiziqarli ekanligi bilan belgilanadi.
9. Namoyishni о’tkazish vaqtida texnika xavfsizligiga rioya qilish.
Frontal laboratoriya ishlari. Laboratoriya ishlarini bajarish quyidagi masalalarni yechishga yordam beradi: biiimlarni amalda qo'llashga o'rgatadi; politexnik bilim berish vositasi sifatida xizmat qiladi; hayotda va mehnatda kerak bo'luvchi usullarni va ko'nikmalarni shakllantiradi; talabalarning kasbiy qobilyatini o'stirishga yordam beradi; talabalarning mustaqilligini rivojlantiradi va boshqalar. Laboratoriya ishlarining belgilari bo'yicha, quyidagi turlarga ajratish mumkin:
1. Mazmuni bo'yicha.
2. Bajarish va xulosasidan tbydalauish metodlari bo’yicha (kuzatish, tajriba sifati, o ’lchov ishlari, kattaliklaming miqdoriy bog'lanishlarini tadqiq qilish).
3. Talabaning mustaqilligi bo'yicha (tckshirishni, tadqiqotni va ijodkorlikni talab qiluvchi).
4. Didaktik maqsad bo'yicha (yangi materialni o'rganish, takrorlash, mustahkamlash, amaliy usullarni shakllantirish, ijodkorlikni rivojlantirish).
5. O 'qitish jarayonidagi o'rni bo'yicha (ko'rgazm ali, yakunlovchi va oldindan bajariladigan ishlar).
6. Bajarilish o'rni bo'yicha (auditoriyada, laboratoriyada, uyda va ishlab chiqarish laboratoriyasida).
7. Tashkil qilish yo 'li bo'yicha (frontal, fizpraktikum).
8. O'tkazish vaqti bo'yicha (qisqa muddatli frontal ishlar, 1 soatli frontal ishlar, 2 soatli praktikum).
Ayrim hollarda laboratoriya ishlari quyidagicha sinflarga ajratiladi:
♦ Fizik hodisalarni kuzatish va o'rganish.
♦ O 'lchov asbobiari bilan tanishish va fizik kattaliklarni o ’lchash.
♦ Fizik asboblar va texnik qurilmalami ishlash prinsipi bilan tanishish.
♦ Miqdoriy qonuniyatlam i kuzatish va tekshirish.
♦ Moddalarning fizik xossalarini va fizikaviy doimiylami aniqlash. Frontal laboratoriya ishlarining soni, mavzuiari o'quv dasturida ko'rsatilgan. Oliy o'quv yurtining laboratoriyasidagi sharoitdan kelib chiqib, ularning sonini o'qituvchi o ’zi tanlab oladi.
Frontal laboratoriya ishlarini bajarish paytida talabalar 2-3 tadan bir necha guruhga bo'linib, ularning barchasi bir xil ishni bajarishadi. Har bir guruhga bir xil asboblar va materiallar beriladi. Ishning maqsadi, kerakli anjomlar, ishni bajarish tartibi va xulosa chiqarish yo'li ishning bayonnomasida to'liq berilgan, qo'shimcha ma’lumotlarni o'qituvchi qo'shimcha tarzda taklif qiladi. Fizik asboblardan foydalanish bilan bir qatorda, laboratoriya ishlarini kompyuterda bajarish ham taklif qilinadi.
Laboratoriya ishiga bag'ishlangan darsning tarkibi quyidagicha: kirish qismidagi suhbat, talabalar eksperimentni bajarishi. olingan natijalarni qayta ishlash va ishni yakunlash
Fizik praktikum – laboratoriya amaliyot ishini bajarishning eng yuqori shakli bo'lib hisoblanadi. U talabalarning yuqori darajadagi mustaqilligi va kerakli asboblam ing murakkabligi bilan ifodalanadi. Odatda praktikum, kursning ma’lum bo'limini yoki kursni o'qib bo'lgandan keyin, o'tilganlarni takrorlash, biiimlarni mustahkamlash va chuqurlashtirish maqsadida bajariladi. Har bir kursga tegishli praktikumlar shu maqsadda tanlab olinadi. Praktikumning hajmi ham o'quv dasturida ko'rsatilgan. Fizik praktikumga bir yoki ikki soatli ishlar qo'yiladi. U laboratoriyaning moddiy bazasiga bog'liq. Praktikumga tegishli ko'rsatmada quyidagilar 80 beriladi.
Masalaning qisqacha nazariyasi va tadqiq qilinayotgan kattalikni aniqlashning birorta yo'li; 2) A sboblar tizmasi va ularning ichidan talabalarga nom a’lumtiling ko'rsatm asi; 3) Ishni bajarish tartibi; 4) O lchashning xulosasini chiqarish tartibi va xatoiikni hisoblash y o ii; 5) Q o'shim cha savollar va vazifaiar. Ishni bajarish bo‘yicha talabaning hisobotida quyidagilar bo'lishi shart: tuzilma sxemasining rasmi; ishni bajarish y o ii; kuzatish va olchashning xulosasi; eksperimentdan olingan natijalardan foydaianish va uni yak uni ash; xatoliklami hisoblash; qo'shim cha savol laming javobi b oiishi kerak. IV. Auditoriyadan tashqari kuzatislilar va tajribalar. Bu ishlar tabiatda, uyda, ishlab chiqarishda yoki ilmiy laboratoriyalarda, ishxonalarda o'tkazilishi mumkin. U lar o'qituvchining topshirigi bo'yicha, uning ishtirokisizbajariladi. Bunday ishlaming turlarini 0‘qituvchi o'ziga xos tarzda talabalarning qobilyatiga, eksperiment o'tkazishga b o ig a n qiziqishiga yarasha tanlab oladi va ayrim talabalarga shaxsiy topshiriqlar berishi mumkin. Bunday ishlami bajarish talabalarning kuzata olish qobilyatini, mustaqilligini va texnik madaniyatini o'stirishga yordam beradi. Oliy maktab amaliyotida fizikadan auditoriyadan tashqari ishlaming turli shakllari mavjud: fizik va fizika-texnik to'garaklar, ilmiy tadqiqot institutlari laboratoriyalariga say ohat va ularda ishlash, turli kechalar va konferensiyaiar. talabalarning m a’ruzalari va referatlari, pedagogik am aliyot davrida fizika va texnika bo'yicha ko'rgazm alar tashkillashtirish ham da devoriy gazetalar, byulleten va jurnallar chiqarish, ilmiy-ommabob va fizikaning yutuqlariga bag'ishlangan kinofilmlar ko'rsatish, fizika haftaliklari ham da dekadalar o'tkazish va boshqalar. Fizikadan o'ticaxiiuvchi auditoriyadan tashqari ishlaming mazmuniga ko'ra, ikki guruhga b o lish mumkin: 1. O 'quv materialiga bevosita b o g liq b o ig a n auditoriyadan tashqari ishlar. Ular darsning mazmuni bilan m ustahkam bog'langan b o iib , talabalami muhim b o ig a n dastur materiallarini o'ziashtirib olishiga ham da mustahkam bilim-ko'nikmaiarni egallashiga xizm at qiladi. 2. Dars bilan b o g liq , ammo talabalarning fizika va texnika to'g'risidagi bilimlarini, maiaka va ko'nikm alarini chuqurlashtirish maqsadida dasturdan tashqari bajariluvchi ishlar. Bunday ishlaming asosiy maqsadi - talabalarning fikrlashini yanada kengaytirish, fizik-texnik bilimlarga b o ig a n qiziqishini oshirish va ularning ijodkorlikqobilyatlarini rivojlantirishdan iborat.
Fizikadan o’tkaziladigan eksperimentni uchta tashkil etuvchiga ajratish mumkin.
Fizikadan o’quv eksperimenti bir vaqtning o’zida bilim manbai, o’qitish metodlari va o’qitishning ko’rgazmali turiga xizmat qiladi.

Xavfsizlik texnikasi qoidalariga rioya qilish eksperiment o’tkazishga qo’yiladigan majburiy talablardan biri hisoblanadi.

Demonstratsion tajribani sinfdagi hamma o’quvchilar uchun o’hituvchi ko’rsatadi.
O’quvchilarning amaliy malakalarini shakllantirishda o’quvchilarning eksperimentni mustaqil bajarishi hisoblanadi.
O’quvchilar mustahil bajaradigan eksperimentga frontal laboratoriya ishlari va praktikum ishlari kiradi.
Eksperiment o’tkazishga qo’yilgan didaktik talablar.
Tajriba o’tkazadigan asbob va qurilmalar hamma o’quvchilarga ko’rinarli bo’lsin.
o’quvchilar diqqatini chalg`itadigan o’rtiqcha asboblar demonstratsion stol ustidan olib qo’yilishi kerak.
Tajriba vaqtida asboblarni shunday joylashtirish kerakki, ular bir-birini to’sib qolmasin.
Demonstratsion tajribalar stolda qurilmalardan iborat bo’lsin.
Demonstratsion tajribalar asosida o’qituvchi xulosa chiharsin.

Shuni ta’kidlab o’tish lozimki, demonstratsion tajribalar ishonchli bo’lishi kerak. Kuzatish shuni ko’rsatadiki, agar o’qituvchi ko’rsatayotgan tajriba yaxshi chiqmasa, o’qituvchi, o’quvchilar oldida o’z obro’sini yo’qotib qo’yadi. Yirik pedagog va maktab fizika eksperimentining ustasi «tajribaning muvafaqqiyati birinchi o’rinda bo’lishi kerak. Agar tajriba chiqmasa bundan yomoni yo’q» degan edi.

Endi o’quvchilar mustaqil bajaradigan frontal laboratoriya ishlari hamda fizikadan o’tkaziladigan praktikum ishlariga to’xtalamiz.
Ta’lim taraqiyoti O’zbekiston Respublikasi xalq ta’limi vazirligining axborotnomasi, 4-maxsus sonida (1999 yil) umumiy urta ta’limning davlat ta’lim standarti va o’quv dasturlari berilgan. Fizikaga oid dasturda ko’rsatilishi kerak bo’lgan namoish tajribalar ro’yxati bo’limlar va sinflar bo’yicha berilgan. Fizikaga oid dastur va Davlat ta’lim standartiga asosan to’zilgani bois, namoish tajribalarni ko’rsatish, dars jarayonida, ta’limning bir qismini tashkil etadi.
Shuning uchun fizika darslarini o’qitishda, namoyish tajribalari o’tkazishga tayyorgarlik ko’rish va uni bajarishda standart talablari asosida yondashish kerak.
Fizikaga oid davlat ta’lim standartlari quyidagilardan iborat.
O’quvchilar fizikaga oid quyidagi bilim, ko’nikma va malakalarini egallashlari shart;
-fizik xodisalar xaqida tasavvurga ega bo’lish va ularni taxlili qila olish.
-Mexanika, molekulyar fizika va termodinamika asoslari, elektr, yorug’lik , atom va yadro fizikasi asoslariga oid asosiy tushunchalar, atamalar, kattaliklar va ularning birliklari, qonuniyatlar formulalarini bilish va ularni qo’llay olish.
-Fizik xodisalarni ko’zatishni rejalashtirish va o’tkazish, kuzatish natijalarini umumlashtirish ishlarini bajari olish;
-o’lchov asboblari (sekundamer, shtangentserkul, tarozi, mazurka, dinamometr, barometr, termometr, elektrometr, ampermetr, volmetr, ommetr) dan foydala bilish, asboblarning o’lchash xatoligini baxolay olish;
-mustaqil ravishda tajriba o’tkaza olish, tajriba natijalarini sxema, jadval, grafik ko’rinishda tasvirlay olish, ularni taxlil qila olish va xulosa chiqarish;
-buyuk allomalarimiz va ularni fizika rivojiga kushgan xissalari haqida tasavvurga ega bo’lish;
-fizik asboblar bilan ishlash jarayonida xavfsizlik texnikasiga rioya qila olish;
-darsliklar, o’quv qo’llanmalar va qo’shimcha adabiyotlardan foydalanib, mustaqil bilim olish va ularni amaliyotda qo’llay bilish;
-masala echish bo’yicha ko’nikma va malakaga ega bo’lish;
-fizikaga oid olgan bilimlarni amaliyotda qo’llay olish;
"Ta’lim taraqqiyoti" O’z. R. x.t.b ning axborotnomasi 1999 yil. 4 maxsus son 35-36 betlar.
O’quvchilar bilimiga ko’yilgan talablardan kelib chiqib, namoyish tajribalarini o’tkazishdan nima maqsad ekanligini aniqlaymiz.
Birinchidan, namoyish tajribalari yordamida o’quvchilarga fizik xodisalar kursatiladi va o’quvchilar bilan birgalikda tahlil etiladi. Darsda ko’rsatilgan namoyish tajribalarni soddaroq tarzda uyda o’tkazish yo’llari o’quvchilarga ko’rsatiladi.
Demak namoyish tajribalari o’tkazish yordamida o’quvchilar fizik xodisalarni o’rganib, tahlil etishga va mustaqil xulosalar chiqarishga o’rgatiladi.
Ikkinchidan, namoyish tadribalarida o’lchov asboblari tuzilishi va ishlashi printsiplari bilan o’quvchilar tanishib boradilar. Xavfsizlik texnkasi qoidalari bilan o’quvchilar tanishtiriladi. Dasturda ko’rsatilgan namoyish tadribalarini quyidagi turlarga bo’lish mumkin;
a) o’qituvchining tushintirishini sifat tomonidan izoxlovchi, isbotlovchi tajribalar.
b) fizik xodisalarni amalda qo’llanishini ko’rsatuvchi tajribalar.
v) o’quvchilarni fizikaga qiziqtirish uchun o’tkaziladigan tajribalar.
g) o’quvchilar oldiga muammo qo’yish uchun o’tkaziladigan tajribalar.
Namoyish tajribalariga o’quvchilar tyyorlanadi. O’quvchilarga tajriba g’oyasi tushuntiriladi va tajriba qurilmasining chizmasi doskaga chiziladi. Namoyish tajribalarining tayyor xoldagi qurilmalarning samarasi oz bo’ladi. Tajriba qurilmalari o’quvchilarning ko’z o’ngida birin - ketin yigilishi zarur. O’qituvchi faoliyatini o’quvchilar kuzatib, tajriba o’tkazish bo’yicha ma’lum bir bilimlarga ega bo’ladilar.
Qurilma yigilgach uning xamma qismlarini, vazifalarni tushuntirib o’tiladi. Tajribaga o’quvchilar diqqati jalb qilinadi. Namoyish tajribalari iloji boricha sodda ko’rinishda bulgani ma’qul. Namoyish tajribalarida fizik xodisa faqat sifat jihatdan o’rganib chiqiladi.
Tajriba natijalari o’quvchilar uchun ishonarli bo’lishi zarur, xech qanday shubxaga o’rin kolmasligi kerak.
Tajribalarning ishonarligi o’lchov asboblarining aniq ishlashi bilan, o’qituvchining tajriba o’tkazik maxorati bilan amalga oshiriladi. Namoyish tajribalarini o’quvchilarga ko’rinishi muxim axamiyatga ega. Tajribalarning ko’rinuvchanligi, namoyish asboblarining konstrukg`tsiyasi, orqali ta’minlanadi. Asboplarning o’lchamlari shu darajada bo’lishi kerakki, o’quvchilarga asbobni barcha qisimlari ko’rinib tursin.
Tajriba vaqtida qurilma qisimlarini shunday joylashtirish kerakki, ular tajriba o’tkazish paytida bir - birini to’smasin.
Tajriba praytida qo’shimcha yoritishdan foydalanish xam tajribani ko’rinuvchanligini yaxshilashga yordam beradi.
Namoyish tajribalarini ta’sirchanligini oshirish uchun qurilma qisimlarini o’zaro joylashishini eng a’lo variantini tanlanadi.
Namoyish tajribalarini sifati o’qituvchining tajriba o’tkazish maxoratiga va tajribaga tayyorgarlik ko’rishga bog’liqdir. Darsda 2 - 3 minut davom etadigan tajribaga o’qituvchi soatlab vaqt sarflab tayyorlanadi.
Xar bir namoyish tajribasini o’ziga yarasha "siri" bo’ladi.
Agar shu sirni o’qituvchi bilmasa, tajriba chikmasligi mumkin.
Misol tariqasida 6 - sinfda "Zichlik" mavzusi o’tilsa, darsda ko’rsatiladigan namoyish tajribasini bayon etamiz. Bu tajribaga shayinli tarozi va bir xil xajmli jismlar kerak bo’ladi. Darsni muammoli tarzda olib borish uchun, avval tarozi sozlanadi, so’ng tarozini xar ikki palasiga teng xajmli jismlardan bittadan qo’yiladi. Tarozi muvozanati buziladi. Nima uchun ? Albatta o’quvchilar massalar turlicha bo’ladi deb javob berishadi. Demak, bir xil xajmli jismlarning massalari turlicha bular ekan.
1 m³ xajmdagi modda massasi xam turlicha bo’lishi aniq.
Moddaning birlik xajmidagi massasi uning zichligini ifodalashi va moddalar bir - biridan zichliklari bilan farq qilishi, yuqoridagi tajribada ko’rstailadi.
Fizik eksperimentlarni yangi klassifikatsiyasi.
Fizikadan o’tkaziladigan eksperimentlar o’tkazilishi joyiga karab 3 turga bulinadi.
1. Darsda o’tkaziladigan fizik eksperimentlar.
2. Darsdan tashqari to’garak mashgulotlarida o’tkaziladigan fizik eksperimentlar.
3. Uyga topshiriq tarzida beriladigan fizik eksperimentlar.
Pedagogik jixatdan fizik eksperimentlar quyidagi ko’rinishlarda o’tkaziladi.
1. Namoyishli fizik eksperimentlari.
2. Topshiriq fizik tajribalari.
3. Frontal laboratoriya ishlari.
4. Fizikadan praktikum ishlari.
5. Sinfdan tashqari eksperimentlar
Fizik eksperimentlar o’tkazish tartibi, mazmuni va maksadiga ko’ra quyidagi darajalarda bo’ladi.
1. Fundamental fizik eksperimentlar.
2. Muammoli fizik eksperimentlar.
3. Qiziqarli fizik eksperimentlar.
4. Texnologik fizik eksperimentlar.
3. Frontal laboratoriya ishlari shundan iboratki, unda fizikadan ma’lum qonunni o’rganilgandan so’ng shuning to’g`ri ekanligiga o’quvchilar o’zlari tajriba o’tkazib ishonadilar. Bunda barcha o’quvchilar bir honunni yoki o’odisaning tqg`riligini tekshiradilar. Frontal laboratoriya ishni bajarish tartibi darslikda berilgan bqladi. Bunda qhituvchi bir necha kun avval qhuvchilarga keyingi darsda frontal laboratoriya ishi qtkazilishini kitobning haysi betidan bu frontal laboratoriya ishining mazmag`uni berilganligini qhuvchilar shu ishni uyda qhib, tushunib kqchirib kelishlari kerakligini ta’kidlaydi. Sqngra darsdan sqng qhituvchi laborant bilan laboratoriya ishiga tayyorgarlik kqradi. Qhituvchi ikkitadan ya’ni 10g`12 komplekt asboblarni tayyorlab stollar ustiga hqyadi. Ertasiga qhuvchilar laboratriya ishini bajarayotganda, qhituvchi ishni bajarish tartibini tushintiradi va qhuvchilar ishni bajarishga kirishadilar.
Fizikadan qtkaziladigan praktikum ishlari esa qhuv yili oxirida qtkaziladi. Bunda fizikadan praktikum ishlari uchun qhuv hqllanmasidan foydalaniladi. Barcha qhuvchilar kichikg`kichik guruo’larga bulinib turli xil fizik o’odisalarni rqy berishi, fizik honunlarining tqg`riligi tekshiradilar. Sqng qhuvchilar birg`biri bilan laboratoriya ishlari almashib ishlaydilar.
Frontal laboratoriya ishlari barcha sinflarda qtkazilsa, praktikum ishlari 9g`sinfdan qtkaziladi. Fizika o’qitishda turlig`kinoapparat, telefizion qhuv kqrsatuvlaridan, o’amda kopyuterlardan foydalanish qhuvchilarning fizikadan bilimlari chuhurroh bqlishiga olib keladi. Buning uchun fizika kabinetini, texnik vositalaridan foydalanishga moslab jio’ozlash kerak, ya’ni televizor. Kadaskop, filьmoskop. Kinoapparat haerga huyilsa, mahsadga muvofih bqlishini fizika qhituvchisi o’al qiladi. Qhituvchi fizika kabinetini horong`ilatishini o’am qylab kqrishi kerak.
Fizika qhituvchisi fizika o’qitishni kopyuterlashtirishni o’am amalga oshirishi kerak, ya’ni ma’lum o’odisani kqrsatishda handay dasturlar tuzilgan va uni amalga oshirilishini, o’am qylab kqrishi va kopyuterlardan barcha turdagi darslarda foydalanmog`i kerak.