Psixiatriya ruhiy kasalliklarning kelib chiqishi, patogenezi, klinik

 
Bipolyar affektiv buzilishning klinik ko„rinishi va Kechishi. BAB Har qanday 
yoshda — bolalardai to qari ёшдагиларда ham boshlanib qolishi mumkin. 
Epidemiologik ma‘lumotlarga qaraganda Ko‗pincha kasallik yetuk va keksaygan 
yoshda (40—50 yoshda) boshlanadi. Ammo Shunday tekshirishlarda kasallik 
avvalroq ambulator bosqichda xiraroq kechganligi kayfiyatning bosqichli 
o‗zgarishlari e‘tibordan chetda qolib ketadi. BAB bilan ayollar erkaklarga 
qaraganda ko‗proq kasallanadi (2 martagacha), ayollarniig ko‗proq qismi 
kasallanishini barcha mualliflar tasdiqlaydilar. BAB ning tarqalishi haqida yagona 
fikr yo‗q. E. Krepelin va uning zamondoshlarining ma‘lumoti bo‗yicha BAB ko‗p 
uchraydigan kasallik bo‗lib, bu ruhiy tashxis kasalliklarning 10—15% iga 
qo‗yiladi va davolanadi. Keyingi 10 yillar davomida BAB tashxisini kamroq 
qo‗ymoqdalar. M. Kinkelin (1954) ma‘lumoti bo‗yicha BAB Kasallar o‗rtacha 
50%, R. Koxen (1975) ma‘lumoti bo‗yicha BAB 3,5% ga to‗g‗ri keladi. BAB ning 
turli foizda uchrashi har xil ilmiy xodimlarning bu kasallik chegaralarini o‗zicha 
tushunishi va tashxis qo‗yish mahoratiga bog‗liqdir.
BAB ning asosiy va o‗ziga xos ko‗rinishlari Tushkunlik va ko‗tarinki kayfiyat — 
depressiv va maniakal bosqichlardan iborat. Bu Bosqichlar orasida «yorug‗» 
oraliq—intermissiya ko‗nlari bo‗ladi va hech qanday ma‘lum tartibsiz kasalning 

---

183 
butun hayotida qaytarilaveradi. BAB ning asosiy yetakchi klinik ko‗rinishlaridan 
depressiv (melanxolik) va maniakal (maniya) sindromlari (bosqichlari)dir.
BAB kasallik ko‗rinishlarining bosqichlari farqlansada, ular ko‗pgina umumiy 
tomonlarga ega. Umumiyligi shundan iboratki, buzilishlar ruhiy faoliyatning bir xil 
va o‗sha qismida kuzatiladi, ularni uchta katta guruhga jamlash mumkin.
1. Kayfiyatning buzilishi.
2. Fikrlash tezligining buzilishi.
3. Nutq-harakat faoliyatining o‗zgarishlari.
4. Depressiv bosqichi. Depressiv bosqich uchta belgi bilan tavsiflanadi:
1. Tushkunlik-qayg‗uli kayfiyat bilan.
2. Tafakkurning sustlashuvi bilan.
3. Harakat sustligi bilan.
Depressiv holat ko‗pincha asta-sekinlik bilan boshlanadi va kasallikning asosiy 
klinik ko‗rinishi hisoblanadi.
Depressiyaning boshlang‗ich davrida O‗zini noxush sezishdan boshlanadi, barcha 
kechinmalarda qayg‗uli fon bo‗lib, umumiy hayotga qiziqish susayadi, astenik 
buzilish kuzatiladi, qo‗li ishga bormaydi. Tushkun kayfiyat fonida uyqu buziladi, 
ishtaxa susayadi, ish qobiliyati va ish unumdorligi kamayadi. Lanj bo‗ladi, 
bo‗shashadi, ertalablari urnidan qiyinchilik bilan turadi. Kasallar o‗z ishlarini 
tashlab qo‗yadilar, uy va xizmat ishlarini bazo‗r bajaradilar, bemor o‗ziga-o‗zi 
qiyinchilik bilan qaraydi va «dangasalikdan» azob chekadi. Bemorlarning 
kayfiyatlari barqaror bo‗lib, xursandchilik va quvnoqlik chekinadi, atrof-muhit 
ko‗zga qorong‗u ko‗rinadi va unga qiziqish susayadi. Bu bosqichda sub‘yektiv 
buzilishlar kuchayadi va shu vaqtning o‗zida depressiyaning alomatlari sust bo‗ladi 
va kasallikni aniqlashni qiyinlashtiradi.
Keyinchalik kasallik og‗irlashishi bilan depressiya kuchayadi, ifoda o‗ziga xos 
ko‗rinishni oladi, xastalik aniq ko‗zga tashlanadi, bu bemorning o‗zini to‘tishida 
bilinib qoladi. Bemorlikning bu bosqichida ilojsiz qayg‗u-alam holatiga yetadi, 
serxavotir bo‗lib qoladi. Bemor uchun bir lahzalik bo‗lsa-da, quvonch hislari 

---

184 
begonadir (masalan, hatto qizi institutga kirsa ham), Doimo qalbida jismoniy 
og‗rik sezadi, ko‗pincha yuragi siqilayotganini, «yurak qayg‗usini» sezadi. 
Depressiya bemor tashqi ko‗rinishida aniq sezilib turadi, yuzida qayg‗u qotib 
qolganday, harakatlari juda sustlashadi, ko‗zlari quruq nami yo‗q, ko‗z 
pirpiratmaydi. Bemor o‗zida Verogutta burmasi — ustki qovoq terisining 
salqilanib qolishi, yuziga qayg‗uli ko‗rinishni berishi kuzatiladi. Gavdasi bukilgan, 
qo‗llari yoniga osilgan, o‗zlari bo‗shashgan, atrofdagilar bilan ishi yo‗q, 
qimirlamay yotadilar yoki utiradilar. Diqqatlari bir nuqtaga tiqilgan — qayg‗uli 
qadalgan, o‗zining sog‗lig‗ini, kelajagini, yaqinlarining holatlarini juda pessimistik 
gumon aralash baholaydi. Ular hozirga, kelajakka ishonchni yo‗qotadilar, 
kuvonchli onlarni hech sezmaydilar, o‗zlarini boshi berk ko‗chaga kirib qolganday 
sezadilar, onglaridan o‗zlari ilojsiz holatga tushib qolganliklari chiqmaydi, oilada, 
hayotda, xizmatda mutlaqo yaroqsiz deb sezadilar va o‗zlarini dardi bedavo deb 
baholaydilar, kelajak butunlay azobli bo‗lib tuyuladi.
Bemorlar o‗zlarini berk ko‗chaga kirib qolganday sezadilar va undan faqat bir iloj 
qilib o‗zini o‗ldirib qutulish mumkin, deb hisoblaydilar, shuning uchun bemorlar 
depressiya holatida suitsidal harakatlari bilan xavflidirlar. O‗zini-o‗zi uldirishga 
qaratilgan harakat depressiyasi har qanday holatda ifodalanishi mumkin. Ba‘zi 
hollarda o‗zini-o‗zi xalok qilishi to‗satdan impulsiv bo‗ladi, boshqa hollarda unga 
yaxshilab taiyorlanadi va o‗z rejasi haqida hech kim bilan maslahatlashmaydi. O‗z-
o‗zini o‗ldirish harakatlari, xarakat sustlashishi kam ifodalangan vaqtlarda 
depressiyaning boshlanishi yoki tugashiga yaqin vaqtlarda ko‗proq uchraydi.
Depressiyaning bundan keyingi chuqurlashuvi avval o‗ta baholangan, pirovardida 
buzilgani vasvasalar bilan o‗zini ayblash, gunohkorliq o‗zini kamsitish, ipoxondrik 
holatlar bilan kuzatiladi, boshqa bemorlarni ham o‗zini-o‗zi uldirishga undaydi. 
Eski, ilgari davrda yo‗q qo‗ygan xatosi bemorlar ongida o‗sib, ulg‗ayib 
kattalashadi, jinoyat qilgandek tuyuladi. Endi qilgiligiga atayin jazolanishi kerak 
degan ishonch hosil bo‗ladi. Shunday bemorlar atayin ovqatlanmaydilar, 
ovqatlanishga haqqim yo‗q, deb hisoblaydilar, o‗zlarini hayotga noloyiq deb 
hisoblab, boshqalar ularni halok qilishini talab qiladilar.

---

185 
Depressiya fazasidagi bemorlar uchun xos bo‗lgan belgilardan biri hissizlikni 
boshidan og‗ir kechirishi — anestetik depressiyadir. Bemorlar bunda 
xursandchilikni bilmaymiz, tunda befarq bo‗lib qoldiq deb shikoyat qiladilar. 
Yaqinlariga, bolalariga samimiylikni, odamiylikni yo‗qotib, Xuddi yuraksiz 
robotga o‗xshab qoldiq deydilar.
Ko‗pincha depressiya xavotirlik (tashvishli depressiya) vahima, notinchlik bilan 
kechadi, bemorlar ingraydi, yig‗laydi, qo‗llarini qarsillatadi, o‗zini qo‗ygani joy 
topolmaydi, ko‗pincha bu holatlar melanxolik raptus holatiga yetib, vaqti-vaqti 
bilan o‗zini-o‗zi jarohatlashga va o‗ldirishga harakat qiladi.
Ko‗p hollarda atrofini va o‗zini idrok qilish o‗zgaradi, derealizatsiya va 
depersonalizatsiya bo‗ladi. Bu turdagi depressiyada uning atrofida hamma narsa 
xira, qotib qolgan, jonsiz bo‗lib ko‗rinadi.
Ba‘zida bemorlar depressiv mazmunli gallyutsinatsiyalar o‗z bolalarining 
yig‗isini, baqirig‗ini, yaqinlarining ingrashini, motam kuy-qushiqlarini eshitadi. 
G‗am-tashvish oshgan sari o‗ziga mos fikrlashning susayishi oshib boradi. 
Bemorlar kamgap bo‗lib qoladilar, savollarga sekin, kamgaplik bilan, bir so‗z 
bilan, ko‗p to‗xtab-to‗xtab, qayta-qayta iltimosdan so‗ng javob beradilar. Chuqur 
depressiv holati kuzatiladi. Ba‘zida kasallar kaltabinlik, esi pastroqlikdan, esidan 
chiqarib qo‗yish, fikrlashi sekinlashganligi, savollarga javob berishga fikr 
topolmasligi, boshining bo‗m-bo‗sh bo‗lib qolganligidan shikoyat qiladilar.
Harakatning sustlashuvi depressiya fazasining uchinchi belgisidir. Tuzukroq 
hollarda harakatlarning sekin va chaqqonmasligi bilan namoyon bo‗ladi. Harakatni 
sezish yo‗qoladi, bemorlar harakatni anglamasligidan shikoyat qiladilar. 
Depressiyaning oshishi bilan harakat aktlarining sekinlashuvi bog‗liqligi shu 
darajagacha boradiki, natijada harakat to‗la to‗xtaydi va so‗zlash ham to‗xtaydi — 
yani depressiv stupor vujudga keladi. Shunday hollarda bemor bilan muloqot qilish 
deyarli mumkin emas, kasal o‗rnida yetadi yoki qimirlamay yarim qayg‗uli yoki 
qayg‗udan kuchlangan ko‗rinishda, chuqur-chuqur ho‗rsinib nafas oladi. Terisi, 
yuzi oqargan, xira yashil-kulrang, ko‗z ostida to‗qrok halqalar, lablarining chetlari 
osilgan va lablari quruq yopishgan, og‗izdan ochlikda bo‗ladigan hid chiqib turadi, 

---

186 
aftida burma va ajinlari o‗ta sezilarli, bemorlar shalviralgan va qarimsiq ko‗rinadi. 
Iroda faolligi depressiya holatida o‗ta pastlashgan. Doim ikkilanadi, gumon qiladi, 
hech narsani hal qilolmaydi, juda dangasa bo‗lib qolganga o‗xshaydi. Kichik bir 
ishni ham zo‗RG‗a bajaradi. Bunday o‗zgarishlar bemorda o‗zini ayblashga olib 
keladi. O‗zidan norozi bo‗ladi, xohish, iroda, qiziqishlar pasaygan, ishtaha, 
chanqash, shahvoniy sezgi yo‗qoladi, hatto o‗zini saqlash instinkti ham susaygan.
Depressiya fazasida kun buyi o‗zini xis qilishi va kayfiyati o‗zgarib turadi. 
Ayniqsa ertalablari o‗zini yomon his qiladi. Kechga yaqin holati bir oz 
yaxshilanadi, ilojsiz qolganligi, tushkunligi yumshaydi.
Bipolyar affektiv buzilishda niqoblangan depressiyalar yuzaga kelishi mumkin. 
Bunda birinchi o‗ringa somatik shikoyatlar, kardialgiyalar,gastralgiyalar, kuchli 
bosh og‗riklari chiqib, shu vaqtning o‗zida depressiya belgilari bir ozgina 
kamayadi, ish qobiliyati susayadi. Bunday harakatlarni eng avvalo somatik 
kasalliklardan ajrata bilish lozim.
Maniakal bosqichi. Maniakal fazaning asosiy klinik ko‗rinishlari simptomlar 
uchligi bilan ifodalanadi: I) kayfiyatning ko‗tarinqiligi bilan; 2) tafakkurning 
tezligi bilan; 3) harakat qo‗zg‗olganligi bilan. Ular turli darajada ifodalangan 
bo‗lishi mumkin.
Shunga binoan maniakal faza yengil gipomaniya, ifodalangan (Tipik sirkulyar 
maniya) va og‗ir (ulug‗vorlik vasvasasi) maniyalarga bo‗linadi.
Maniakal faza boshlanish davrida o‗zini ko‗tarinki ruh, yaxshi va optimistik 
kayfiyatda dadil sezadi. Faoliyat ko‗rsatishga ko‗tarinki iptilish naydo bo‗ladi, 
kasallar uy ishlarini, ishxonada, ham o‗qishda osonlik bilan bajaradilar. Jamoalar 
to‗zishga intiladi, unda xursandchilik qiladi, xazillashadi va askiya qiladi. 
Ko‗tarinki kayfiyatga o‗zini ortiqcha baholash sabab bo‗ladi. Ko‗p kuch yo‗oqtsa-
da, charchash nimaligini bilmaydi, kam uxlaydi, ishtahasi chakki bo‗lmaydi. 
Maniyaning keyingi fazasida sof maniakal fazada maniyaning barcha ko‗rinishlari 
yaqqol ifodalangan bo‗ladi. Yuqori ko‗tarinki kayfiyat quvnoqlik chegarasidan 
chiqib ketadi. Kasallar doimo o‗ta yaxshi kayfiyatda bo‗ladi,juda xursand, qattiq 
kuladilar, yo‗l-yo‗lakay birdaniga ter to‗kib ishlaydilar, o‗zlari qoniqqan holda 

---

187 
o‗qiydilar, o‗zlarini baxtiyor his qiladilar. Doimo ko‗tarinki holda o‗zlarini juda 
yetuk deb hisoblaydilar, o‗zlariga mahliyo bo‗lib qoladilar ular o‗zlarini iste‘dodli 
deb, chet tillardan bir nechtasini biladigan deb hisoblaydilar, birdaniga uchta 
institutga kirmoqchi bo‗lib тайёргарлик ko‗ra boshlaydilar, o‗zlarini mashhur 
artist, qo‗shiqchi, shoir deb biladilar, katta ilmiy yoki siyosiy muammolarni yecha 
oladigandek deb hisoblaydilar. Bu o‗ta qimmatbaho g‗oyalar ba‘zida ulugg‗vorlik 
vasvasasiga aylanadi, mavzuning bir xilligi bilan ajralib turadi va depressiya 
fazasiga o‗xshab bemorlarning hulqini juda ham aniqlaydi. Maniakal sindromning 
tashqi ko‗rinishlari ham yaqqol bo‗ladi: tashqaridan jonli, xursand ko‗rinadi, 
arzimagan narsaga qah-qaha otib kuladi, telbalarcha tez yugurib keladilar, ular 
bilan gaplashishlarini suraydilar, moda ketidan quvadilar, ko‗zga tashlaiadigan 
ochiq rangli kiyim kiyadilar, taqinchoqlarni yaxshi ko‗radilar, kosmetikani o‗ta 
ko‗p ishlatadilar.
Beg‗ubor quvnoq kayfiyat ba‘zan jahl chiqishi bilan, g‗azab, tajovuz bilan 
odatdagi hohishlarga to‗siq paydo bo‗lganda almashinadi. Odatda bu holat tez o‗tib 
ketadi.
Fikrlash jarayonining tezlashuvi gapdonlikda namoyon bo‗ladi: bemorlar ko‗p, 
baland ovozda va tez gapiradilar. Doimo ko‗p gapirganlari uchun tovushlari 
bo‗g‗ilgan bo‗ladi. Fikrlashning o‗ta tezlashuvi, g‗oyalarning sakrashi deb 
nomlanib, og‗ir hollarda tashqi voqyealarga bog‗liq bo‗lib, xayol hardamlik na 
hatto chalg‗itishgacha yetib boradi. Bunday holatlarda gapdan chalg‗ish bo‗ladi. 
Shifokorning savollariga to‗g‗ri javob bera boshlagani holda bemor shu zahotiyoq 
savoldan chalg‗ib qoladi va miyasida yangi hosil bo‗lgan fikrlar to‗zonida chalg‗ib, 
qiziqib qoladi. Bemorlar o‗zlarini to‗ta olmaydilar, qo‗zg‗alib, to‗xtamasdan 
bog‘liq tovush bilan gapiradilar, ashula aytadilar, she‘r o‗qiydilar, so‗zlarni juftlab 
aytishni yaxshi kuradilar, shifokorlarni, talabalarni, xodimlarni ko‗tarinqilikda 
qutlaydilar, salomlashadilar, atrofda bo‗layotgan voqyealarni ko‗tarinki ruh bilan 
tushuntiradilar, bo‗limdagi har bir ishga aralashadilar, maslahat beradilar, 
Qo‗zg‗alganlik ba‘zida shiddatli tajovuzgacha borib yetadi. Harakat 
ko‗zg‗aluvchanligi hatto og‗ir holatlarda ham ma‘nisiz, maqsadsiz bo‗lmaydi, 

---

188 
balki hamma vaqt bemorning bir faoliyatga intilgani holda maqsadga muvofiq 
bo‗ladi. Bemorlar odatda o‗ta faol, harakatchan, charchamasdirlar. Shunga 
qaramasdan harakat faolligi harakatlarning tugamasligini bildiradi. Biror ishni 
bajarishga kirishar ekan, bemorlar tezda uni tashlab, yangisini boshlaydilar, 
boshlagan ishlarini oxirigacha yetkazmaydilar, qayerga borib qolsalar o‗z atrofida 
to‗polon va tartibsizlik chiqaradilar, hamma yoqqa «burnilarini» tiqadilar, 
hammaga ko‗rsatma berib, ogohlantiradilar va bu bilan atrofdagilarni holdan 
toydiradilar. Emotsional holatga qarab tashqi ko‗rinishi ham mos bo‗ladi. O‗zlarini 
tik va dadil tutadilar, yuzlari xursand, ko‗zlari yaltiraydi, yanoqlari qizargan, yuz 
harakatlari jonli va ifodali, bemorlar xuddi yoshargandek va ruhan tetik 
ko‗rinadilar.
Maniakal bemorlarning o‗zlarini to‘tishlari buzilishi giperreaktivligi va 
qiziqishlarining, ayniqsa shahvoniy hissiyotlarinig kuchayishidandir. Bemorlarning 
ishtaxasi yuqori bo‗ladi, ammo ular o‗zlari ozib ketadilar, ko‗pincha ko‗pol 
shahvoniy qiliqlar qilib qo‗yadilar, uyatsizlik qiladilar, erotik mazmunda ko‗p 
gapiradilar. Ayollar tannozlik qiladilar, ko‗pincha xohish bilan yechinadilar, 
ko‗pincha isrofgarchilikka moyillik paydo bo‗ladi, bemorlar kerak bo‗lmagan 
qimmatbaho, nokerak qimmat narsalarni sotib oladilar, ko‗p pul sarf qiladilar, ko‗p 
yillar davomida yig‗ganlarini sochadilar, narsalar ularning jahlini chiqaradi, 
besabab ishdan bo‗shab ketadilar, uylarini almashtiradilar, birdan ajrab ketadilar, 
osongina tanishadilar, tasodifan jinsiy aloqaga moyil bo‗ladilar, xastalik 
tuzalayotganda ko‗p jiddiy tazarru qiladilar. Maniakal holatdan chiqqanlaridan 
so‗ng аstenik holat sezadilar.
Maniyaning Atipik shakllari ham farqlanadi (bemorning xulqiga, psixopatik 
simptomlarining intensivligiga qarab).
Quvnoq maniyalar eyforiya bilan kechadi, o‗z-o‗zini оrtiqchа baholab yuboradi va 
o‗zini g‘oyatda yaxshi хis qiladi.
Ekspansiv maniyalar, birinchi o‗ringa ruhiy jarayonlarning tezlashuvi bilan o‗ta 
qimmatli g‗oyalar qo‗shilishi chiqib, faoliyatga intilish namoyon bo‗ladi. 
Maniyaning boshqa belgilari ozgina ifodalanadi.

---

189 
3. G‗azabli maniyalar — jahlining chiqib ketishi, g‗azabnoklik bilan agressiv 
harakatlarga, bo‗lar-bo‗lmasga tirnoqdan kir qidirishga tushib qoladilar.
Ko‗pincha Bipolyar affektiv buzilishda maniakal sindromni depressiv sindromga 
qarama-qarshi qo‗yiladi. Ayni vaqtda, depressiv faza energetik quvvatning 
kamayishi bilan, kayfiyat, ruhiy jarayonlarinig tezligi, hayotiy lazzatlar, 
qo‗zg‗olish, qiziqishlarningsusayishi bilan tavsiflanadi, maniakal bosqichda esa 
ularning o‗ta kuchayishi, vegetativ faoliyat va umumiy jismoniy tonuslarning 
oshishi kuzatiladi.
Siklotimiya — yumshoqroq kechuvchi Bipolyar affektiv buzilishlarning 
ko‗rinishidir. Xuddi Bipolyar affektiv buzilishlardagi kabi kasallik bosqichlar 
shaklida (subdepressiv va gipomaniakal namoyon bo‗ladi) ularning orasida 
yaxshigina yorug‘ sog‗lom oraliq bo‗ladi, bu intermissiya deyiladi. Ba‘zi 
holatlarda siklotimiya kayfiyatning bir oz o‗zgarishi bilan kechadi. Siklotimiya 
uchun holatlarning o‗zgarishi — bir tomondan o‗zini yaxshi his qilish, quvvat va 
ish qobiliyatining oshishi, boshqa tomondan, kayfiyatning susayishi, g‗amnok 
bo‗lib qolishi, harakat susaymagan holatdaligi bilan tavsiflanadi. Qisqa vaqt davom 
etadigan xurujlar shifoxonaga yotkizishni taqozo etmaydi, bemorlar tomonidan esa 
kayfiyatning o‗zgarib turishi deb baholanadi. Siklotimiya bemorlarda kasallik 
og‗irlashib, Bipolyar affektiv buzilishning ifodalangan bosqichlariga aylanishi 
mumkin, bu esa kasallikning Bipolyar affektiv buzilishga tegishli ekanligini 
tasdiqlaydi.
Bipolyar affektiv buzilishdagi somato-vegetativ o‗zgarishlar bosqichlar sifatida va 
xurujlar orasidagi davr bilan ta‘riflanadi. V. T. Protopopov va uning xodimlari 
ishlaridan ma‘lum bo‗ladiki, psixoz xuruji somatik o‗zgarishlardan boshlanadi, 
chunki somatik o‗zgarishlar ruhiy xastalik belgilaridan oldinroq namoyon bo‗ladi. 
Ham Maniakal, ham depressiv bosqichlarda somatovegetativ o‗zgarishlar bir xil 
ko‗rinishga ega bo‗ladi va bu simpatik nerv tizimi tonusi oshganligini ko‗rsatadi: 
ishtaha yo‗qoladi, ozadi, og‗zi quriydi, qabziyat bo‗ladi, yuragi tez-tez uradi, 
qorachig‗i kengayadi, uyqusi buziladi, qon bosimi o‗zgaradi, terining tonusi 

---

190 
tushadi, amenoreya va libido o‗zgarishi ro‗y beradi. Intermissiya boshlanguncha 
vegeto-somatik olam me‘yeriga kelib qoladi.
Depressiya holatida bosqichning tezda tugashidan darak beradigan xushnud 
etuvchi alomat bu bemorni semira boshlashi hisoblanadi, ya‘ni yo‗qotgan og‗irligi 
tiklana boshlaydi.