Psixiatriya ruhiy kasalliklarning kelib chiqishi, patogenezi, klinik

 

---

180 
X BOB
.  
BIPOLYAR AFFEKTIV BUZILISHLAR 
Bipolyar affektiv buzilish (siklofreniya, sirkulyar psixoz, Siklotimiya) davriy 
kechadigan ruhiy kasallik bo‗lib, depressiv va maniakal bosqichlari va ularning 
orasida to‗la sog‗lomlik davri — intermissiya bilan almashinishi kuzatiladi. 
Psixozning uzoq davom etishiga va ko‗p marta takrorlanishiga qaramasdan 
intermissiya davrida qandaydir ruhiy o‗zgarishlar yoki shaxsning yetishmovchilik 
belgilari kuzatiladi.
Maniakal-depreseiv psixoz (BAB) yorqin ifodalangan turlarni (siklofreniya) hamda 
yumshoq ifodalangan turlarni (siklotimiya) o‗z ichiga oladi.
Maniakal-depreseiv psixozning Hozirgi ko‗rinishi nemis ruhiyotchi olimi E. 
Krepelin (1899, 1913 y.) tasvirlagan. Ungacha bo‗lgan davrda Gippokrat (Buqrot) 
fikricha alohida maniya va melanxoliya kabi mustaqil kasallik tushunchasi hukm 
surib kelardi. Fransuz olimlaridan Falre va Bayarje (1854 y.) ishlari diqqatga 
sazovordir. Ular sirkulyar deb ataluvchi va psixoz bosqich bilan kechuvchi 
maniakal va depressiv davrlarga bo‗linuvchi kasallikni bayon etadilar. Bipolyar 
affektiv buzilishni alohida nozologik birlik sifatida ta‘kidlash uchun E. Krepelin 
bir-biriga Klinik ko‗rinishi qarama-qarshi bo‗lgan holatlarni (depressiv va 
maniakal buzilishlarning ichki birligini), ularning kelib chiqishi va xususiyatlarini 
solishtirib (irsiy umumiy-ligini, oila foni o‗xshashligini), kechishini (davriy — 
bosqichliligini) va pirovard-natijani (shaxsiyat uchun so‗nggida nuqson hosil 
bo‗lmasligini) sinchkovlik bilan solishtirib ko‗rdi.
 
Etiologiyasi va patogenezi. Krepelin davridan boshlab Bipolyar affektiv buzilish 
endogen kasalliklarga kiritiladi. Hozirgi davrda Bipolyar affektiv buzilish 
kasalligining sababi va rivojlanish mexanizmi to‗la aniqlanmagan bo‗lsa-da, 
kasallik taraqqiyotida ishtirok etuvchi bir qator omillarga katta ahamiyat beriladi. 
Bo‗larga Bemor organizmidagi biokimyoviy va boshqa biologik o‗zgarishilar 
(katexolaminlar almashinuvidagi o‗zgarishlar, mineral almashinuvi buzilishi, 
endokrin o‗zgarishlarning ta‘siri va boshqalar), irsiy tomonlari, Yoshi va jinsi 

---

181 
hamda konstitutsional alohidaliklari shular jumlasidandir. Bipolyar affektiv 
buzilishning irsiy uzatilishi gumonlardan yiroqdir. Buning tasdiki bo‗lib Shu 
Kasallikning egizaklardan birida uchrasa, ikkinchisining Ham moyilligi yoki 
kasallanishi xizmat qiladi.
Kallman (1957 y) ma‘lumoti bo‗yicha ikki zigotali egizaklarda kasallanish xavfi 
20—25% ni tashqil etsa, monozigotali egizaklarda 66—96% ni tashkil etadi. Yana 
ota-onasi Bipolyar affektiv buzilish bilan kasallangan oilalarda bolalariga o‗tish 
nisbatlari ham aniqlanmokda. Qarindoshlar O‗rtasida karindoshlik qanchalik yaqin 
bulsa, kasallikning rivojlanish xavfi shunchalik ko‗payadi. BAB paydo bo‗lishida, 
jinsi, gavda tuzilishini, shaxsning kasallikdan oldingi holati bilan aloqasi bo‗lsa 
kerak — ayollar erkaklarga nisbatan ko‗proq kasallanadi. BAB kasalligining 60—
70% I ayollardir.
BAB bo‗lgan kasallarning ko‗pchiligini diqqat bilan o‗rganib, ularning gavda 
tuzilishi bo‗yicha pakana ekanligi aniqlandi. Bemorlarning kasal bo‗lishdan 
avvalgi holatlari aniqlandi. Bu odamlar affektiv tebranishlarga moyil. Kayfiyati 
sababsiz o‗zgarib turadigan, ba‘zan kayfiyati ko‗tarilib, ba‘zan tushib 
turadiganlardir. BAB ning normostenik yoki psixoastenik xususiyatli odamlarda 
ham paydo bo‗lishi tasvirlantan. Tan olingan fikrlarga binoan, BAB gipotalamus 
neyronlar tizimida va miya bazal qismining boshqa ulimlarida sinaptik 
uzatilishning buzilishi bilan bog‗lik bo‗lib, bu bo‗limlarda asosiy ruhiy reaksiyalar 
uyg‗oklik, kayfiyat, affektlarning shakllanishi kuzatiladi.
BAB ning биокимёвий gipotezalari monoaminlar almashinuvining buzilishida 
steroid gormon va suv-elektrolit almashinuvining o‗zgarishida deb taxmin qilinadi. 
Eng ko‗p tarqalgani monoamin almashinuvi Katexolamin va indol aminlarning 
almashinuvi buzilishlari bilan bog‗lik deb biladi. Katexolamin gipotezasining 
ma‘nosi shundan iboratki, depressiya holatida miyada noradrenalinning funksional 
yetishmovchiligi, miyada esa faollashuvi kuzatiladi. Buyrak usti bezi faoliyatining 
buzilishini o‗rganish uchun deksametazon testidan foydalaniladi. Ko‗pgina 
tekshiruvlarning

---

182 
natijasiga qaraganda endogen depressiyasi bor bemorlarning yarmidan ko‗pida 
deksametazon testi patologik ekanligi aniqlangan. BAB patogenezini o‗rganish 
Keyingi yillarda osonlashgani psixotrop, xususan antidepressiv dori-darmonlarning 
davolash mexanizmini o‗rganish orqali biroz yengillashadi. Katexolaminlarning 
almashinuvini o‗rganish affektiv buzilishlarda davolash mexanizmini o‗rganish 
orqali amalga oshirilayapti. Litiy dezaminlash mahsulotlari va katexolaminlarni 
metillash orasidagi nisbatni o‗zgartirar ekan. Bundan tashqari, litiy tomonidan 
chaqirilgan o‗zgarishlar katexolaminlar almashinuvi buzilishi gipotezasi bilan suv-
elektrolit almashinuvi buzilishlari orasidagi bog‗liqlik borligini o‗rganish 
imkonimi beradi. Ammo Barcha taxminlar tajriba yo‗qi bilan tekshirishni va 
to‗g‗ridan-to‗g‗ri isbotni talab qiladi.