Psixiatriya ruhiy kasalliklarning kelib chiqishi, patogenezi, klinik
Yüklə 1,38 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Etiologiyasi. Aqliy zaiflikning etiologik omillarning ta‘sir qilish vaqtiga qarab
3–ta asosiy guruhga bo‘linadi: 1) Nasliy, ya‘ni generativ hujayralarning jarohatlanishi bilan bog‘liq guruh. 2) ichki rivojlanish davrida, ya‘ni homilaga ta‘sir etishi bilan bog‘liq guruh. 3) perinatal davr va 3 yoshgacha bo‘lgan davr. Aqliy zaiflikning barcha etiologik omillarni yana endogen va ekzogen ta‘sirlar tufayli kelib chiqadigan guruhlarga bo‘lish mumkin. Aqliy zaiflikning 59 etiologiyasini aniqlashdagi muvafaqqiyatlarga qaramasdan, ko‘p hollarda noaniq qoladi. Aqliy zaiflikni etiologiya va klinikasi aniq bo‘lgan differentsiyalangan turidan ajratib turuvchi differentsiyallanmagan turiga kiritish mumkin. Aqliy zaiflikni keltirib chiqaradigan nasliy omillar bir xil emas, shunday aniq bir qoida o‘rnatilganki, bunda aqliy zaiflikning chuqur darajasi nasllikning retsessiv tipida uchraydi, shuning bilan birga aqliy zaiflikning chuqur emas darajasi nasliy omillarning dominant va poligen tipida uchraydi. Aqliy zaiflikning etiologiyasi xromosomadagi patologiyasi katta ahamiyati ega. Tashqi muhitning ayrim noqulay sharoitlarida xromosomalar jarohatlanadi, natijada anomal xromosoma kompleksiga ega zigota hosil bo‘ladi. Insonning xromosoma kompleksining sonining yoki strukturasini o‘zgarishi aqliy zaiflikning kelib chiqishiga sabab bo‘ladi. Yana shunisi aniqki, ionli radiatsiya, ko‘p kimyoviy moddalar, ayrim dorilar, metabolizmning endogen buzilishi, organizmning qarishi, virus infektsiyalari va tashqi muhitning boshqa omillari ham mutagen qobiliyatga egadir. Aqliy zaiflikning etiologik omillarining boshqa guruhi homiladorlik vaqtida ona organizmi orqali homilaga ta‘sir etuvchi, bolaning postnatal davridagi 1 - yilida bosh miyani jarohatlaydigan endogen zararlar tashkil etadi. Miyaning rivojlanmay qolishi va tug‘ma aqliy zaiflikning genezida internatal gipoksiya va tug‘ma jarohatlar ahamiyatga ega. Homiladorlik paytida onadagi qon va buyrak kasalliklari, endokrinopatiyalar, va yurak-qon tomir etishmovchiligi singari og‘ir surunkali kasalliklar ham homilaning rivojlanishining buzilishiga olib keladi. Asfiksiya va tug‘ma jarohatlarning rivojlanishiga olib keladigan omilarga quyidagilar kiradi: toksikozlar va homilaning vaqtidan o‘tib ketishi, homilaning noto‘g‘ri joylashishi, klinik tor chanoq, tez yoki uzoq tug‘ishlar, kindik tomirdagi qon aylanishning buzilishi. Ona qornida rivojlanish davrida homila miyasi rivojlanishining buzilishiga olib keladigan patogen omillarning ichida infeksiya katta rol o‘ynaydi. Onaning infeksiya kasalliklarining homilaga patogen ta‘sir 60 etishi, viruslar platsenta orqali homila qoniga o‘tishi bilan bog‘liqdir. Homila uchun neyrotrop ta‘sirga ega bo‘lgan, qizamiq, qizilcha, gripp, infeksion gepatit, listerioz, tsitomegaliya kabi virusli infeksiyalar eng xavfli hisoblanadi. Aqliy zaiflikning hosil bo‘lishida toksoplazmozlarning roli haqida ham juda ko‘p ma‘lumotlar bor. Ota-onalardagi zaxm kasalligi ham sabab bo‘lishi mumkin. Lekin so‘nggi o‘n yillikda aqliy zaiflikning lyutik turlari kam uchramoqda. Aqliy zaiflikning genezida homiladorlik vaqtida onasi qabul qilgan ayrim dori moddalari (antibiotiklar, sulfanilamid, bartituratlar) va homila tushuruvchi dorilar xam katta ahamiyatga ega. Aqliy zaiflikning kelib chiqishida ota-onalardagi xronik alkogolizm ham ahamiyatga ega. Hozirgi vaqtda homilaning alkogol sindromi aniqlangan. Postnatal davrda aqliy zaiflikning etiologik omillari sifatida neyroinfeksiyalar (meningit, ensefalit, meningoensefalit) distrofik kasalliklar, og‘ir zaharlanish, umrining birinchi yilida boshidan kechirgan boshqa kasalliklarga qaraladi. Aqliy zaiflikning keltirib chiqaruvchi ekzogen omillarga ona bola qonining rezus-faktor va AVO omili bo‘yicha immunologik to‘g‘ri kelmasligi kiradi. Chet el adabiyotlarida aqliy zaiflikning hosil bo‘lishida va ijtimoiy omillarning etiologik roli keng tahlil qilingan. Ijtimoiy-kultural deprivasiya, ayniqsa, bola umrining birinchi yilida ruhiy rivojlanishning buzilishiga olib keladi. Bu bolalar «maugli». Shunday qilib aqliy zaiflikning etiologiyasi juda ham har xildir. Aqliy rivojlanishdan ortda qolish, nasliy, endogen – organik va mikro- ijtimoiy muhit omillar sababli kelib chiqadi. Kasallik bir tarafdan shu omillarning birining ta‘siri natijasida, boshqa tarafdan esa ko‘p patogen zararlarning o‘zaro ta‘siri natijasida hosil bo‘ladi. Aqliy zaiflikni emlash va oldin olishda asosiy etiologik omilni ajratish juda ham muhimdir. Homiladorlikning keyingi davrlarida perinatal davrida etilishgan neyronlarning O 2 etishmovchiligiga sezuvchanligi yuqori bo‘lganligi sababli ko‘pincha umumiy patogenetik omil - gipoksiya hisoblanadi. Gipoksiya sababli bosh miya tomirlari kapillyar turlari rivojlanishi va mielinizatsiya jarayonlari buzilishlari kuzatiladi. Gipoksiya, homilaning zaharlanishi, tug‘ishdagi asfiksiya 61 va yana tug‘ishdagi mexanik jarohatlar miya ichida qon quyilishlarga olib kelishi mumkin. Og‘ir paytlarda faqat miya po‘stlog‘i emas, po‘stloq osti gangliyalar ham jarohatlanadi. Ichki rivojlanish davrida va postnatal davrida bo‘lib o‘tgan ensefalit va meningitlar ham bosh miyada o‘choqlar hosil qilib jarohatlash mumkin. Lekin bu davrlarda olgan ozgina chegaralangan morfologik jarohat ham butun miyaning o‘sishini to‘xtatib qo‘yadi va birinchi navbatda bolaning 1 yoshgacha spetsializatsiya va differentsiatsiya jarayonlar davom etadigan miya po‘stlog‘i jarohatlanadi. Miya po‘stlog‘i tuzilishining buzilishi, ayniqsa peshona va chakka bo‘limlarning buzilishi, ko‘pincha analitik - sintetik funktsiyalarga bog‘liqligi aqliy zaiflikga xosdir. Postnatal davrida ekzogen omillar natijasida hosil bo‘lgan aqliy zaiflikning turlari rezidual ensefalopatiyaga kiradi. Aqliy zaiflikning enzimopatik turlaridagi bioximik buzilishlarning hosil bo‘lish mexanizmi asosida organizmdagi ayrim moddalarning almashinuvini boshqaruvchi va ferment sintezi buzilishi bilan o‘tuvchi gen mutatsiyasi yotadi. Moddalar almashinuvi bilan bog‘liq nasliy kasalliklar tug‘ilishi bilanoq yoki umrini birinchi oyida tuzatiladi. Ularning 50% aqliy rivojlanishining buzilishi bilan o‘tadi. Bunday kasalliklari intellektual deffektning yashirin rivojlanish mexanizmi hali ham ma‘lum emas. Aqliy zaiflikda bosh miyadagi patomorfologik o‘zgarishlar aniq darajada patogenetik jarayonlarni ko‘rsatadi. Embriopatiyalarning og‘ir turlarida quyidagi morfologik o‘zgarishlar aniqlangan: bosh miyanig og‘irligi va kichik hajmi, ayrim bo‘limlarning ayniqsa peshona bo‘limini to‘liq rivojlanmasligi. Shu bilan bir qatorda miya po‘stlog‘idagi pushtalarning bo‘lmasligi, miya oq moddasining rivojlanmay qolishi (agiriya), pushtalarning sonining yoki ularning kuchli bukilishi (mikrogiriya). Yüklə 1,38 Mb. Dostları ilə paylaş:
|