Psixologiya va gumanitar fanlar

Nazorat savollari

1. 
   Addiktiv xulq-atvor to‘g ‘risida
   
2. 
   Addiktiv xulq-atvor ko‘rinishlari va ularni korrektsiyalash nima?
   

9-Mavzu Psixoseksual rivojlanish xususiyatlari
Reja:

1. 
   Psixoseksual rivojlanish xususiyatlari
   
2. 
   Psixoseksual rivojlanish deviatsiyalari
   

Mashg’ulot maqsadi: Psixoseksual rivojlanish xususiyatlari bo‘yicha talabalarda bilimlarni shakllantirish.
Foydalanilgan adabiyotlar:

1. 
   Yu. Asadov R. Musurmanov - Deviant xatti-harakatining ijtimoiy psixologik xususiyatlari (diagnostika, profilaktika, korreksiya) “Sano-standart” nashriyoti Toshkent – 2011 145-b
   
2. 
   Rozikova M., Aliyeva K. Psixologik tashxis metodikalari . – T., 2013. – B. 116
   
3. 
   www.psy.piter.com
   
4. 
   www. ziyonet.uz
   
5. 
   www. tashxis.uz
   

Ruhiy-jinsiy deviatsiyalar – jinsiy mayl yo‘nalishi yoki uni qondirish usullarining buzilishidir. Ilgari ularga jinsiy axloqning mazkur jamiyatdagi umume’tirof etilgan modelidan farq qiluvchi har qanday jinsiy ehtiyoj va harakatlarni kiritishgan, zero ular nafaqat buzilishlar hisoblangan, balki ma’naviy jihatdan qoralangan ham. Hozir ko‘pgina seksologlar jinsiy deviatsiyalarning faqat bir qismiga aniq nuqson deb qaraydilar. Ruhiy-jinsiy deviatsiya deganda libidoning sifatli o‘zgarishi nazarda tutiladi. Libido (lot. libido - mayl, istak, intilish) – jinsiy mayl, jinsiy yaqinlikka intilish. O‘zida miqdoriy o‘zgarishlarni ifodalovchi frigidlik, satiriazis, nimfomaniya, erotomaniya va jinsiy maylning boshqa turlari ularga kirmaydi. Onanizm to‘g’risida bir xil ma’nodagi fikrlar mavjud emas: u shunchalik tarqalib ketganki, ko‘pchilik mualliflar uni jinsiy rivojlanishning buzilishi sifatida tavsiflashdan bosh tortadilar. Onanizm (bibliyada keltirilgan personaj Onan nomi bo‘yicha) – erogen zonalarni mexanik qo‘zg’atish yoki ruhiy to‘lqinlantirish yo‘li bilan o‘zini jinsiy qanoatlantirishdir. Ruhiy-jinsiy deviatsiya rivojlanishining quyidagi turlari ajratiladi:
Jinsiy o‘zini o‘zi anglashning buzilishi.
Transseksualizm – gonadalar, urogenital yo‘llari va ikkilamchi jinsiy belgilarning to‘g’ri shakllanganiga qaramay o‘zini qarama-qarshi jinsga tegishli deb hisoblash. Transseksualizmning tarqalganligi aholining 1 : 37 000 qismiga to‘g’ri keladi, vaholanki u erkaklarda 2-3 marta ko‘p uchraydi. Bu ruhiy-jinsiy rivojlanishdagi og’ish jinsiy axloq uchun javobgar bo‘lgan miya tuzilishi differensirovkasidagi, birinchi navbatda, gipotalamusning qo‘pol buzilishi bilan bog’liq bo‘lib, to‘g’ri jinsiy tarbiya olganiga qaramasdan, autoidentifikatsiyaning buzib ko‘rsatilishiga va boshqa jinsga mansubligini his qilishga olib keladi. Jinsiy differensirovka buzilishining ifodasi keng doiralarda o‘zgarishi mumkin. Jinsiy o‘zini o‘zi anglash shakllanishi bosqichida bunday bolalar o‘zlarini qarama-qarshi jins nomlari bilan ataydilar, qarindoshlaridan birovlarning oldida ularni o‘g’il bola emas, balki qiz bola deb aytishlarini, yoki aksincha, iltimos qilishadi. Bolalar hech bo‘lmasa, jinsiy munosabatlardagi betaraf (neytral) bo‘lgan kiyimda yurish huquqini olishga harakat qiladilar, lekin qarama-qarshi jinsning kiyimlarini kiyishni maqsad qilib qo‘yadilar. Dastlabki vaqtda bunday axloq kattalar tomonidan bolalarcha hazil, tentaklik yoki injiqlik deb qabul qilinadi. Holatning jiddiyligi va ko‘ndirishlarning samarasizligini anglagach, ota-onalar yanada «ta’sirchan» choralarni qo‘llashga harakat qiladilar, lekin odatda maqsadga erisha olmaydilar. Aslida transseksual bolalarning hayoti - bu doimiy, fojiaga to‘la bo‘lgan o‘z «Men»i bilan jinsini o‘zgartirish, shaxsiy jinsiy o‘zini anglash va o‘zining atrofdagilar tomonidan qabul qilinishi o‘rtasida muvofiqlikka erishish huquqi uchun kurashdir. Jinsiy autoidentifikatsiyaning buzilishi ifodalangan barcha holatlarda transseksualizm 5 yoshgacha manifestatsiya (namoyish) qiladi. Axloqning jinsiy roli shakllanishi bosqichida, ko‘pincha, kattalarning azoblariga zid ravishda, boshqa jinsga mansublikni his qilish jinsiy roldagi axloqning tegishli shakllariga burkanadi va transseksualizm namoyon bo‘lish uchun ko‘p imkoniyatlarga ega bo‘ladi. Ruhiy-jinsiy yo‘nalishlar shakllanishining bosqichi transseksualizmda to‘g’ri jinsiy rivojlanishdan ko‘ra yanada murakkabroq va mas’uliyatliroqdir. Uning boshlanishi ikkilamchi jinsiy belgilar va jinsiy a’zolar rivojlanishining cho‘qqisiga yetgan, shuningdek jinsiy mayl shakllanishi sodir bo‘ladigan pubertatli davrga to‘g’ri keladi. Jinsiy bezlarning faol ishlashi boshlanishi bilan qarama-qarshi jinsga mansublik hissi keskin ortadi, «begona» maydondagi hayot qiynoqqa aylanadi, boshqa jins kiyimini kiyish doimiy tus ola boshlaydi. Jinsiy a’zolar va ikkilamchi jinsiy belgilarning rivojlanishi nihoyatda keskin qabul qilinadi, chunki ular «o‘zga» jinsga mansublikdan dalolat beradi va ular «noto‘g’ri» axloqining dalili bo‘lib xizmat qiladi. Qizlarni sut bezlari kattarishi xavotirga soladi va ular ko‘kragini mahkam siqib bog’laydilar. Kechasi ularga muz bog’lab qo‘yadilar, «sun’iy muz» yoki xloretil bilan muzlatib qo‘yadilar. Yigitlar jinsiy a’zolar o‘sishi, yuzlarida tuklar paydo bo‘lishi, ilk ereksiyalardan g’oyatda tashvishlanadilar. Ereksiyani bartaraf qilish uchun jinsiy a’zolarini bog’lab qo‘yadilar va butun bint hamda arqonlar yordamida oyoqlar oralig’iga mahkamlab qo‘yadilar. Ayrim holatlarda transseksual o‘spirinlar o‘zini o‘zgartirishga: jinsiy a’zosini kesib tashlash yoki uni to‘liq bichib qo‘yishga qaror qilishadi. Deyarli hamma yorqin transseksuallar har qanday, hatto aldov yo‘li bilan bo‘lsa ham jinsini o‘zgartirishga intiladilar. Ruhiy-jinsiy deviatsiyaning shakllanishi bosqichida faqat pasportdagi jinsni o‘zgartirishning o‘zi yetarli bo‘lmaydi va transseksualning atrofdagilar tomonidan uni o‘zi «istagan» jins vakili sifatida to‘liq e’tirof etishlarini talab qiladilar. Jinsiy maylning shakllanishi aksariyat hollarda jinsiy o‘zini o‘zi anglashga mos keladi, ya’ni jinsiy moyillik erkakcha autoidentifikatsiyali ayollarda ayollarga nisbatan, ayollarcha autoidentifikatsiyali erkaklarda esa - erkaklarcha yuzaga keladi. Tashqaridan bunday moyillik gomoseksuallik kabi qabul qilinadi, lekin mazmunan bunday emas, zero jinsiy o‘zini o‘zi anglash bilan kelishgan holda u qarama-qarshi jinsga qaratilgan. Erkak-transseksuallar sherik sifatida geteroseksual erkaklarni afzal ko‘rishadi va ularning jinsiy faolligi gomoseksual ekanligi to‘g’risidagi fikrlarni rad etishadi. Ammo ayollar bilan aloqa qilish ular tomonidan g’ayritabiiy holat, masalan, gomoseksuallik kabi qabul qilinadi. Aksariyat transseksuallar o‘zlari mansub jins vakillari bilan jinsiy aloqaga kirishadilar. Jinsiy mayl qarama-qarshi jins vakillarida ham shakllanishi mumkin, lekin garchi tashqaridan geteroseksual bo‘lib ko‘rinsada, uni gomoseksual deb baholash lozim. Ehtiyoj va atrofdagilarning fikriga bog’liqlik o‘rtasidagi o‘zining «nuqsoni» bilan doimiy kurash shaxsning disgarmoniyasiga, uning hatto ruhiy-nuqsonli malolliklarsiz patoxarakterologik shakllanishiga olib keladi. Bunday ayollar va erkaklarning katta qismi qarama-qarshi jinsga xos bo‘lgan ishga moslashadi. Ayollar shunchaki erkakcha kasbni emas, balki ulardan eng nufuzlilari bo‘lgan: uchuvchilar, uzoq masofalarga suzuvchilar, geologlar, tergovchilar, jarrohlar va hokazo kasblarni tanlashadi. Bunda ular nafaqat o‘zligini namoyon qilish, balki «teng huquqlarda» erkaklar jamiyatida aylanish imkoniyatiga ega bo‘ladilar. Kasb ularning erkakcha odatlari, o‘zlarini tutishlari, kiyinish uslublariga mos bo‘ladi. Transseksual erkaklarga ijtimoiy moslashish ayollarga nisbatan qiyinroq bo‘ladi. Bolalikdan ularning nazokatliligi pichinglarga, mensimaslikka va hatto tengdoshlari tomonidan ta’qib qilinishiga olib keladi. Nazokatli o‘g’il bola tengdoshlarining iyerarxik zinapoyasida eng past pog’onaga ega bo‘ladi, «ikkinchi navli» odam 125 bo‘lib qoladi. Ular kelgusida tanlaydigan ayollarning kasblari nufuzli emas va erkaklarning hayratini hamda pichinglarini yuzaga keltirishda davom etadi. Biroq qizlar, kelgusida esa ayollar ularga xayrixoh munosabatda bo‘ladilar, «kuchli» jins kamchiliklaridan xoli bo‘lgan bunday yumshoq tabiat va ko‘ngilchan erkaklarni o‘z jamoalariga jon deb qabul qiladilar. Transseksualizmni differensiyali diagnostika qilishning qiyinchiliklari shu bilan bog’liqki, bemorning jinsini o‘zgartirish haqidagi iltimosi shifokorlar tomonidan bema’ni deb, ruhiy kasallikning ko‘rinishi kabi qabul qilinadi. Jinsni o‘zgartirish haqidagi g’oyat qimmatli va hatto bema’ni g’oyalar haqiqatda turli ruhiy buzilishlar natijasida, ko‘pincha paranoyyali sindrom va bosh miya organik jarohatlanishi holatlarida ham uchraydi. Intersekslarning kuzatishlaricha, erkak jinsini ayol jinsiga o‘zgartirishdan ko‘ra, ayol jinsini erkak jinsiga o‘zgartirish ancha osonroq ekan. «Erkakcha» yurishning o‘ziga xos xususiyatlari uzoqroq saqlanadi va «ayollarcha» xususiyatlarga nisbatan tezroq o‘zlashtiriladi. Erkaklar kiyimini kiyish odati ham osonroq yuzaga keladi. Erkak jinsidan ayol jinsiga o‘tgan ayrim shaxslar, ayollar narsalarini orttirishadi, pariklar, shinyonlar, hamma mumkin bo‘lgan pardoz buyumlarini (kosmetikani) qurol qilib olishadi. 20-21 yoshdan keyin jinsni o‘zgartirish maqsadida ijtimoiy sabablarga ko‘ra qiyinlashadi: aksariyat individlar mutaxassislikka ega bo‘lishgan, ma’lum ijtimoiy mavqega ega bo‘lganlar va hokazo. Nafaqat hujjatlarni rasman almashtirish, balki turar joyini o‘zgartirish (odatda boshqa shaharga ko‘chib ketish), eski tanish-bilishlarga va qarindoshlar bilan uchrashuvlarga to‘liq barham berish, yangi mutaxassislikka ega bo‘lish va shu kabilar talab qilinadi. Avvalgi jinsda go‘yoki ijtimoiy «o‘lim» va yangi jinsdagi «tug’ilish» sodir bo‘ladi. Jinsini o‘zgartirishga faol intiluvchi yorqin transseksuallar bunday imkoniyatni topa olmagan va ularning pasport bo‘yicha jinslari va jinsiy o‘zini o‘zi anglash o‘rtasidagi nomuvofiqlik hal bo‘lmagan holatlarni oldindan aytish noqulaydir. Jinsiy rolli axloq stereotipining buzilishi shakllari Jinsiy rolli axloqning transformatsiyasi – bu to‘g’ri jinsiy o‘zini o‘zi anglash saqlangan holda boshqa jinsga xos bo‘lgan jinsiy axloqning shakllanishidir. Xuddi transseksualizmdagi kabi, miya tuzilishi jinsiy differensiyalanishining buzilishi uning etiologik omillaridan biri bo‘lib chiqadi, biroq bu buzilishlar uncha qo‘pol emas va faqat asosiy omil - mikroijtimoiy muhit ta’siri uchun fon bo‘lib xizmat qiladi. Vuayerizm odatda masturbatsiya bilan kechadi. Fetishizm (fransuzchadan fetiche - sanam, tumor) – jinsiy sherikni ifodalovchi turli jonli va jonsiz buyumlarga sig’inish va jinsiy junbushga kelish bilan kechadigan, ularga bo‘lgan jinsiy moyillik. Fetish sifatida kiyim-boshlar (dastro‘mollar, ichki kiyim, kiyim, poyabzal) yoki tananing ma’lum qismlari (oyoqlar, sochlar, sut bezlari, jinsiy a’zolar va hk.) bo‘lishi mumkin. Fetish odatda, aniq bir sevgi obyektini, yoxud «butun o‘rniga bir qism» tamoyili bo‘yicha afzalroq obyektlarning jamlanma qiyofasini ifoda etiladi. Bunda u moyillik obyektiga aylangan holda sevgi obyektining o‘rnini bosadi, deviantning shahvoniy fantaziyalarini ishga soladi, maksimal jinsiy junbushga kelishga erishish uchun yordam beradi. Bunda jinsiy faollik xuddi fetishning o‘zi bilan bo‘lgani kabi, unga ega bo‘lgan, barcha shaxsiy o‘ziga xosligi deviant tomonidan rad etilayotgan istalgan odam bilan amalga oshishi mumkin. Uning farqlovchi xususiyatlari fetish bilan shaxsiyatsiz moyillik obyekti sifatida sodir etilayotgan harakatlarning to‘liq erkinligidan, sherigidan maksimal darajada mustaqil ekanidan, sevgi munosabatlarining kommunikativ boshlanishining buzilishidan, unda qanday bo‘lsa ham hissiyotli munosabatga umuman imkon yo‘qligidan iborat. Jinsiy qoniqishga shunchaki istalgan predmetga ega bo‘lish bilan emas, balki uni hidlash, sezish, jinsiy a’zolariga tekkizish, «masturbatsiya» bilan uyg’un ravishda to‘shakka «yotqizish» yo‘li bilan erishiladi. «Ichki kiyimli» fetishizm ko‘pincha qarama-qarshi jinsning ichki kiyimini kiyish bilan kechadi, bu esa transvestizmni esga soladi. Farqi shundaki, fetishizmda o‘zini qarama-qarshi jins rolida tasdiqlashga intilish mavjud emas. Qiyinchiliklarni yengish zarur bo‘lgan fetishga ega bo‘lish jarayonining o‘zi lazzatlanishni sezilarli darajada kuchaytiradi, shuning uchun fetishni sotib olishmaydi, uni o‘g’irlashadi. Fetishistlar ajrata oluvchi bo‘ladilar, ularning har birida o‘z afzal ko‘rgani bo‘ladi. Ayollar ko‘pincha soqol, mo‘ylov, chandiqlar, tatuirovkalar, ovoz tembri, mundirlarga intiladilar. Fetishizmning alohida shakllari geteroxromofiliya – sherigining boshqacha rangdagi terisi jinsiy rag’bat bo‘lib xizmat qiladi, pigmalionizm – haykallarga moyillik, retifizm – poyabzalga moyillik, ayolning oyog’idan o‘z qo‘li bilan yechib olingan tufli fetish bo‘lib xizmat qilishi mumkin. Ba’zan fetishizmni mazoxizm bilan birlashtirish kuzatiladi, bunda hissiyotning alohida o‘tkirligiga erishish uchun fetish bilan azob berishni iltimos qilishadi. Zoofiliya – hayvonlarga bo‘lgan jinsiy moyillik va ular bilan aloqadan jinsiy lazzat olish. Zoofiliya ko‘proq chorvachilik zonalarida uchraydi. Garchi zoofiliya barqaror mustahkamlanishi va to‘g’ri jinsiy hayotning o‘rnini to‘liq bosishi mumkin bo‘lsada, ko‘proq bunga aqli cheklangan shaxslar duchor bo‘ladi. Odatda kishida hayvonga turg’un jinsiy moyillik yuzaga kelmaydi va to‘g’ri jinsiy qoniqish olish imkoniyati paydo bo‘lganda aloqa to‘xtaydi. Erkaklarga jinsiy lazzat olish obyekti sifatida uy hayvonlari: echkilar, qo‘ylar, urg’ochi eshaklar, otlar, sigirlar, cho‘chqalar xizmat qiladi, lekin kazuistika sifatida uy parrandalari (tovuqlar, g’ozlar) va mayda jonivorlar (quyonlar, mushuklar va hokazo) bilan jinsiy aloqa qilish holatlari ham uchrab turadi, bu esa odatda sadizm alomatlari bilan kechadi.