Psixologiya va gumanitar fanlar

Seminar mashg‘uloti uchun savollar:

1. 
   O‘smirlarda xulq-atvor buzulishlarining biologik asoslari nimalardan iborat?
   
2. 
   Psixologik asoslari haqida nimalarni bilasiz?
   

5-Mavzu: Agressiv xulq-atvor
Reja:

1. 
   Agresiv xulq-atvor haqida tushuncha
   
2. 
   Xulq-atvor va faoliyatni nazorat etish
   

Mashg‘ulot maqsadi: Agresiv xulq-atvor haqida tushunchalarga bilim va ko’nikmalarga ega bo’lish
Foydalanilgan adabiyotlar:

1. 
   I.M. Hakimova. Deviant xulq-atvor psixologiyasi. // o‘quv qo‘llanma; Toshkent -2014; 96-bet.
   
2. 
   Umarov B.M. Bolalar va o`smirlarda xulq og`ishining kelib chiqishi va uning oldini olishning ayrim psixologik masalalari. //uslubiy qo`llanma. – T. – 2008, 94-bet.
   
3. 
   www.expert.psychology.ru
   
4. 
   www.psycho.all.ru
   

Deviant xulq-atvorining etakchi xususiyatlaridan biri uning zararlanishidir (zarar, halokat), bu esa o‘z navbatida boshqalarga yoki o‘z-o‘ziga qarshi qaratilgan tajovuz natijasida hosil bo‘ladi. Shubhasiz, har qanday xatti-harakatlardagi xatti-harakatlarning har qanday turdagi xatti-harakatlari kuzatiladi va alohida e'tiborga loyiqdir.

Keng psixologik nuqtai nazardan, agressiya boshqalarni bo‘ysundirishga yoki ularni hukmron qilishga qaratilgan haqiqiy xulq-atvorda yoki xayolotda namoyon bo‘lgan tendentsiya (aspiratsiya) sifatida tavsiflanadi (9). Bu tendentsiya universaldir va "agressiya" atamasi neytral ma'noga ega. Odatda agressiya tabiatda mudofaa qiladi va omon qolish uchun xizmat qiladi. U shuningdek, shaxsning faoliyat manbai bo‘lib xizmat qiladi. Keng ma'noda zo‘ravonlik yoki buzg’unchi harakatlar tomonidan qo‘llab-quvvatlanmaydigan tajovuz huquqiy me'yorlar bilan tartibga solinmagan, garchi u diniy va axloqiy me'yorlar nuqtai nazaridan tasdiqlanmasa.
Lotin tilidan tarjima qilingan "tajovuz" (aggression) hujumni anglatadi. Ushbu salbiy qiymat keng tarqalgan. Ayni paytda agressiya ko‘pincha salbiy his-tuyg’ular (masalan, g’azab), salbiy motivlar (zararli bo‘lish istagi), salbiy munosabatlar (masalan, irqiy noto‘g’ri xulosalar) va oxirgi marta halokatli harakatlar bilan aniqlanadi.
Odatda ijtimoiy o‘rganishning asosiy tamoyillariga asoslanib, E. Donnerstein, S. Prentice-Dann, L.Vilson va boshqa olimlar dushmanlik harakatlarini jamoatchilikni kutish yoki jazolash qo‘rquvi bilan bartaraf etish mumkin deb hisoblaydilar. Bu xavfni kamaytiradigan narsa tajovuzni ketkazadi. Ushbu shartlardan biri E. Donnershteyn, xususan, da'vo qilingan jabrlanuvchi bilan aloqada maxfiylikni ko‘rib chiqadi.
Agressivlik darajasini va uning namoyon bo‘lish xususiyatlarini ta'sir qiluvchi ichki omillar orasida olimlar genetik sababni aniqlaydilar. Alfimova M.V. va Trubnikov V.I. ikkilamchi va oilaviy tadqiqotlar genetik omillar tufayli agressivlikdagi individual farqlarning deyarli (deyarli 50%) ekanligini ko‘rsatishi mumkin. Ayrim psixologik xususiyatlardagi farqlarga ta'sir qiluvchi genlar turli xil tajovuzkor xatti-harakatlar va muayyan temperament belgilari uchun umumiydir (emotsionallik va impulsivlik).
AGGRESSIYA VA AGGRESSIV DAVR ANIQ QABULI
Agressiya odamlarning jismoniy shikastlanishiga olib keladigan yoki ularga psixologik noqulaylik tug’diradigan (salbiy tajriba, keskinlik, qo‘rquv, ruhiy tushkunlik va boshqalar) jismoniy zarar etkazadigan (jonli yoki jonsiz) zararli ob'ektlarga zarar etkazadigan jamiyatdagi insonlarning yashash huquqi normalari va qoidalariga ziddir, .).
Boshqacha qilib aytganda, agressiya har qanday sababga ko‘ra zarar etkazishga qaratilgan xatti-harakatlardir.
Agressiv xatti-harakatlar hayot sharoitida stressni, umidsizlikni va boshqa shunga o‘xshash vaziyatlarni keltirib chiqaradigan turli jismoniy va psixologik vaziyatlarga javob berish shaklidir.
Bu erda siz hayvonlarning agressiv harakatini tanlashingiz mumkin. Bunday xatti-harakatlar bir xil yoki boshqa turdagi hayvonlar vakillariga qarshi qaratilgan. Hayvonlarning haqiqiy va hayoliy kurashlari mavjud. Haqiqiy kurash yirtqich va o‘lja o‘rtasida paydo bo‘ladi. Hayvonlarning, xususan, erkaklar raqobatchilarining intraspesifik tajovuzkor harakatlarining namoyon bo‘lishining shakli xayoliy (yoki ritual) kurashdir.
Ushbu tushunchalar bilan bir qatorda, agressivlik tushunchasi ham farqlanadi. Agressivlik - shaxsiyatning o‘ziga xos xususiyatlari. V.Averin agressivligini quyidagicha tushuntirdi: "Har qanday xatti-harakatlar har doim ma'lum bir odamning xulqidir. Va u faqat u mavjud bo‘lgan vaziyat bilan emas, balki u bilan o‘zaro aloqada bo‘lgan odamlar tomonidan ham belgilanadi, shuningdek, uning o‘ziga xos xususiyatlari bilan belgilanadi. Buni, ehtimol, xulq-atvorni taxmin qilish mumkinligini bilgan holda, uni psixologik fazilatlardan xarakterlovchi shaxslar. Biz ko‘pincha bu tasavvurda xatolar qilamiz, chunki ular o‘zlarining xislatlari faqatgina bu imkoniyatni yoki ishni bajarishning imkoniyatlari, oldingi shartlari hisoblanadi. Ular o‘zlarini xatti-harakatlarida namoyon qila olmaydilar. Oxir-oqibat, qanday qilib qaror qabul qilish har doim sifatga emas, balki insonga bog’liq. Shu nuqtai nazardan, tajovuzkorlikning barqaror shaxs sifati sifatida qarashlari agressivlik agressiv xatti-harakatning zaruriy omilidir. Har qanday tajovuzkor odam tajovuzkor odamning ortida qolmaydi, xuddi har qanday tajovuzkor odam majburiy ravishda tajovuzkor xatti-harakatlarni ko‘rsatishi shart emas.
2. AGGRESSIYANING TURLARI
Agressiya turli sabablarga ko‘ra sodir bo‘lishi mumkin. Ular umidsizlik va stress, umumiy jismoniy va psixologik holat bo‘lishi mumkin.
Va agressiv davlat paydo bo‘lishining turli sabablari borligi uchun, mavjud turli xil turlari tajovuz.
Bu turlar quyidagilar: 1) jismoniy tajovuz (hujum) - boshqa shaxs yoki ob'ektga qarshi jismoniy kuch ishlatish (qoida tariqasida, jismoniy tajovuz erkaklarning xususiyatlariga ko‘ra yoki hayvonlar bo‘lsa, erkaklar bo‘lsa); 2) og’zaki tajovuz - salbiy his-tuyg’ular shaklida (tortishuv, yig’lash, chayqalish) va og’zaki reaktsiyalarning mazmuni (tahdid, la'nat, qasamyod). Ushbu tajovuz shakllari ayollarga xosdir; 3) to‘g’ridan-to‘g’ri tajovuz - har qanday ob'ekt yoki sub'ektga bevosita yo‘naltirilgan; 4) bevosita tajovuz - boshqa shaxsga nisbatan zo‘ravonlik bilan qilingan (yomon gaplar, hazillar, va hokazo) va noxush holatlar va tartibsizliklar bilan ajralib turadigan harakatlar (hayqirib baqirish, oyoqlari bilan stomalanish, stolni yumshatish va boshqalar) p.); 5) maqsadga erishish vositasi bo‘lgan asabiy tajovuz; 6) tajovuzkor tajovuz - tajovuz ob'ektiga zarar etkazish maqsadidagi harakatlarda ifodalanadi; 7) avtokratiyalik tajovuz - o‘z-o‘zini ayblash, o‘zini siqish, badanga zarar etkazish, o‘z joniga qasd qilish va o‘z joniga qasd qilish kabi holatlarda namoyon bo‘ladi.